1-2. (a) ?Ngue ti yɛ e kwla se kɛ Zifu nga be sali be sin Zerizalɛmun’n be su ndɛ’n nin e liɛ ti kun-ɔn? (b) An kan sa ng’ɔ tɔli Zifu sɔ’m be su’n i ndɛ kan. (An nian kuku nga be flɛ i kɛ “ Aze, nin Zakari, ɔ nin Ɛsdrasi be blɛ su” nun.)

 ?AMUN koko ainman liɛ? Atrɛkpa’n ɔ junman fili ɔ sa yɛ a siman wafa nga a kwla nian ɔ awlobofuɛ’m be lika’n. Annzɛ kusu’n lika nga a tran lɛ’n lika’n ti sanganwa, annzɛ be kle amun yalɛ, annzɛ kusu be tanndan amun ɲrun jasin fɛ’n i bolɛ nun. Sɛ ɔ ti sɔ’n, wafa nga sa wie nun’n Zoova ukali Izraɛlifuɛ mun’n ɔ kwla uka wɔ kpa.

² Izraɛlifuɛ wie’m be ɲinnin Babilɔnin lɔ, ɔ maan be siman Zerizalɛmun. I lɛ nun’n kɛ ɔ ko yo naan b’a jaso Babilɔnin lɔ’n ɔ fata kɛ be lafi Ɲanmiɛn su kpa. Kɛ be juli Zerizalɛmun lɔ’n, lika’n yoli kekle be su. Yɛle kɛ blɛ wie nun’n be awlobofuɛ’m be lika nianlɛ’n w’a yoman pɔpɔ, yɛ nvlenvle nga be mantan be’n be tanndannin be ɲrun, kpɛkun sa wie mun ekun be tɔli be su. I sɔ’n ti’n, kɛ ɔ ko yo naan wie’m b’a fa be ɲin b’a sie Zoova i sua’n i kplanlɛ’n su’n ɔ yoli kekle mannin be. Ɔ maan afuɛ 520 K.N.K b nun’n, Zoova sunmɛnnin i nuan ijɔfuɛ nɲɔn naan be ko wla nvlefuɛ’m be fanngan. Be yɛle Aze nin Zakari. (Aze 1:1; Zkr. 1:1) Like nga Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ sɔ’m be yoli’n ɔ ukali Izraɛlifuɛ’m be kpa. Sanngɛ kɛ afuɛ 50 sinnin’n be sa sin wa bubuli be ekun. Ɔ maan Ɛsdrasi fin Babilɔnin bali Zerizalɛmun. Ɛsdrasi ti fluwa klɛfuɛ kun m’ɔ si Moizi mmla’n i kpa. Ɔ bali naan ɔ́ úka nvlefuɛ mun naan be fa Zoova i sulɛ’n be sie i ninnge onga’m be ɲrun.—Ɛsd. 7:​1, 6.

3. ?Kosan benin mun yɛ é wá tɛ́ be su like suanlɛ nga nun-ɔn? (Ɲanndra Mun 22:19)

 ³ Ndɛ nga Aze nin Zakari be kannin’n ɔ ukali Izraɛlifuɛ mun naan kannzɛ be tanndan be ɲrun’n b’a kwla lafi Zoova su. I wafa kunngba’n ndɛ sɔ’m be kwla uka e naan kannzɛ sa kekle’m be tɔ e su’n y’a kwla jran kekle. (An kanngan Ɲanndra Mun 22:19 nun.) Like suanlɛ nga nun’n, é wá kán Aze nin Zakari be ndɛ, yɛ é kán ajalɛ klanman mɔ Ɛsdrasi kle e’n i ndɛ wie. I sɔ’n úka e naan y’a tɛ kosan nga’m be su: ?Sa kekle benin mun yɛ be tɔli Zifu nga be sali be sin’n be su-ɔ? ?Ngue ti yɛ blɛ kekle nun’n ɔ fata kɛ e ɲin tran Zoova i klun sa yolɛ’n su-ɔ? ?Blɛ kekle nun’n, ngue yɛ é yó naan y’a lafi Zoova su kpa titi-ɔ?

4-5. ?Ngue ti yɛ Zifu’m be sa sin bubuli be Ɲanmiɛn i sua’n i kplanlɛ’n nun-ɔn?

⁴ Kɛ Zifu’m be sali be sin Zerizalɛmun lɔ’n, junman ng’ɔ fata kɛ be di’n ɔ sɔnnin. Be kplannin Zoova i tɛ yiwlɛ’n yɛ be wlali i sua’n i bo ase. (Ɛsd. 3:​1-3, 10) I klikli nun’n be dili junman’n aklunjɔɛ su, sanngɛ kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, be sa sin bubuli be. ?Ngue ti-ɔ? Sa nga ti yɛ ɔ yoli sɔ’n yɛle kɛ ɔ fata kɛ be kplan Ɲanmiɛn i sua’n, kusu nn be bɔbɔ be sua’m be kplanlɛ o lɛ. Asa’n ɔ fata kɛ be di be fie mun, yɛ ɔ fata kɛ be nian be awlofuɛ’m be lika. (Ɛsd. 2:​68, 70) Asa ekun’n be kpɔfuɛ’m be tanndannin be ɲrun. Be yoli sɔ naan be yaci Ɲanmiɛn i sua’n i kpanlɛ.—Ɛsd. 4:​1-5

⁵ Zifu nga be sali be sin’n be awlobofuɛ’m be lika nianlɛ’n w’a yoman pɔpɔ, yɛ sa wie mun ekun be tɔli be su. Yɛle kɛ blɛ sɔ’n nun’n Pɛɛsifuɛ mun yɛ be sie be-ɔ. Kɛ afuɛ 530 nun’n Famiɛn Sirisi wuli’n, Kambisi yɛ ɔ sinnin i osu yoli famiɛn-ɔn. Yɛ ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ kó fá Ezipti mɛn’n. Kɛ i sonja’m bé kɔ́ Ezipti’n, be miannin Izraɛlifuɛ’m be kɛ be man be aliɛ nin nzue ɔ nin ninnge uflɛ wie mun ekun. I sɔ’n w’a yoman pɔpɔ w’a manman Izraɛlifuɛ mun. Kɛ Dariisi sinnin Kambisi osu kusu’n sran’m be jasoli i wun. I sɔ’n ti’n lika’n wa sanngannin kpa. Ɔ maan Zifu’m be dan lika be kokoli wafa nga bé wá nían be awlobofuɛ’m be lika’n i ti. I kwlaa sɔ’n ti’n, Zifu’m be seli be wun kɛ nán blɛ sɔ’n nun yɛ ɔ fata kɛ be kplan Zoova’n i sua’n niɔn.—Aze 1:2.

6. (1) ?Kɛ nga Zakari 4:​6, 7 fa kan’n sa’n sa kekle benin yɛ ɔ tɔli Zifu’m be su-ɔ? (2) ?Yɛ ndɛ benin yɛ Zakari kannin fa wlali be fanngan-ɔn?

⁶ An kanngan Zakari 4:​6, 7 nun. E wunnin kɛ Zifu’m be awlobofuɛ’m be lika nianlɛ’n yoli kekle mannin be, yɛ lika’n sanngannin. Asa’n be kpɔfuɛ’m be kleli be yalɛ wie. Afuɛ 522 nun’n be kpɔfuɛ’m be yoli maan Pɛɛsi famiɛn’n seli kɛ nán maan be kplan Zoova i sua’n kun. Sannngɛ Zakari seli Zifu’m be kɛ Zoova wá fɛ́ i wawɛ’n úka be naan b’a jran sa sɔ’n i ɲrun kekle. Afuɛ 520 nun’n, Famiɛn Dariisi mannin Zifu’m be atin naan be kplan Ɲanmiɛn i sua’n i ekun. I kpa bɔbɔ’n ɔ mannin be sika fa suannin be bo, yɛ ɔ seli i janunfuɛ’m be kɛ be uka be.—Ɛsd. 6:​1, 6-10.

7. ?Kɛ Zifu nga be sali be sin’n be kleli kɛ Zoova i ninnge’m be yolɛ’n ti be cinnjin tra be bɔbɔ be liɛ mun’n wafa sɛ yɛ Zoova yrali be su-ɔ?

 ⁷ Zoova sinnin Aze nin Zakari be lika seli nvlefuɛ’m be kɛ sɛ be fɛ i sua’n i kplanlɛ’n be sie i ninnge onga’m be ɲrun’n, ɔ́ súan be bo. (Aze 1:​8, 13, 14; Zkr. 1:​3, 16) I sɔ’n ti’n afuɛ 520 K.N.K nun’n, Zifu’m be boli Ɲanmiɛn i sua’n i kpanlɛ bo ekun. W’a diman afuɛ nnun bɔbɔ naan b’a wie i kplan. Kɛ mɔ Zoova i klun sa i yolɛ’n ɔ yoli Zifu’m be cinnjin trali be bɔbɔ be  ninnge’m be yolɛ’n ti’n, Zoova suannin be bo. Ɔ yoli maan b’a mianman like wun, yɛ ɔ yoli maan be nin i be afiɛn mantannin kpa. I sɔ’n ti’n be suli Zoova aklunjɔɛ su.—Ɛsd. 6:​14-16, 22.

8. ?Wafa sɛ yɛ ndɛ ng’ɔ o Aze 2:4 nun’n ɔ uka e naan y’a fa e ɲin w’a sie i Zoova i klun sa yolɛ’n su-ɔ? (An nian ja ngua lɔ ndɛ’n nun wie.)

⁸ Kɛ mɔ ɲrɛnnɛn dan’n w’a mantan koko’n ti’n, ɔ fata kɛ e tu e klun e bo jasin fɛ’n. (Mar. 13:10) Sanngɛ sɛ sika ndɛ’n kle e yalɛ’n annzɛ be tanndan e ɲrun’n, i sɔ yolɛ’n kwla yo kekle. ?Ngue yɛ ɔ kwla uka e naan y’a fa jasin fɛ bolɛ’n y’a sie i like kwlaa ɲrun-ɔn? Maan e wla kpɛn su kɛ “Zoova m’ɔ ti sonja’m be su kpɛn’n” c ɔ o e sin. Sɛ e kle kɛ Zoova i ninnge liɛ’m be ti cinnjin tra e liɛ mun’n, ɔ́ súan e bo. Ɔ maan ɔ nunman nun kɛ srɛ kun e.—An kanngan Aze 2:4 nun.

9-10. ?Wafa sɛ yɛ ndɛ nga Zezi kannin m’ɔ o Matie 6:33 nun’n ɔ kpɛnnin su aniaan kun nin i yi be lika-ɔ?

⁹ Maan e kan aniaan bian Olɛgi d ɔ nin i yi Irina be ndɛ. Be nɲɔn’n be ti atin bofuɛ. Be tuli ajalɛ be ɔli lika uflɛ naan bé kó súan lɔ asɔnun’n i bo. Kɛ be juli lɔ’n be junman’n fili be sa, yɛ sika ndɛ’n wa yoli kekle be su. Kɛ ɔ yoli sɔ’n be dili afuɛ kun, b’a ɲanman junman trele kun sa. Sanngɛ be wunnin kɛ Zoova suannin be bo. Ɔ ju wie’n aniaan wie’m be tili be wun ɲanman nun. ?Ngue yɛ ɔ ukali be naan b’a jran be su sa’m be ɲrun kekle-ɔ? Uflɛ nun’n Olɛgi i sa sin bubuli i. Sanngɛ ɔ seli kɛ: “Kɛ mɔ e tuli e klun e boli jasin fɛ’n ti’n, i sɔ’n ukali e naan y’a fa e ɲin y’a sie i ninnge  nga be ti cinnjin kpafuɛ’n be su.” Aniaan bian Olɛgi ɔ nin i yi b’a yaciman junman kunndɛlɛ. Sanngɛ be fali jasin fɛ bolɛ’n be sieli i like kwlaa ɲrun.

¹⁰ Cɛn kun mɔ be fin jasin fɛ bolɛ bé bá’n, be mantanfuɛ kun seli be kɛ be janvuɛ kpa kun blɛli be ndidiɛ ninnge bajɛ nɲɔn. Lika nga be janvuɛ sɔ’n tran lɛ’n ɔ nin be awlo’n i afiɛn ti nun kilo 160. Olɛgi seli kɛ: “Cɛn sɔ’n nun’n e wunnin kɛ e ndɛ lo Zoova, yɛ e ndɛ lo e niaan mun. E lafi su kpa kɛ kannzɛ sa ng’ɔ o Zoova i sufuɛ’m be su’n ti sɛ ti sɛ’n, ɔ yiman be ase le.”—Mat. 6:33

11. ?Sɛ e ɲin tran Zoova i sulɛ’n su’n i su ye benin yɛ é ɲɛ́n i-ɔ?

¹¹ Zoova kunndɛ kɛ e ɲin tran jasin fɛ bolɛ junman’n su. Afin junman sɔ’n de sran mun. Kɛ nga e fa wunnin i ndɛ  kpɔlɛ 7 nun’n sa’n, Aze seli Zoova i sufuɛ’m be kɛ be fa be ɲin be sie i Zoova i sulɛ’n su kpa ekun kɛ laa’n sa. Ɔ seli be kɛ sɛ be yo sɔ’n ‘Zoova yrá be su.’ (Aze 2:​18, 19) E kusu e kwla lafi su kpa kɛ sɛ Zoova i junman’n i dilɛ’n ti e cinnjin tra e bɔbɔ e ninnge’m be yolɛ’n ɔ́ yrá e su wie.

12. ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ Ɛsdrasi nin be ng’ɔ nin be tuli ajalɛ’n be lafi Zoova su kpa-ɔ?

¹² Afuɛ 468 K.N.K nun’n, Ɛsdrasi nin Zifu wie mun ekun be tuli Babilɔnin lɔ be ɔli Zerizalɛmun. Blɛ sɔ’n nun’n ɔ fata kɛ be lafi Ɲanmiɛn su kpa. Kɛ bé kɔ́’n sika nin sika ɔwklɛ nga be fa mannin be kɛ be fa kplan Ɲanmiɛn i sua’n ɔ o be sa nun. Ɔ maan awiefuɛ’m be kwla tɔ be su. (Ɛsd. 7:​12-16; 8:31) Asa’n talɛ ng’ɔ bo sin yia Zerizalɛmun klɔ’n bubuli, ɔ maan like fi sasaman klɔ’n. Kusu’n be nga be o klɔ’n nun’n b’a sɔnman. I sɔ’n kle kɛ sa kwla ɲan be lɔ wie. ?Ngue yɛ ɔ ukali Ɛsdrasi naan blɛ sɔ’n nun’n w’a lafi Ɲanmiɛn su kpa titi-ɔ? ?Yɛ ngue yɛ i ajalɛ’n kle e-ɔ?

13. ?Ngue yɛ ɔ ukali Ɛsdrasi naan w’a lafi Ɲanmiɛn su kpa-ɔ? (An nian ja ngua lɔ ndɛ’n nun wie.)

¹³ Ɛsdrasi buli wafa nga Zoova suɛnnin i sufuɛ’m be bo’n i akunndan. I wie yɛle kɛ afuɛ 484 K.N.K nun’n, Famiɛn Asierisi seli kɛ be kun Zifu nga be o Pɛɛsi mɛn wunmuan’n nun’n. Blɛ sɔ’n nun’n nn atrɛkpa’n Ɛsdrasi o Babilɔnin lɔ. (Ɛst. 3:​7, 13-15) Ɛsdrasi i nguan’n trannin wie nuan. “Nvle kwlaa nga famiɛn’n i ndɛ’n nin i mmla’n juli lɛ’n” nun’n Zifu’m be cili nglɛmun, be sunnin, be boli awuyomo kpɛkun be srɛli Zoova. (Ɛst. 4:3) Kɛ ndɛ’n kaci tɔli be kpɔfuɛ’m be su’n wafa nga i sɔ’n yoli Ɛsdrasi nin Zifu onga mun’n, maan e bu i akunndan kan e nian. (Ɛst. 9:​1, 2) Atrɛkpa sa sɔ’n i su akunndan bulɛ’n ukali Ɛsdrasi naan w’a kwla jran sa nga i sin’n be wa tɔli i su’n be ɲrun kekle. Yɛ ɔ lafili su kpa kɛ Zoova kwla suɛn i nvle nunfuɛ’m be bo. e

14. ?Ngue ndɛ yɛ aniaan bla kun kannin-ɔn?

¹⁴ Kɛ sa kekle wie’m be tɔ e su mɔ e wun kɛ Zoova suan e bo’n e lafi i su kpa tra laa’n. Maan e kan aniaan bla kun m’ɔ suan Anastazia’n i ndɛ kan. Ɔ tran Abloki mɛn’n i wia afiliɛ lɔ lika’n nun. I wiengu junman difuɛ’m be jrɛnnin i wun kɛ ɔ wlu politiki anuannzɛ kun nun. I sɔ’n ti’n ɔ yacili junman sɔ’n i dilɛ. Ɔ seli kɛ: “Sika wieli min sa nun mlɔnmlɔn. N nin-a diman yalɛ kɛ ngalɛ’n sa le.” Ɔ kan guali su kɛ: “N  fali min wun n wlɛli i Zoova sa nun, yɛ n wunnin kɛ ɔ ukali min sakpa. Sɛ cɛn uflɛ naan sa wie ti’n min junman fi min sa’n, srɛ su kunman min. Min Si m’ɔ o ɲanmiɛn su lɔ’n m’ɔ ukali min andɛ’n ɔ kwla uka min ainman ekun.”

15. ?Ngue yɛ ɔ ukali Ɛsdrasi naan w’a lafi Zoova su titi-ɔ? (Ɛsdrasi 7:​27, 28)

¹⁵ Ɛsdrasi wunnin kɛ Zoova i sa o i su. Kɛ Ɛsdrasi buli wafa nga Zoova ukɛli i blɛ kekle nun’n i akunndan’n, i sɔ’n ukɛli i naan w’a lafi Ɲanmiɛn su kpa. Ɔ seli kɛ: “Min Ɲanmiɛn Zoova i sa o min su.” (An kanngan Ɛsdrasi 7:​27, 28 nun.) Ɛsdrasi kannin ndɛ sɔ’n i wunsu kpɛ nsiɛn i fluwa’n nun.—Ɛsd. 7:​6, 9; 8:​18, 22, 31.

16. ?Blɛ benin nun yɛ e kwla sie i nzɔliɛ kpa kɛ Zoova uka e-ɔ? (An nian foto’n wie.)

¹⁶ Blɛ kekle nun’n Zoova kwla uka e. Wienun-ɔn, aniaan kun waan ɔ́ srɛ́ i junman su kpɛn’n i atin naan w’a kwla tran nvle kun aɲia kun bo, annzɛ ɔ kunndɛ kɛ ɔ siesie i junman dilɛ dɔ’n i uflɛ naan w’a kwla tran aɲia’m be kwlaa be bo. Blɛ sɔ’n nun’n Zoova kwla ukɛ i. Atrɛkpa’n wafa nga i bó gúa bɔbɔ’n ɔ́ bó aniaan’n i nuan. Kɛ e fa ajalɛ mɔ Zoova yra su’n, wafa nga e lafi i su’n ɔ yo dan tra laa’n.

17. ?Blɛ kekle nun’n, wafa sɛ yɛ Ɛsdrasi kleli kɛ ɔ ti wun ase kanfuɛ-ɔ? (An nian desɛn ng’ɔ o fluwa’n i bui’n su’n.)

¹⁷ Ɛsdrasi srɛli Zoova kɛ ɔ ukɛ i. Blɛ kwlaa nga junman mɔ be fa mɛnnin i’n i dilɛ yoli kekle i sa nun’n, ɔ srɛli Zoova. (Ɛsd. 8:​21-23; 9:​3-5) Wafa nga Ɛsdrasi lafili Ɲanmiɛn su’n, ɔ yoli maan sran wie’m be suɛnnin i bo, kpɛkun be niɛnnin i ajalɛ’n su. (Ɛsd. 10:​1-4) E kusu sɛ ninnge nga be mian e sa’n annzɛ kusu e awlobofuɛ’m be lika nianlɛ ti’n e koko’n, ɔ fata kɛ e srɛ Zoova kɛ ɔ uka e wie.

18. ?Ngue yɛ ɔ kwla uka e naan y’a lafi Zoova kpa tra laa-ɔ?

¹⁸ Sɛ e srɛ Zoova kɛ ɔ uka e’n, yɛ sɛ e kplin su kɛ e niaan’m be uka e’n, é láfi Ɲanmiɛn su kpa trá laa’n. Be flɛ aniaan bla kun kɛ Erika. Ɔ le ba nsan. Kannzɛ sa kekle kpa wie’m be tɔli i su’n, sanngɛ ɔ lafili Zoova su kpa titi. Yɛle kɛ ɔ kpɔli kuɛ, kpɛkun i wun’n wuli. Kɛ ɔ́ bú sa kwlaa sɔ’m be akunndan’n ɔ seli kɛ: “E kwlá siman wafa nga Zoova wá úka e sa wie nun’n. Wie liɛ’n like nga e sunnzunman’n yɛ Zoova yo man e-ɔ. N sieli i nzɔliɛ kɛ kpɛ sunman’n Zoova sinnin min janvuɛ’m be lika naan w’a tɛ min srɛlɛ’m be su. Kɛ n  kan min klun ndɛ n kle min janvuɛ mun’n min ukalɛ timan kekle.”

19-20. ?Ngue yɛ Zifu nga b’a kwlá saman be sin Zerizalɛmun’n be su ndɛ’n kle e-ɔ?

¹⁹ Zifu nga b’a saman be sin Zerizalɛmun’n be su ndɛ’n kwla uka e wie. Be nun wie’m be liɛ’n, kpɛnngbɛn yolɛ’n annzɛ tukpacɛ’n, annzɛ be awlobo ndɛ wie ti yɛ b’a kwlá ɔman Zerizalɛmun-ɔn. Kannzɛ ɔ ti sɔ’n be mannin be sa nun ninnge wie mun be fa suannin be nga be su sa be sin’n be bo. (Ɛsd. 1:​5, 6) Atrɛkpa’n kɛ Zifu klikli’m be sali be sin Zerizalɛmun mɔ afuɛ kɔe 19 sín’n, nn be nga be kali Babilɔnin lɔ’n be te fa be klunklo ninnge wie mun te ba Zerizalɛmun.—Zkr. 6:10.

²⁰ Kannzɛ e kwlá yoman ninnge wie mun Zoova i sulɛ nun’n, sanngɛ e kwla lafi su kɛ e liɛ kan nga e mian e ɲin e yo’n, Zoova i klun jɔ su. ?Ngue yɛ ɔ kle sɔ-ɔ? Zakari blɛ su’n, Zoova seli i kɛ ɔ fa sika nin sika ɔkwlɛ nga Zifu nga be o Babilɔnin lɔ’n be fa bali’n be yo famiɛn kle kun. (Zkr. 6:11)“Famiɛn kle dan’n” sɔ’n ɔ́ yó maan be wla kpɛ́n be klunklo like nga Zifu sɔ’m be mannin’n su. (Zkr. 6:​14, jdn.) E kwla lafi su kpa kɛ e ɲin nga e mian naan y’a kwla su Zoova blɛ kekle nun’n i wla su fiman su.—Ebr. 6:10.

21. ?Ngue yɛ ɔ́ úka e naan y’a kokoman ainman liɛ-ɔ?

²¹ Mɛn i awieliɛ blɛ nga nun’n, e si kɛ lika’n wá yó kekle e su, yɛ kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun ɔ kwla yo tɛ tra laa’n bɔbɔ. (2 Tim. 3:​1, 13) Sanngɛ ɔ fataman kɛ e koko dan. Maan e wla kpɛn ndɛ nga Zoova kan kleli i sufuɛ mun Aze blɛ su’n i su. Ɔ seli kɛ: “Nán srɛ kun amun […] n jin amun sin.” (Aze 2:​4, 5) E kusu e kwla lafi su kpa kɛ, sɛ e mian e ɲin e yo Zoova i klun sa’n ɔ su kpɔciman e. Sɛ e fa e ɲin e sie i ndɛ nga Zakari nin Aze be kannin’n su naan e nanti su’n, yɛ sɛ e nian Ɛsdrasi i ajalɛ’n su’n, kannzɛ sa nga be tɔ e su’n be ti sɛ ti sɛ’n é láfi Zoova su titi.