1-2. a) Ntia tintwari tie ha kati dia misamu mi tubwabanaka na mio na mio miabwabana na Bayuda bakâla ku Yerusaleme? b) Zonzela misamu mia mpasi mia bwabana na Bayuda. (Tala kaku “ Bilumbu bia Hagaye, Zakari, na Ezdrase.”)

 NGANO lwaka lwe naku mu bilumbu bia ku matu? Kampe tisalu wahombese, mpe lwaka lwe naku mu lembo vutu lungisa nsatu za kanda diaku. Kampe lwaka lwe naku mu bungu dia tidzunu tia kanda diaku mu bungu ti misamu mia politike mia ku nsi’eno ka miena mia mbote ko, mu bungu dia nkwamusu peleko tisalu tia samuna bata telamana. Ngano musamu wa mpila yo ta bwabana na wo? Tala ti ni bo, mbo baka lutindusu bu dimbitila mu mpila Yehova yi kabakisila bala ba Israele bu babwabana na misamu mia mpila yo.

² Timinu tiafwanana kwe Bayuda bayôkesa luzingu lwawu ku Babilone mu bika bimvwama bia hata dio ngatu benda ku hata dia lembo zaba bantu babîngi ha kati diawu. Bu batula, ntangu fioti kwa yayôka, bayizi bwabana na misamu mia mbaya, misamu mia politike mieri lembo tomaka, mpe babatelamana. Musamu wa mpasi weri kwe bantu bakaka mu tûla mabanza mawu mu ntungulu ya Tempelo ya Yehova. Buna, mu 520 N.M.B., Yehova watambika mbikuri zandi zole, Hagaye na Zakari, mu bakisa kanda diandi mu vutu bâ na luhemo. (Hag. 1:1; Zka. 1:1) Ntiana bu tumona wo, lutindusu lwa hana mbikuri zo, nkatika mfunu lweri. Kampe mvula 50 ha manima, Bayuda bakâla ku Yerusaleme, bayizi vutu kota mu bunôkena. Ezdrase, weri kopaka Musiku na bunsungu bwabwansoni, wakatuka ku Babilone mu kwenda ku Yerusaleme ngatu katindisa kanda dia  Nzambi mu tûla nsambululu ya matieleka ha tibuka tia ntete.—Ezd. 7:​1, 6.

3. Ntia biyuvu tutaluzula? (Bingana 22:19)

³ Ntiana kwa mbikululu za Hagaye na za Zakari zabakisa kanda dia Nzambi mu ntama mu ntangu yi beri ba telamanaka, zilendi tu bakisa lumbu ti mu tatamana mu bâ na lukwikulu mu lubakusu lu tu hanaka Yehova bu tubwabanaka na misamu mia mpasi mu luzingu lweto. (Tanga Bingana 22:19.) Bu tutaluzula nsangu za Nzambi zi kahana kwe Hagaye na Zakari na tifwani tia Ezdrase, mbo tubaka mvutu mu biyuvu ebi: Bwe misamu mia mpasi mianatina nsobolo kwe Bayuda bakâla ku Yerusaleme? Mu bungu dia nti tufweti tatamana mu tûla luzolo lwa Nzambi ha tibuka tia ntete mu ntangu luzingu lweto lubâka mu mpasi? Mpe bwe tulendi yikila lukwikulu lweto ngolo mu Yehova mu ntangu za mpasi?

4-5. Nti biasa ti luhemo lwa Bayuda mu bungu dia ntungulu ya Tempelo lwasuka?

⁴ Bayuda bakâla ku Yerusaleme, tisalu tiatingi tieri nawu mu sala. Na manzangu mamansoni batunga ziku dia Yehova mpe batûla bandu dia Tempelo. (Ezd. 3:​1-3, 10) Kâ luhemo lwawu lwakulu suka. Mu bungu dia nti? Bu tukatula tisalu tia ntungulu ya Tempelo, bafweti tunga nzo za bawu beni, bafweti kuna misitu, mpe bafweti dikila makanda mawu. (Ezd. 2:​68, 70) Musamu wakaka, mbeni zawu zabatelamana, mpe zakubika misamu ngatu babika tisalu tia vutu tunga Tempelo.—Ezd. 4:​1-5.

⁵ Bayuda bakâla, babwabana mpe na misamu mia mbaya na mia politike mialembo bâ mia mbote. Nsi’awu yayizi bâ mu Empire ya Perse. Ha manima ma lufwa lwa mutinu wa Baperse Sirise mu 530 N.M.B., mutinu wamuyingasa, Kambise wadinga mu bonga nsi ya Ezipte. Bu keri kwendaka ku Ezipte, binwani biandi kampe bialomba bidia, mamba na mbuka ya bêla mu ngolo kwe bala ba Israele, musamu wo mpe mpasi zazingi wabanatina. Mu ntangu mutinu walanda Dariuse I yi kabatika mu yâla, misamu miamingi miakaka mieri kô ntiana bumbeni na misamu mia vwandi mu Empire ya Perse. Ntembe kâni misamu mio miasa ti Bayuda bakâla ku Yerusaleme babâ na lwaka mu mpila yi baketi lungisila nsatu za makanda mawu. Mu bungu dia misamu mio mia mpasi mi babwabana na mio, Bayuda bakaka bayizi mona ti ka yeri’â ntangu ya mbote ko mu vutu tunga Tempelo ya Yehova.—Hag. 1:2.

6. Tintwari na Zakari 4:​6, 7, ntia misamu miakaka mia mpasi Bayuda babwabana na mio, mpe ntia lukwikulu Zakari kabahana?

⁶ Tanga Zakari 4:​6, 7. Bu katula misamu mia mbaya na misamu mia politike mieri lembo tomaka, Bayuda bayizi bwabana na nkwamusu. Mu 522 N.M.B., mbeni zawu zalenda mu wisa guvernema ya Baperse mu yimina tisalu tia vutu tunga Tempelo. Kâ Zakari wahana lukwikulu kwe Bayuda ti Yehova mbo kaketi ba bakisa ntono misamu miawu mia mpasi. Mu 520 N.M.B., mutinu Dariuse wabahana nzila ya vutu tunga Tempelo mpe wabahana mbongo mu tunga yo. Walomba mpe kwe guvernema zakaka zababakisa.—Ezd. 6:​1, 6-10.

7. Bayuda bakâla bu batula luzolo lwa Nzambi ha tibuka tia ntete, ntia tusakumunu babaka?

 ⁷ Mu nzila ya Hagaye na Zakari, Yehova wakanisina kanda diandi ti mbo kaketi ba bakisa tala ti batûla tisalu tia vutu tunga Tempelo ha tibuka tia ntete. (Hag. 1:​8, 13, 14; Zka. 1:​3, 16) Na lutindusu lwa bambikuri, Bayuda bakâla bavutu kârila ntungulu ya Tempelo mu 520 N.M.B., mpe bamanisa mu tunga yo mvula 5 zingi. Mu bungu ti Bayuda batûla luzolo  lwa Nzambi ha tibuka tia ntete ntono misamu miawu mia mpasi, bayizi baka lubakusu lwa Yehova lwa tinsuni na lwa timpeve. Ha manima ndandu zamoneka, bayizi sarila Yehova na nsayi yayansoni.—Ezd. 6:​14-16, 22.

8. Bwe misamu mie mu Hagaye 2:4 milendi tu bakisila mu tatamana mu tûla mabanza meto mu luzolo lwa Yehova? (Tala mpe note.)

⁸ Mu bungu ti ntangu ya mpasi ziyôkele yeka nguria penepene, nkatika mfunu wena kwe beto mu tumamana ntumunu ya sala tisalu tia samuna. (Mak. 13:10) Kâ, wulendi bâ musamu wa mpasi kwe beto tala ti mbaya ye neto, peleko tala ti tisalu tieto tia samuna batelamanaka. Ngano nti bitubakisa mu tûla tisalu tia Yehova ha tibuka tia ntete? Tatatamana mu bâ na lukwikulu ti “Yehova wa binwani” b ku lweka lweto kena. Mbo katubakisa tala ti tutatamane mu tûla tisalu tiandi ha tibuka tia ntete, ntete misamu mieto. Buna, ka tutînandi na kani tima.—Tanga Hagaye 2:4.

9-10. Bwe bantu bole ba kwelana bamwina ti misamu mia tâ Yezu mu Matie 6:33 mia matieleka miena?

⁹ Tabongeno tifwani tia Oleg na Irina, c bantu bole ba kwelana bê mipasuri-nzila. Bu bamana soba mbuka mu kwe hana lubakusu mu timvuka timosi tia tizunga tiakaka, bayizi hombesa tisalu tiawu mu bungu dia misamu mia mbaya mia ku nsi’awu. Ni bu sa ti tisalu tia ntangu fioti kwa beri bakaka tûka mvula mosi, mbo beri vulu monaka lubakusu lwa Yehova, mpe ntangu zakaka mbo beri bakaka lubakusu lwa mpangi zawu. Ngano nti basa mu telamana mpasi zawu? Oleg, wayizi toko nôka ha mbatukulu, têle: “Tifu tia tatamana mu bâ na tisalu tiatingi mu tisalu tia samuna tiatubakisa mu tûla mabanza meto mu mio miyôkele mfunu mu luzingu.” Ni bu sa ti yandi na mukento’andi  batatamana mu dinga tisalu, batatamana mu bâ na tisalu tiatingi mu tisalu tia samuna.

¹⁰ Tilumbu timosi bu beri kâlaka ku nzo’awu ha manima ma tisalu tia samuna, bawâ ti ndiku’awu mosi ya bakala yadiata titini tia kilometre 160 mu ba natina bidia. Oleg têle: “Tilumbu tîna, tavutu bakula ti Yehova beto kakipaka na timvuka tiandi mpe. Lukwikulu lwe neto ti kani kabwe Yehova ka zimbakanaka bisari biandi ko, ni bu sa ti babenzi ti ka basiri’â na tivuvu ko.”—Mat. 6:33.

11. Ntia ndandu tulendi baka tala ti tutûriri mabanza meto mu luzolo lwa Nzambi?

¹¹ Yehova zololo ti tatûla mabanza meto mamansoni mu tisalu tivukisaka luzingu tia kubika milongoki. Ntiana bu batêle wo mu  paragrafe 7, Hagaye watindisa kanda dia Yehova mu batika tisalu tia ku Tempelo, ntiana kwa bawu beri vutu tûlaka bandu dia Tempelo. Bu baketi sila bo, Yehova wabakanisina mu ba sakumuna. (Hag. 2:​18, 19) Beto mpe, tulendi bâ na lukwikulu ti Yehova mbo kasakumuna ngolo zeto tala ti tutûriri tisalu ti katuhana ha tibuka tia ntete.

12. Mu bungu dia nti Ezdrase na Bayuda bakaka beri kâlaka ku Yerusaleme bafweti bâ na timinu tia ngolo?

¹² Mu 468 N.M.B., Ezdrase wasa nzietolo na tikunku tiakaka tia Bayuda, bakatuka Babilone mu kwenda ku Yerusaleme. Mu sa nzietolo yo, Ezdrase na Bayuda beri kâlaka bafweti bâ na timinu tia ngolo. Bafweti sila nzietolo mu nzila za mbi, mpe bafweti nata ore na mbongo zazingi zi bahana mu bungu dia Tempelo. Buna ka weri’â musamu wa mpasi ko kwe bimpumbulu mu ba laba. (Ezd. 7:​12-16; 8:31) Musamu wakaka, bayizi kulu bakula ti Yerusaleme ka yabâ mbuka yaketi ba kengerela ko. Mumvuka ka weri’â na bantu babingi ko, mpe bafweti vutu tunga mielo na bibaka biandi. Ngano nti tuta longoka mu musamu wutariri bâ na lukwikulu mu Yehova?

13. Bwe Ezdrase kayizi bêla na lukwikulu mu Yehova? (Tala mpe note.)

¹³ Ezdrase wamona ka bwe Yehova keri bakisilaka kanda diandi mu ntangu za mpasi. Ezdrase kampe ku Babilone keri bêlaka mu 484 N.M.B., mu ntangu mutinu Asierise kahana ntumunu ti bahonda Bayuda babansoni ku Empire ya Perse. (Est. 3:​7, 13-15) Luzingu lwa Ezdrase mu mpasi lweri! Mu bungu dia musamu wo wa mpasi, Bayuda ba bizunga biabiansoni basa diêna, mpe ntembe kâni batarisa kwe Yehova mu lusambulu ngatu kabatwarisa. (Est. 4:3) Banza’eti ka bwe Ezdrase na Bayuda bakaka bamona mu ntangu misamu miabalukila bantu beri dingaka mu ba hondesa! (Est. 9:​1, 2) Misamu mia mona Ezdrase mu ntangu zo za mpasi, kampe miamukubika mu bungu dia misamu mia mpasi miaketi tula ku matu, mpe kampe miayika lukwikulu lwandi ngolo mu lenda die na Yehova dia kengerela kanda diandi. d

14. Ntia malongi mpangi yimosi ya yikento kabaka bu kamona Yehova wamukipa mu ntangu ya mpasi?

¹⁴ Yehova bu katukengerelaka mu ntangu za mpasi, lukwikulu lweto mu Yandi mbo lutomo kulaka. Tabongeno tifwani tia Anastasia, bâka ku Europe de l’est. Wabika tisalu tiandi mu bungu ti ka zolo’â mu kota misamsu mia politike ko. Têle ti: “Yo ni mbala’ani ya ntete yi nalembo sâla na mbongo.” Vutulu tâ ti: “Nasambila Yehova, mpe namona ka bwe kakunkipila mu luzolo lwalwansoni. Tala ti ndiyizi kondo tisalu, ka nibâ na bunkuta. Tala ti  Tata’ani dia ku mazulu me kata kipa lumbu ti, mbo kakunkipa mpe mbazi.”

15. Nti biabakisa Ezdrase mu tatamana mu bâ na lukwikulu mu Yehova? (Ezdrase 7:​27, 28)

¹⁵ Ezdrase wamona koko kwa Yehova mu luzingu lwandi. Tifu tia dimbitila mu ntangu Yehova zi keri mu bakisaka, tiabakisa Ezdrase mu tatamana mu tûla lukwikulu lwandi mu Yandi. Watâ, ‘Koko kwa Yehova Nzambi’ani kweri nani.’ (Tanga Ezdrase 7:​27, 28.) Ezdrase wasarila ntelo zo mbala 6 mu buku die na nkumbu’andi.—Ezd. 7:​6, 9; 8:​18, 22, 31.

16. Mu ntia misamu tulendi tomo mwina koko kwa Yehova mu luzingu lweto? (Tala mpe tifwani.)

¹⁶ Yehova lendi tu bakisa bu tubwabanaka na mpasi. Mu tifwani, bu tulombaka congé kwe mfumu’eto ya tisalu ngatu twenda ku lukutakanu lwa lunene, peleko bu tulombaka nsobolo mu programe ya ku tisalu ngatu tabâ ku tukutakanu twatwansoni twa timvuka, tulendi mona ka bwe Yehova katubakisilaka. Tulendi yituku mu mpila misamu yi miyôkela bubote mu bungu dia beto. Buna, lukwikulu lweto mu Yehova mbo lukwizi yikama ngolo.

17. Bwe Ezdrase kasongela tifu tia kuluka mu ntangu za mpasi? (Tala tifwani ha tinima tia ntete.)

¹⁷ Na kuluka kwakwansoni, Ezdrase wasambila Yehova mu baka lubakusu. Ntangu zazansoni zi keri na lwaka mu bungu dia madema mandi, na kuluka kwakwansoni, Ezdrase mbo keri sambilaka Yehova. (Ezd. 8:​21-23; 9:​3-5) Mu bungu ti Ezdrase mbo keri sikirilaka Yehova, bantu beri mu zungirilaka bazolo mu mu bakisa na mu landa timinu tiandi. (Ezd. 10:​1-4) Bu tubâka na lwaka mu bungu dia nsatu za tinsuni peleko mu bungu dia bubote bwa kanda dieto, na lukwikulu lwalwansoni, tufweti sambilaka Yehova.

18. Nti bilendi tu bakisa mu kurisa lukwikulu lweto mu Yehova?

¹⁸ Tala ti tudingiri lubakusu lwa Yehova mpe tutamburi lubakusu lwa mpangi zeto, lukwikulu lweto mu Yandi mbo lukula. Erika, nguri ya bala batatu, walunda lukwikulu lwandi mu Yehova ntono mpasi za ngolo zi kabwabana na zo. Mu ntangu fioti kwa, wayizi suluka zimi mpe bakala diandi diayizi fwa. Bu kavutu banzaka misamu miayôka, têle ti: “Kulendi’â watizabila ko ka bwe Yehova kakubakisila. Lubakusu lulendi tula mu mpila za nzitukulu. Nayizi mona ti Yehova wahanina mvutu mu tusambulu twani twatwîngi mu nzila ya misamu mieri tâka ndiku zani na mi beri yirikaka. Tala ti nziburi mutima’ani kwe ndiku zani, wulendi bâ musamu wa fioti kwe bawu mu kumbakisa.”

19-20. Ntia malongi tuta baka mu bayuda balembo bâ na lenda dia kâla ku Yerusaleme?

¹⁹ Tulendi baka mpe malongi ma mfunu mu Bayuda balembo bâ na lenda dia kâla ku Yerusaleme. Bakaka ha kati diawu ka beri’â na lenda ko dia kâla mu bungu ti ba nuna beri, bimbevo bieri nawu, peleko misamu mia kanda mieri lembo ba hanaka nswa. Ni bu sa ti ni bo, nsayi yeri nawu ya yika moko bô beri kâlaka bu babahana bima bieri nawu nsatu. (Ezd. 1:​5, 6) Kampe mvula 19 ha manima, tikunku tia Bayuda ba ntete bu bamana kâla ku Yerusaleme, bô basâla ku Babilone mbo beri tatamanaka mu tambika makabu ku Yerusaleme.—Zka. 6:10.

²⁰ Ni bu sa ti ka twena na lenda ko dia yirika misamu mi tuwayaka mu tisalu tia Nzambi, tulendi bâ na lukwikulu ti Yehova mbo kayangalalaka mu ngolo zi tusarilaka mu mu tâ nsayi. Bwe tuzabiri wo? Mu ntangu ya Zakari, Yehova walomba kwe mbikuri’andi mu sala mpu ya timfumu mu ore na arza yi batambika kwe Bayuda basâla ku Babilone. (Zka. 6:11) Mpu yo ya yinene ya timfumu mbo yaketi ba bambula makabu mawu ma beri hanaka na nsayi yayansoni. (Zka. 6:​14, note) Tulendi bâ na lukwikulu ti kani kabwe Yehova ka zimbakana ngolo za nsungu ko zi tuta sa mu mu sarila mu ntangu ya mpasi.—Ebr. 6:10.

21. Nti bitubakisa mu tatamana mu bâ na lukwikulu mu bilumbu bita kwiza?

²¹ Ntembe kâni, mbo tutatamana mu bwabana na misamu mia mpasi, mpe misamu milendi tomo beba ku matu. (2 Tim. 3:​1, 13) Kâ, ka wufwanakane’â ko mu bâ na lwaka lwalwingi. Bambuka misamu mia tâ Yehova kwe kanda diandi mu ntangu ya Hagaye: ‘Meno ni ndie neno. [. . .] Ka lumonandi bunkuta.’ (Hag. 2:​4, 5) Beto mpe tulendi bâ na lukwikulu ti Yehova mbo kabâ neto tala ti tusiri miamiansoni mi tulenda mu sarila luzolo lwandi. Bu tusarila malongi ma tubakiri mu mbikululu za Hagaye na Zakari, na mu tifwani tia Ezdrase, mbo tutatamana mu bâ na lukwikulu mu Yehova ni bu sa ti tubwabane na misamu mia nguria mia mpasi ku matu.