1-2. Kumbi ndi masuzgu wuli ngo Ayuda wo anguwere ku Yerusalemu angukumana nangu ngo nasi tikumana nangu mazuŵa nganu? (Wonani so bokosi lakuti “ Vo Vinguchitika mu Nyengu Yaku Hagayi, Zekariya ndi Ezara.”)

 KUMBI nyengu zinyaki mufipa mtima asani muŵanaŵaniya vinthu vamunthazi? Panyaki ntchitu yikukumaliyani ndipu mufipa mtima kuti muphweriyengi wuli banja linu. Mungafipa mtima kuti mulivikiliyengi wuli banja linu chifukwa cha masuzgu ngandali, kutombozgeka pamwenga ŵanthu asuska ntchitu yidu yakupharazga. Kumbi mukumana ndi masuzgu ngenanga? Asani ve viyo, mbwenu ndikuti muchiskikengi asani mungawona mo Yehova wanguwovye Ayisirayeli pa nyengu yo akumananga ndi masuzgu nga nge ngenanga.

² Ayuda wo ajanga ku Babiloni akhumbikanga chivwanu chakukho kuti aleki chuma chawu kweniso umoyu wamampha wo ajanga ndi kuwere ku charu cho anandi achiziŵanga viŵi cha. Yiwu ŵati afika ŵaka, panguto nyengu yitali cha kuti ayambi kusuzgika kuphwere mabanja ngawu. Mu Ufumu wa Peresi vinthu vayendanga umampha cha pa nkhani za ndali kweniso Ayuda asuskikanga ndi mitundu yinyaki yo yinguŵazunguliya. Chifukwa cha venivi, anyaki vaŵasuzganga kuŵika maŵanaŵanu ngawu ngosi pa kuzenga so nyumba yakusopiyamu yaku Yehova. Mwaviyo, cha mu ma 520 B.C.E., Yehova wangutuma achimi ŵaŵi, Hagayi ndi Zekariya kuti akawovyi Ayuda kwamba so kugwira mwaphamphu ntchitu yaku Yehova. (Haga. 1:1; Zeka. 1:1) Nge mo tiwoniyengi, vo achimi ŵenaŵa anguchita vinguŵawovya ukongwa Ayuda. Kweni pati pajumpha vyaka pafufupi 50, Ayuda wo anguwere ku Yerusalemu akhumbikanga so kuchiskika. Mwaviyo, Ezara yo wenga wakukope walusu wa Dangu, wanguza ku Yerusalemu kutuwa ku Babiloni kuti wazichiski ŵanthu aku Chiuta kuti ayanjengi kusopa Yehova kuphara chinthu chinyaki chechosi.—Ezara 7:​1, 6.

3. Kumbi tikambiskanengi mafumbu nanga? (Nthanthi 22:19)

 ³ Mchimi Hagayi ndi Zekariya anguwovya ŵanthu aku Chiuta mu nyengu yakali kuti athembengi Yehova pa nyengu yo asuskikanga. Kuŵanaŵaniya vo achimi ŵenaŵa angukamba, nasi kungatiwovya mazuŵa nganu kulutirizga kugomezga kuti Yehova watiwovyengi kwali tikumana ndi masuzgu wuli. (Ŵerengani Nthanthi 22:19.) Tichikambiskana uthenga waku Chiuta wo Hagayi ndi Zekariya angukamba, kweniso kuwona chakuwoniyapu chaku Ezara, timukengi mafumbu ngatatu yanga: Kumbi Ayuda angukwaskika wuli ndi masuzgu ngo angukumana nangu? Ntchifukwa wuli tikhumbika kulutirizga kuchita khumbu laku Chiuta pa nyengu yo tikumana ndi masuzgu? Kumbi tingachita wuli kuti tigomezgengi ukongwa Yehova pa nyengu yo tikumana ndi masuzgu?

4-5. Kumbi ndi vinthu wuli vo vitenere kuti vinguŵaweze vuli Ayuda pa ntchitu yakuzenga so nyumba yakusopiyamu?

⁴ Ayuda wo ŵenga ku ukapolu ŵati afika ku Yerusalemu, ŵenga ndi ntchitu yinandi yakuti achiti. Mwaliŵiliŵi, yiwu anguzenga so guŵa lasembi laku Yehova kweniso fawundeshoni ya nyumba yakusopiyamu. (Ezara 3:​1-3, 10) Kweni phamphu lo ŵenga nalu pakwamba linguswera cha kumala. Chifukwa wuli? Kusazgiyapu pa kuzenga nyumba yakusopiyamu, Ayuda akhumbikanga so kuzenga nyumba zawu, kulima kweniso kuryisa mabanja ngawu. (Ezara 2:​68, 70) Yiwu asuskikanga so ndi arwani ŵawu wo angunozga chiŵembu kuti aŵalekesi kuzenga so nyumba yakusopiyamu.—Ezara 4:​1-5.

⁵ Ayuda wo angutuwa ku ukapolu, asuzgikanga kuphwere mabanja ngawu kweniso vinthu vayendanga umampha cha pa nkhani za ndali. Charu chawu chalamulikanga ndi Ufumu wa Peresi. Fumu Sayirasi ya ku Peresi yati yafwa mu 530 B.C.E., fumu (Cambyses) yo yingusere mumalu mwaki yingunozga vakuti yilondi charu cha Ijipiti. Asilikali ŵaki achiluta kuchichita nkhondu ndi charu cha Ijipiti, atenere kuti angujumpha mucharu cha Isirayeli ndipu atenere kuti angukambiya Ayisirayeli kuti aŵapaski chakurya, maji ndi pakuja ndipu venivi vinguchitiska kuti Ayisirayeli asuzgiki ukongwa. Pa nyengu yo Dariyo I, yo wangusere mumalu mwaku Cambyses wangwamba kulamuliya, penga mbwenu masuzgu nganandi nge kugaruka kweniso vinthu vayendanga umampha cha pa nkhani zandali mu Ufumu wa Peresi. Venivi vinguchitiska kuti Ayuda wo anguwe ku ukapolu afipengi mtima ukongwa kuti aphweriyengi wuli mabanja ngawu. Masuzgu ngosi ngenanga ngachitiskanga kuti Ayuda anyaki aŵanaŵani kuti yeniyi yenga nyengu yakwenere cha yakuzenge so nyumba yakusopiyamu yaku Yehova.—Haga. 1:2.

6. Mwakukoliyana ndi Zekariya 4:​6, 7, kumbi Ayuda angukumana ndi masuzgu nganyaki nanga, ndipu Zekariya wanguŵasimikiziyanji?

⁶ Ŵerengani Zekariya 4:​6, 7. Kusazgiyapu pa kusuzgika kuphwere mabanja ngawu kweniso masuzgu nga ndali, Ayuda atombozgekanga. Mu 522 B.C.E., arwani ŵawu anguchitiska boma la Peresi kuti lilekesi Ayuda kuzenga so nyumba yakusopiyamu yaku Yehova. Kweni Zekariya wangusimikiziya Ayuda kuti Yehova wagwiriskiyengi ntchitu mzimu Waki wanthazi kuti watuzgepu suzgu lelosi. Mu 520 B.C.E., Fumu Dariyo yinguzomereza so Ayuda kuti alutirizgi kuzenga nyumba yakusopiyamu ndipu yinguŵapaska so ndalama zakuti ziŵawovyi. Yingulamula so nduna za kwenuku kuti ziŵawovyi.—Ezara 6:​1, 6-10.

7. Kumbi Ayuda wo anguwe ku ukapolu angutumbikika wuli chifukwa chakuŵika mtima pakuchita khumbu laku Chiuta?

 ⁷ Yehova wangugwiriskiya ntchitu Hagayi ndi Zekariya, kuti wasimikiziyi ŵanthu ŵaki kuti waŵawovyengi asani aŵikengi ntchitu yakuzenga so nyumba yakusopiyamu pa malu ngakwamba. (Haga. 1:​8, 13, 14; Zeka. 1:​3, 16) Chifukwa chakuti achimi anguchiska Ayuda wo anguwe ku  ukapolu, yiwu angwamba so kuzenga nyumba yakusopiyamu mu 520 B.C.E. ndipu angumaliza ntchitu yeniyi vechendakwani vyaka vinkhondi. Chifukwa chakuti Ayuda anguŵika mtima wawu wosi pakuchita khumbu laku Chiuta, Yehova wanguŵawovya mwakuliŵavu kweniso mwauzimu. Mwaviyo, yiwu asopanga Yehova mwalikondwa.—Ezara 6:​14-16, 22.

8. Kumbi mazu nga pa Hagayi 2:4 ngangatiwovya wuli kuti tiŵikengi mtima widu wosi pakuchita khumbu laku Chiuta? (Wonani so mazu ngamumphata.)

⁸ Chifukwa chakuti chisuzgu chikulu che pafupi ukongwa, tiziŵa kuti kugwiraku ntchitu yakupharazga nkhwakukhumbika ukongwa mazuŵa nganu. (Mariko 13:10) Kweni nyengu zinyaki vingatisuzga kuti tiŵikengi maŵanaŵanu ngidu ngosi pa ntchitu yakupharazga asani tikumana ndi masuzgu nga ndalama pamwenga tisuskika. Kumbi ndi vinthu wuli vo vingatiwovya kuti tiŵikengi vinthu va Ufumu pakwamba? Tikhumbika kulutirizga kugomezga kuti “Yehova wa mizinda” b we nasi. Iyu walutirizgengi kutiwovya asani tiŵika vinthu va Ufumu waki pa malu ngakwamba. Mwaviyo, tikhumbika kopa cha.—Ŵerengani Hagayi 2:4.

9-10. Kumbi banja linyaki linguwona wuli kufiskika kwa mazu ngo Yesu wangukamba pa Mateyu 6:33?

⁹ Tiyeni tikambiskani vo vinguchitikiya Oleg kweniso Irina. c Banja lenili lichita upayiniya wa nyengu zosi. Yiwu ŵati asamiya ku mpingu unyaki wo wakhumbikanga chovyu, ntchitu yinguŵamaliya chifukwa chakuti chuma chayendanga umampha cha mucharu chawu. Chinanga kuti anguja kwambula ntchitu yakujalikisika pafufupi chaka champhumphu, kweni Yehova waŵawovyanga ndipu nyengu zinyaki awovyekanga ndi abali ndi azichi. Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguŵawovya pa nyengu yo akumananga ndi masuzgu ngenanga? Oleg, yo pakwamba wasuzgikanga  maŵanaŵanu wangukamba kuti, “Kutangwanika ndi ntchitu yakupharazga kwatiwovyanga kuti tiŵikengi maŵanaŵanu pa chinthu cho ntchakukhumbika ukongwa pa umoyu.” Pa nyengu yo iyu ndi muwolu waki apenjanga ntchitu, yiwu atangwanikanga ndi ntchitu yakupharazga.

¹⁰ Zuŵa linyaki ŵati awe mu uteŵeti, anguvwa kuti mubwezi wawu wangwenda mtunda wa makilomita pafufupi 160 kuti waziŵapaski majumbu ngaŵi nga vakurya. Oleg wangukamba kuti: “Pa zuŵa lenili, tingujiwone so tija kuti Yehova limoza ndi mpingu atitiŵanaŵaniya ukongwa. Tisimikiza kuti Yehova watiŵaluwa cha ateŵeti ŵaki chinanga kuti vinthu vingawoneka nge kuti visinthengi cha.”—Mate. 6:33.

11. Kumbi ndi vinthu wuli vo vingachitika asani tiŵika mtima widu wosi pakuchita khumbu laku Chiuta?

¹¹ Yehova wakhumba kuti tiŵikengi maŵanaŵanu ngidu ngosi pa ntchitu yakutaska umoyu mwakulutirizga kupharazga. Nge mo tawone mu  ndimi 7, Hagayi wangupempha ŵanthu aku Yehova kuti ayambi so ntchitu yakuzenga nyumba yakusopiyamu. Yapa venga nge kuti ayamba so kuzenga fawundeshoni ya nyumba yakusopiyamu. Yehova wangulayizga kuti asani angachita viyo mbwenu ‘waŵatumiziyengi vitumbiku.’ (Haga. 2:​18, 19) Isi nasi tingasimikiza kuti Yehova watumbikengi phamphu lidu asani tiŵika pamalu ngakwamba ntchitu yo watituma kuti tichiti.

12. Ntchifukwa wuli Ezara kweniso Ayuda anyaki wo ŵenga ku ukapolu akhumbikanga chivwanu chakukho?

¹² Mu 468 B.C.E., Ezara wangutuwa ku Babiloni ndi gulu lachiŵi la Ayuda, ndipu wanguluta nalu ku Yerusalemu. Ezara ndi ŵanthu ŵenaŵa akhumbikanga chivwanu chakukho kuti ayendi ulendu wenuwu. Yiwu akhumbikanga kwenda nthowa zakofya, apinga golidi ndi siliva munandi vo angupaskika kuti akavigwiriskiyi ntchitu pakuzenga nyumba yakusopiyamu. Venivi vatingi vichitiskengi kuti ankhungu aŵasuzgi. (Ezara 7:​12-16; 8:31) Chinyaki ntchakuti angusaniya kuti tawuni ya Yerusalemu yenga yakuvikilirika cha. Mutawuni iyi mwajanga ŵanthu anandi cha ndipu mpanda kweniso mageti vakhumbikanga kuvinozga so. Kumbi tingasambiranji kwaku Ezara pa nkhani yakugomezga ukongwa Yehova?

13. Kumbi Ezara wanguchita wuli kuti wamugomezgengi ukongwa Yehova? (Wonani so mazu ngamumphata.)

¹³ Ezara wanguwona mo Yehova wanguwovye ŵanthu Ŵaki pa nyengu yo akumananga ndi masuzgu. Vyaka vinandiku kuvuli mu 484 B.C.E., Ezara watenere kuti wajanga ku Babiloni pa nyengu yo Fumu Ahasiweru, yingujalikiska dangu lakuti Ayuda wosi wo ajanga mu Ufumu wa Peresi abayiki. (Esite. 3:​7, 13-15) Pa nyengu yeniyi, umoyu waku Ezara wenga pangozi! Ŵati awofyezeka, Ayuda “kuchigaŵa chechosi” angufunga kweniso kuliya ndipu tikayika cha kuti angupemphera kwaku Yehova kuti waŵawovyi. (Esite. 4:3) Ezara kweniso Ayuda anyaki atenere kuti angukondwa ukongwa kuti arwani wo anguŵanozge chiŵembu ndiwu angubayika! (Esite. 9:​1, 2) Vo Ezara wangukumana navu pa nyengu yakusuzga yeniyi, vingumunozgekeresa mo wangazichitiya asani wazikumana ndi masuzgu kunthazi. Kweniso vingumuwovya kuti wagomezgengi ukongwa kuti Yehova wavikiliya ŵanthu Ŵaki. d

14. Kumbi mzichi munyaki wangusambiranji Yehova wati wamuwovya pa nyengu yo wakumananga ndi masuzgu?

¹⁴ Asani tawona mo Yehova watitiwovye pa nyengu yo tikumana ndi masuzgu vititiwovya kuti timugomezgengi ukongwa. Tiyeni tikambiskani vo vinguchitikiya Anastasia yo waja Kuvuma kwa Europe. Iyu wanguleka ntchitu yaki chifukwa chakuti wo wagwiranga nawu ntchitu amuchichizganga kuti wachiteku vandali. Iyu wangukamba kuti: “Yaka kenga kakwamba pa umoyu  wangu kuti ndije wambula ndalama.” Iyu wangukamba so kuti: “Ndingupemphera kwaku Yehova ndipu ndingujiwone ndija mo iyu wangundiwovye. Asani vingazichitika so kunthazi kuti ntchitu yandimaliya, ndingazifipapu so mtima cha. Asani Ada akuchanya atindiphwere msanawale, ndikuti mawa napu andiphweriyengi.”

15. Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguwovya Ezara kuti wagomezgengi ukongwa Yehova? (Ezara 7:​27, 28)

¹⁵ Ezara wanguwona janja laku Yehova pa umoyu waki. Tikayika cha kuti kuŵanaŵaniya mo Yehova wamuwovyiyanga, kungumuwovya Ezara kuti walutirizgi kumugomezga. Ŵanaŵaniyani mazu ngo iyu wangukamba ngakuti, “janja laku Yehova Chiuta wangu lenga paku ini.” (Ŵerengani Ezara 7:​27, 28.) Ezara wangugwiriskiya ntchitu mazu ngakuyanana ndi ngenanga maulendu 6 mu buku la mu Bayibolu lo liziŵika ndi zina laki.—Ezara 7:​6, 9; 8:​18, 22, 31.

16. Kumbi mphanyengu niyi po tingawona kuti Yehova watitiwovya nadi? (Wonani so chithuzi.)

¹⁶ Yehova wangatiwovya asani tikumana ndi masuzgu. Mwakuyeruzgiyapu, asani tipempha bwana widu kuti watizomerezi kuluta ku unganu wachigaŵa pamwenga kuti watisinthiyi nyengu yo tigwiriya ntchitu ndi chilatu chakuti tisanirikengi pa maunganu ngidu ngosi, tiwona mo Yehova watitiwovye pa umoyu widu. Yehova wangachita vinthu mu nthowa yo takhazanga cha. Asani tawona mo iyu watitiwovye, vitiwovyengi kuti timugomezgengi ukongwa.

17. Kumbi Ezara wangulongo wuli kujiyuyuwa pa nyengu yo wakumananga ndi masuzgu? (Wonani chithuzi cho che pachikonkhombi.)

¹⁷ Ezara wangupempha Yehova kuti wamuwovyi. Asani Ezara wafipa mtima chifukwa cha vo wakhumbika kuchita, wapempheranga kwaku Yehova kuti wamuwovyi. (Ezara 8:​21-23; 9:​3-5) Vo Ezara wachitanga, vawovyanga so ŵanthu anyaki kuti nawu amuwovyengi kweniso kuti ayezgi chivwanu chaki. (Ezara 10:​1-4) Asani tifipa mtima kuti tiphweriyengi wuli mabanja ngidu pamwenga kungavikiliya, tipemphengi Yehova ndi mtima wosi kuti watiwovyi.

18. Kumbi ndi vinthu wuli vo vingatiwovya kuti timugomezgengi ukongwa Yehova?

¹⁸ Asani tipempha Yehova kuti watiwovyi kweniso kuzomera asani Akhristu anyidu atitiwovya, vingachitiska kuti timugomezgengi ukongwa Chiuta. Erika, ma yo we ndi ŵana atatu wangulutirizga kugomezga Yehova ŵanthu anyaki a mu banja mwaki ŵati atayika. Mu nyengu yimanavi ŵaka, wangufyoka nthumbu kweniso mulumu waki wangutayika. Pa vosi vo vingumuchitikiya, iyu wangukamba kuti: “Ungaziŵiya limu cha mo Yehova wakuwovyiyengi. Yehova wangakuwovya mu nthowa zo yiwi wakhazanga cha. Ndawona kuti mapempheru ngangu nganandi ngamukika  kuziya mu vo mabwezi ngangu ngakamba kweniso kuchita. Asani ndikambiya mabwezi ngangu mwakufwatuka vo vitindichitikiya pa umoyu, yiwu angasuzgika cha kundiwovya.”

19-20. Kumbi tisambiranji kwa Ayuda wo angufiska cha kuwere ku Yerusalemu?

¹⁹ Tingasambira so kanthu kanyaki kwa Ayuda wo angufiska cha kuwere ku Yerusalemu. Anyaki angutondeka kuwere ku Yerusalemu chifukwa chakuti ŵenga akukota, atamanga pamwenga chifukwa cha mo vinthu venge mu mabanja ngawu. Chinanga kuti venga viyo, yiwu anguwovya Ayuda wo anguwere ku Yerusalemu ndipu anguŵapaska vinthu vakuti akavigwiriskiyi ntchitu pakuzenga nyumba yakusopiyamu. (Ezara 1:​5, 6) Viwoneka kuti kwa vyaka pafufupi 19 kutuliya po gulu lakwamba la Ayuda linguwere ku Yerusalemu, Ayuda wo angujaliya ku Babiloni atumizanga mbwenu mphasu ku Yerusalemu.—Zeka. 6:10.

²⁰ Chinanga vingaŵa kuti tingafiska cha kuchita vinandi pakuteŵete Chiuta, tingasimikiza kuti Yehova wawonga ukongwa vosi vo tiyesesa kuchita kuti timukondwesi. Kumbi tiziŵa wuli venivi? Mu nyengu yaku Zekariya, Yehova wangukambiya mchimi waki kuti wapangi chisoti chaufumu kutuwa ku golidi ndi siliva, yo Ayuda wo angujaliya ku ukapolu ku Babiloni angutumiza. (Zeka. 6:11) “Chisoti chikulu chaufumu” chenichi chinguja nge “chikumbusu” chakulongo kuti Ayuda wo angujaliya ku ukapolu ŵenga akupaska. (Zeka. 6:​14, mazu ngamumphata) Tingasimikiza kuti Yehova waluwa cha vo tiyesesa kuchita kuti timuteŵete pa nyengu yo tikumana ndi masuzgu.—Ahe. 6:10.

21. Kumbi ndi vinthu wuli vo vingatiwovya kuti timugomezgengi ukongwa Yehova kwali tingazikumana ndi masuzgu wuli kunthazi?

²¹ Tiziŵa kuti tilutirizgengi kukumana ndi masuzgu mu mazuŵa nganu ngakumaliya ndipu vinthu vingazifika paheni ukongwa kunthazi. (2 Timo. 3:​1, 13) Kweni tikhumbika kufipa ukongwa mtima cha. Kumbukani vo Yehova wangukambiya ŵanthu ŵaki mu nyengu yaku Hagayi kuti: “Nde namwi . . . Mungawopanga cha.” (Haga. 2:​4, 5) Isi nasi tingasimikiza kuti Yehova waŵengi nasi, chikulu tiyesesa kuchita khumbu laki. Asani tigwiriskiyengi ntchitu vo tasambira kwaku Hagayi, Zekariya kweniso Ezara, tilutirizgengi kumugomezga ukongwa Yehova kwali tingazikumana ndi masuzgu wuli kunthazi.