1, 2. (a) Kanṣiṣa tẹlẹ wẹ to ninọmẹ mítọn po Ju he lẹkọwa Jelusalẹm lẹ po tọn ṣẹnṣẹn? (b) Dọ nuhahun he Ju lẹ pehẹ lẹ to kleun mẹ. (Pọ́n apotin lọ “ Ojlẹ Hagai, Zekalia po Ẹzla po Tọn Lẹ.”)

 BE A nọ hanú gando sọgodo go to whedelẹnu wẹ ya? Vlavo azọ́n ko gble do we bọ a to nuhà gando lehe a na penukundo whẹndo towe go do go. Nuhahun tonudidọ tọn, homẹkẹn kavi nukundiọsọmẹ gando azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ go, gán zọ́n bọ hihọ́ whẹndo towe tọn na nọ duahunmẹna we. Be a to pipehẹ depope to nuhahun ehelẹ mẹ wẹ ya? Eyin mọ wẹ, dogbigbapọnna lehe Jehovah gọalọna Islaelivi hohowhenu tọn lẹ do whenue yé pehẹ nuhahun mọnkọ lẹ na hẹn ale wá na we.

² E biọ yise to Ju he ko yí diblayin gbẹzan yetọn blebu zan to Babilọni lẹ si nado jo gbẹzan vivomẹninọ tọn yetọn do bo zingbejizọnlin yì otò he suhugan yetọn ma yọ́n nukaka de gandego mẹ. Whenue yé lẹkọ, e ma dẹn bọ yé pehẹ ninọmẹ akuẹzinzan po tonudidọ po tọn he vẹawu lẹ gọna homẹkẹn. Enẹwutu, e vẹawuna delẹ to yé mẹ nado na ayidonugo tẹmpli Jehovah tọn vivọgbá. Ehe zọ́n bọ to nudi 520 J.W.M., Jehovah deazọ́nna yẹwhegán awe, enẹ wẹ Hagai po Zekalia po nado vọ́ zodolanmẹna gbẹtọ lọ lẹ. (Hag. 1:1; Zek. 1:1) Dile mí na mọ do, tulinamẹ he yẹwhegán ehelẹ na yé lẹ do kọdetọn dagbe taun. Amọ́ to owhe 50 nkọ godo, Ju he lẹkọwa whé lọ lẹ sọ gbọjọ whladopo dogọ. Enẹgodo, Ẹzla he yin wekantọ Osẹ́n lọ tọn azọ́nyọnẹntọ de tlọ́n Babilọni wá Jelusalẹm nado na tuli omẹ  Jiwheyẹwhe tọn lẹ dọ yé ni na ayidonugo sinsẹ̀n-bibasi nugbo.—Ẹzla 7:1, 6.

3. Kanbiọ tẹlẹ wẹ mí na gbadopọnna? (Howhinwhẹn lẹ 22:19)

³ Kẹdẹdile dọdai Hagai po Zekalia po tọn lẹ gọalọna omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ wayi nado zindonukọn bo nọ dejido Jehovah go to nukundiọsọmẹ whenu do, yé gán gọalọna mílọsu to egbehe nado dejido godonọnamẹ Jehovah tọn go mahopọnna nuhahun gbẹ̀mẹ tọn lẹ. (Hia Howhinwhẹn lẹ 22:19.) Dile mí to dogbapọnna owẹ̀n he Jiwheyẹwhe do na Hagai po Zekalia po gọna apajlẹ Ẹzla tọn, mí na mọ gblọndo na kanbiọ ehelẹ: Nawẹ nuhahun gbẹ̀mẹ tọn lẹ yinuwado Ju he lẹkọwa lẹ ji gbọn? Naegbọn mí dona zindonukọn nado nọ na ayidonugo ojlo Jiwheyẹwhe tọn wiwà to ojlẹ nuhahun tọn lẹ mẹ? Podọ, nawẹ mí gán hẹn jidide mítọn to Jehovah mẹ jideji to ojlẹ awusinyẹnnamẹ tọn lẹ mẹ gbọn?

4, 5. Etẹwẹ gán ko zọ́n bọ zohunhun Ju lẹ tọn na azọ́n tẹmpli lọ vivọgbá tọn depò?

⁴ Whenue Ju lẹ lẹkọwa Jelusalẹm, azọ́n susu lẹ wẹ tin bọ yé na wà. Yé yawu vọ́ agbà Jehovah tọn do bo do dodonu tẹmpli lọ tọn ai. (Ẹzla 3:1-3, 10) Amọ́, zohunhun he yé do to bẹjẹeji lọ ma dẹn-to-aimẹ. Etẹwutu? Gbọnvona azọ́n tẹmpli lọ gbigbá tọn, yé dona gbá owhé he gbè yelọsu na nọ lẹ, do jinukun lẹ bosọ na núdùdù whẹndo yetọn lẹ. (Ẹzla 2:68, 70) Humọ, yé pehẹ nukundiọsọmẹ kẹntọ yetọn lẹ tọn, yèdọ mẹhe blasé nado doalọtena azọ́n tẹmpli lọ vivọgbá tọn.—Ẹzla 4:1-5.

⁵ Kanlinmọ he lẹkọwa whé lọ lẹ sọ pehẹ nuhahun akuẹzinzan tọn po tonudidọ tọn lẹ po. Todin, otò yetọn yin apadewhe Ahọluigba Pẹlsia tọn. To whenue ahọlu Pẹlsia tọn Kilusi kú to 530 J.W.M., mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn Cambyse bẹ gbejizọnlin awhànfunfun tọn de jẹeji nado gbawhàn Egipti tọn. Whenue awhànfuntọ etọn lẹ jei Egipti, yé gán ko gbọn aigba Islaeli tọn ji vlavo bo biọ núdùdù, osin po adọtẹn po, podọ ehe gán ko hẹn ninọmẹ lẹ vẹawuna Islaelivi lẹ dogọ. To bẹjẹeji gandudu Daliusi I tọn, yèdọ mẹhe jẹ otẹn Cambyse tọn mẹ, gufinfọn po nuhahun tonudidọ tọn po gbayipe taun. Matin ayihaawe, ninọmẹ ehelẹ na ko zọ́n bọ kanlinmọ susu he lẹkọwa whé lẹ na ko hanú gando lehe yé na penukundo whẹndo yetọn lẹ go do go. Na awusinyẹnnamẹnu he yé pehẹ lẹpo wutu, Ju delẹ mọdọ e ma yin ojlẹ dagbe lọ niyẹn nado vọ́ tẹmpli Jehovah tọn gbá.—Hag. 1:2.

6. Sọgbe hẹ Zekalia 4:6, 7, nuhahun devo tẹlẹ wẹ Ju lẹ pehẹ, podọ jidide tẹwẹ Zekalia na yé?

⁶ Hia Zekalia 4:6, 7. Gbọnvona nuhahun akuẹzinzan tọn po hunyanhunyan tonudidọ tọn po, Ju lẹ sọ dona pehẹ homẹkẹn. To 522 J.W.M., kẹntọ yetọn lẹ diọlinlẹnna gandudu Pẹlsia tọn nado doalọtena tẹmpli Jehovah tọn vivọgbá. Amọ́, Zekalia hẹn Ju lẹ deji dọ Jehovah na yí gbigbọ wiwe huhlọnnọ Etọn zan nado de aliglọnnamẹnu lẹpo sẹ̀. To 520 J.W.M., Ahọlu Daliusi de alọhẹndotenamẹ he to aliglọnna azọ́n tẹmpli lọ vivọgbá tọn sẹ̀ bo tlẹ nọgodona Ju lẹ to akuẹzinzan-liho, podọ e sọ degbe dọ ahọluzọnwatọ lẹ ni gọalọna yé.—Ẹzla 6:1, 6-10.

7. Whenue Ju he lẹkọwa lọ lẹ ze ojlo Jiwheyẹwhe tọn wiwà do otẹn tintan mẹ, dona tẹlẹ wẹ yé mọyi?

 ⁷ Gbọn yẹwhegán Hagai po Zekalia po gblamẹ, Jehovah dopà na omẹ etọn lẹ dọ yé na mọ godonọnamẹ emitọn eyin yé na ayidonugo tẹmpli lọ vivọgbá. (Hag. 1:8, 13, 14; Zek. 1:3, 16) Po tulinamẹ yẹwhegán lọ lẹ tọn po, Ju he lẹkọwa whé lọ lẹ gọ̀ azọ́n lọ bẹ to 520 J.W.M., bo dotana ẹn to nuhe ma  pé owhe atọ́n gblamẹ. Na Ju lẹ na ayidonugo ojlo Jiwheyẹwhe tọn wiwà mahopọnna awusinyẹnnamẹnu lẹ wutu, yé mọ godonọnamẹ Jehovah tọn e ma yin to agbasa-liho kẹdẹ, amọ́ to gbigbọ-liho ga. Taidi kọdetọn de, yé sẹ̀n Jehovah po ayajẹ po.—Ẹzla 6:14-16, 22.

8. Nawẹ nuhe yin didọ to Hagai 2:4 mẹ lẹ gán gọalọna mí nado to ayidonugo na ojlo Jiwheyẹwhe tọn zọnmii gbọn? (Sọ pọ́n nudọnamẹ odò tọn.)

⁸ Dile nukunbibia daho lọ to dindọnsẹpọ, mí mọnukunnujẹemẹ hugan gbede pọ́n lehe e yin whẹho niyaniya tọn sọ nado setonuna gbedide lọ nado nọ doalọ to azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ mẹ. (Malku 13:10) Amọ́, e gán vẹawuna mí nado nọ ze ayiha do lizọnyizọn mítọn ji, eyin mí do nuhahun akuẹ tọn kavi eyin mí to pipehẹ nukundiọsọmẹ gando azọ́n yẹwhehodidọ tọn mítọn go. Etẹwẹ gán gọalọna mí nado ze Ahọluduta lọ do otẹn tintan mẹ? Mí dona nọ hẹn jidide mítọn go dọ “Jehovah awhànpa lẹ tọn” b to adà mítọn mẹ. E na nọgodona mí eyin mí zindonukọn nado nọ doafọna onú Ahọluduta lọ tọn lẹ jẹnukọnna ojlo mítọn titi. Enẹwutu, mí ma do whẹwhinwhẹ́n depope nado dibu.—Hia Hagai 2:4.

9, 10. Nawẹ asu po asi po de mọ nugbo-yinyin hogbe Jesu tọn he to Matiu 6:33 mẹ lẹ tọn gbọn?

⁹ Lẹnnupọndo apajlẹ Oleg po Irina c po tọn ji, yèdọ asu po asi po de he yin gbehosọnalitọ. To whenue yé ko sẹtẹn nado yì gọalọ to agun de mẹ to lẹdo devo mẹ godo, ninọmẹ akuẹzinzan tọn he vẹawu to otò yetọn mẹ zọ́n bọ azọ́n gble do yé. Dile etlẹ yindọ yé ma do azọ́n tangan de na nudi owhe dopo, yé nọ mọ godonọnamẹ owanyinọ Jehovah tọn to gbesisọ mẹ, podọ to whedelẹnu, mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu lẹ po nọ gọalọna yé. Nawẹ yé pehẹ ninọmẹ awusinyẹnnamẹ tọn lẹ gbọn? Oleg he  jẹflumẹ sinsinyẹn to bẹjẹeji dọ dọ, “Alọnu mítọn hinhẹn ján to lizọnyizon lọ mẹ gọalọna mí nado ze ayiha do nuhe yin nujọnu hugan to gbẹ̀mẹ lọ ji.” Dile ewọ po asi etọn po zindonukọn nado to azọ́n dín, yé nọ doalọ to lizọnyizọn lọ mẹ to gigọ́ mẹ.

¹⁰ To gbèdopo he yé lẹkọ sọn lizọnyizọn lọ mẹ, yé sè dọ họntọn vivẹ́ de zingbejizọnlin na nudi kilomẹtlu 160 nado hẹn saki awe he mẹ núdùdù gọ́ lẹ wá na yé. Oleg dọmọ: “To gbenẹgbe, mí mọ obá he mẹ Jehovah po agun lọ po nọ hò mítọn pọ́n jẹ whladopo dogọ. Mí kudeji dọ Jehovah ma nọ wọn devizọnwatọ etọn lẹ pọ́n gbede mahopọnna lehe ninọmẹ yetọn gán ylan sọ.”—Mat. 6:33.

11. Etẹwẹ mí gán donukun eyin mí zindonukọn nado na ayidonugo ojlo Jiwheyẹwhe tọn wiwà?

¹¹ Jehovah jlo dọ mí ni na ayidonugo azọ́n gbẹtọ lẹ hinhẹnzun devi tọn he nọ whlẹn ogbẹ̀ gán lọ. Dile e yin didọ do to  hukan 7tọ mẹ, Hagai dotuhomẹna omẹ Jehovah tọn lẹ nado gọ̀ sinsẹ̀nzọn wiwe yetọn bẹ taidi dọ yé vọ́ to dodonu tẹmpli lọ tọn doai wẹ nkọ. Eyin yé wàmọ, Jehovah dopà dọ ‘emi na do dona lẹ hlan yé.’ (Hag. 2:18, 19) Mílọsu gán deji dọ Jehovah na dona vivẹnudido mítọn lẹ eyin mí ze azọ́n he e de na mí lọ do otẹn tintan mẹ.

12. Naegbọn Ẹzla po kanlinmọ hatọ etọn lẹ po do dó hudo yise he lodo de tọn?

¹² To 468 J.W.M., Ẹzla zingbejizọnlin sọn Babilọni wá Jelusalẹm to pọmẹ hẹ pipli Ju lẹ tọn awetọ de. Nado bẹ gbejizọnlin ehe jẹeji, Ẹzla po mẹhe lẹkọ ja whé lọ lẹ po do hudo yise he lodo de tọn. Yé na zingbejizọnlin gbọn aliho owùnọ lẹ ji bosọ hẹn sika po fataka po he sù tlala, ehe yin nina do tẹmpli lọ tamẹ lẹ. Enẹ zọ́n bọ e bọawu dọ ajotọ lẹ ni jẹ gómẹ na yé. (Ẹzla 7:12-16; 8:31) Humọ, e ma dẹn bọ yé doayi e go dọ tòdaho Jelusalẹm tọn lọsu ma do hihọ́. Gbẹtọ lẹ ma sù to tòdaho lọ mẹ, podọ e biọ dọ yè ni vọ́ adó po họngbo etọn lẹ po jlado. Etẹwẹ mí gán plọn sọn Ẹzla dè na nuhe dù jidide mítọn hinhẹn lodo to Jehovah mẹ?

13. Nawẹ Ẹzla hẹn yise etọn to Jehovah mẹ lodo gbọn? (Sọ pọ́n nudọnamẹ odò tọn.)

¹³ Ẹzla mọ lehe Jehovah nọgodona omẹ Etọn lẹ to ojlẹ whlepọn tọn lẹ mẹ do. To owhe delẹ jẹnukọn to 484 J.W.M., Ẹzla gán ko to Babilọni to whenue Ahọlu Ahasuelusi de gbedide de tọ́n nado sukúndona Ju he to Ahọluigba Pẹlsia tọn blebu mẹ lẹ. (Ẹst. 3:7, 13-15) Ogbẹ̀ Ẹzla tọn to owù mẹ! Na adánsinnamẹ ehe wutu, Ju he to ‘agbegbe lẹpo’ mẹ lẹ blanù bosọ nọ aluẹmẹ, podọ e yọnbasi dọ yé hodẹ̀ nado biọ anademẹ Jehovah tọn. (Ẹst. 4:3) Yí nukun homẹ tọn do pọ́n lehe e na ko ṣí na Ẹzla po Ju hatọ etọn lẹ po whenue mẹhe blasé nado sukúndona yé lẹ flẹ jẹ odò he yelọsu kùn lọ mẹ! (Ẹst. 9:1, 2) Nuhe Ẹzla yí nukun etọn do mọ to ojlẹ he vẹawu taun enẹlẹ mẹ gán ko wleawudaina ẹn na whlepọn devo lẹ to nukọn mẹ, bo gán ko vọ́ jidide etọn hẹn lodo dọ Jehovah do nugopipe lọ nado basi hihọ́na omẹ Etọn lẹ. d

14. Etẹwẹ mẹmẹyọnnu de plọn whenue e mọ nukunpedomẹgo Jehovah tọn to ojlẹ awusinyẹnnamẹ tọn lẹ mẹ?

¹⁴ Eyin mí mọ nukunpedomẹgo Jehovah tọn to ojlẹ awusinyẹn tọn lẹ mẹ, jidide mítọn to ewọ mẹ nọ lodo dogọ. Lẹnnupọndo apajlẹ Anastasia tọn ji he nọ nọ̀ Whèzẹtẹn-waji Europe tọn. E jo azọ́n etọn do na whẹho kadaninọ tọn wutu. E dọmọ: “Whla tintan die to gbẹzan ṣie mẹ bọ akuẹ hán mi petepete.”  Enẹgodo, e yidogọ dọmọ: “N’jo whẹho lọ do alọ Jehovah tọn mẹ bo mọ lehe e yí owanyi do penukundo go e do. Eyin azọ́n tlẹ sọ wá gble do mi, ahun ṣie ma na gbàdo. Eyin Otọ́ olọn mẹ tọn ṣie penukundo go e to egbé, e nasọ wàmọ to osọ.”

15. Etẹwẹ gọalọna Ẹzla nado hẹn jidide etọn to Jehovah mẹ go? (Ẹzla 7:27, 28)

¹⁵ Ẹzla doayi alọ Jehovah tọn go to gbẹzan etọn mẹ. Matin ayihaawe, nulinlẹnpọn do ojlẹ he mẹ Jehovah gọalọna Ẹzla wayi te lẹ ji zọ́n bọ e hẹn jidide etọn go to Ewọ mẹ. Doayi hodidọ lọ “alọ Jehovah Jiwheyẹwhe ṣie tọn tin to ji e” go. (Hia Ẹzla 7:27, 28.) Ẹzla yí hodidọ mọnkọ zan whla ṣidopo to owe Biblu tọn he e kàn lọ mẹ.—Ẹzla 7:6, 9; 8:18, 22, 31.

16. Ninọmẹ tẹlẹ mẹ wẹ mí gán mọ alọ Jiwheyẹwhe tọn to aliho he họnwun dogọ mẹ te to gbẹzan mítọn mẹ? (Sọ pọ́n yẹdide lọ.)

¹⁶ Jehovah gán gọalọna mí whenue mí to pipehẹ nuhahun de. Di apajlẹ, whenue mí biọgbè ogán mítọn nado yì plidopọ daho de, kavi biọ dọ azọ́n gànmẹ mítọn ni yin didiọ na mí nido penugo bo nọ yì opli lẹpo, dotẹnmẹ de hundote wẹ mí te nado mọ alọ Jehovah tọn to gbẹzan mítọn mẹ. Aliho dagbe he mẹ nulẹ na wá yì te gán paṣa mí taun. Enẹ na zọ́n bọ jidide mítọn to Jehovah mẹ na lodo dogọ.

17. Nawẹ Ẹzla do whiwhẹ hia gbọn to ojlẹ he vẹawu taun lẹ mẹ? (Pọ́n yẹdide he to wepa ji.)

¹⁷ Ẹzla yí whiwhẹ do biọ alọgọ Jehovah tọn to odẹ̀ mẹ. Whedepopenu he azọngban Ẹzla tọn lẹ húagbọ́ ẹ, e nọ yí whiwhẹ do hodẹ̀ hlan Jehovah. (Ẹzla 8:21-23; 9:3-5) Pọndohlan Ẹzla tọn whàn mẹhe lẹdo e lẹ nado nọgodona ẹn bosọ hodo apajlẹ yise etọn tọn. (Ẹzla 10:1-4) Eyin ayimajai gando nuhudo agbasa tọn mítọn lẹ go húagbọ́ mí kavi mí to nuhà gando hihọ́ whẹndo mítọn tọn go, mí dona nọ yí jidide do hodẹ̀ hlan Jehovah.

18. Etẹwẹ gán hẹn jidide mítọn to Jehovah mẹ sinyẹn deji?

¹⁸ Eyin mí nọ yí whiwhẹ do dín alọgọ Jehovah tọn bosọ nọ kẹalọyi godonọnamẹ sinsẹ̀n-basitọ hatọ mítọn lẹ tọn, jidide mítọn to Jiwheyẹwhe mẹ na jideji. Erika, yèdọ onọ̀ de he do ovi atọ̀n hẹn jidide etọn to Jehovah mẹ go whenue mẹvivẹ etọn delẹ kú. To ojlẹ kleun de gblamẹ, viyẹyẹ etọn he ma ko yin jiji po asu vivẹ́ etọn po kú. Whenue e flin nuhe jọ wayi lẹ, e dọmọ: “A ma gán ko yọnẹn jẹnukọn lehe Jehovah na gọalọna we do. Alọgọ gán wá to aliho madonukun lẹ mẹ. N’ko mọdọ gblọndo odẹ̀ ṣie susu lẹ tọn wẹ wá gbọn hogbe po nuyiwa họntọn ṣie lẹ tọn po gblamẹ. Whenue n’dọ nuhe n’to pipehẹ lẹ na họntọn  ṣie lẹ, e bọawuna yé dogọ nado gọalọna mi.”

19, 20. Etẹwẹ mí plọn sọn Ju he ma gán lẹkọyi Jelusalẹm lẹ dè?

¹⁹ Mí gán sọ plọn onú titengbe de sọn Ju he ma penugo nado lẹkọyi Jelusalẹm lẹ dè. E yọnbasi dọ nuhe delẹ to yé mẹ gán wà lẹ do dogbó na mẹhowhe, awutu sinsinyẹn kavi azọngban whẹndo tọn lẹ wutu. Etomọṣo, yé desọn ojlo mẹ bo gọalọna mẹhe lẹkọ jei whé lẹ gbọn nunina lẹ bibasi nado nọgodona azọ́n tẹmpli lọ tọn dali. (Ẹzla 1:5, 6) E taidi dọ nudi owhe 19 whenue pipli Ju lẹ tọn tintan lọ ko lẹkọwa Jelusalẹm godo, mẹhe gbọṣi Babilọni lẹ gbẹ́ nọ desọn ojlo mẹ bo nọ do nunina lẹ hlan Jelusalẹm.—Zek. 6:10.

²⁰ Eyin mí tlẹ nọ mọdọ mí ma gán wà nukaka de to sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn mẹ, mí gán deji dọ Jehovah nọ yọ́n pinpẹn vivẹnudido ahundopo tọn mítọn tọn nado hẹn homẹ etọn hùn. Naegbọn mí do dọ mọ? To ojlẹ Zekalia tọn mẹ, Jehovah biọ to yẹwhegán etọn si nado yí sika po fataka he kanlinmọ he to Babilọni lẹ dohlan lọ po zan nado wleawuna jẹgbakun de. (Zek. 6:11) “Jẹgbakun daho” ehe na yin “nuflinmẹ” de gando nunina he yé yí alọtútlú do basi lẹ go. (Zek. 6:14, nudọnamẹ odò tọn lẹ) Mí gán deji dọ Jehovah ma na wọn vivẹnu vẹkuvẹku mítọn nado sẹ̀n ewọ to ojlẹ awusinyẹnnamẹ tọn lẹ mẹ pọ́n gbede.—Heb. 6:10.

21. Etẹwẹ na gọalọna mí nado pannukọn sọgodo po jide po?

²¹ Ayihaawe ma tin dọ mí na gbẹ́ to pipehẹ ojlẹ awusinyẹnnamẹ tọn lẹ to azán godo tọn ehelẹ mẹ, podọ ninọmẹ lẹ tlẹ gán sinyẹn hugan mọ to nukọn mẹ. (2 Tim. 3:1, 13) Amọ́, mí ma dona nọ hanú zẹjlẹgo. Flin hogbe he Jehovah yizan na omẹ etọn lẹ to ojlẹ Hagai tọn mẹ, e dọmọ: “Yẹn tin hẹ mì . . . Mì dibu blo.” (Hag. 2:4, 5) Mílọsu gán kudeji dọ Jehovah na tin po mí po dile e na dẹnsọ bọ mí to vivẹnudo vẹkuvẹku nado hẹn ojlo etọn di. Eyin mí yí nuhe mí plọn sọn dọdai Hagai po Zekalia po tọn mẹ lẹ do yizan mẹ, bosọ hodo apajlẹ Ẹzla tọn, mí na hẹn jidide mítọn to Jehovah mẹ lodo mahopọnna awusinyẹnnamẹnu he mí gán pehẹ to nukọn mẹ lẹ.