E jujun taq achijabʼ xekʼiy pa jun tinamit jawiʼ nim ta keʼil wi ri ixoqibʼ. Jun kʼutbʼal chrij wariʼ, are ri xubʼij jun qachalal solinel re circuito ubʼiʼ Hans che kel pa Bolivia, kubʼij: «Jujun taq achijabʼ che xekʼiy pa jun cultura machista, b nim ta kekil wi ri ixoqibʼ rumal laʼ kkichomaj che nim kibʼanik chkiwach». Shengxian, jun kʼamal bʼe che kel pa Taiwán, kubʼij: «Jawiʼ kinel wi, e kʼi achijabʼ kkichomaj che kʼo ta upatan ri kkichomaj ri ixoqibʼ. Y utz ta kilik are chiʼ jun achi kubʼij ri kuchomaj jun ixoq». Jujun taq achijabʼ qas ta kkʼutun chke che itzel kekil ri ixoqibʼ, kʼateʼ kkʼutun rukʼ ri tzij che kkikojo, jun kʼutbʼal are chiʼ kekiyoqʼ ri ixoqibʼ.

Ri achijabʼ che xekʼiy pa ri cultura junam rukʼ ri xqabʼij, kekunik kkikʼex ri kikʼaslemal y ri kichomanik chkij ri ixoqibʼ, are chiʼ junam kekil wi kukʼ ri achijabʼ (Efes. 4:22-24). ¿Jas kkibʼan che ubʼanik? Are che kkesaj uwach ri Jehová. Pa wajun kʼutunem riʼ kqetaʼmaj na jas kubʼan ri Jehová che kilik ri ixoqibʼ, jas kkibʼan ri qachalal achijabʼ che resaxik uwach ri Jehová y jas kkibʼan ri kʼamal taq bʼe che uyaʼik jun utz kʼutbʼal.

¿JAS KUBʼAN RI JEHOVÁ CHE KILIK RI IXOQIBʼ?

Ri Jehová are jun utz kʼutbʼal chqe chrij ri kqabʼan che kilik ri ixoqibʼ. Are jun tat che sibʼalaj kuloqʼoqʼej ronojel ri ufamilia (Juan 3:16). Chuwach ri areʼ, ri qachalal ixoqibʼ jetaneʼ e umiʼal che keʼuloqʼoqʼej. Chqilampeʼ jujun kʼutbʼal jasche kqabʼij che ri Jehová sibʼalaj keʼuloqʼoqʼej y nim keril wi.

Jalan ta keril ri ixoqibʼ. Ri Jehová xeʼubʼan ri achijabʼ ixoqibʼ jas ri uwachbʼal ri areʼ (Gén. 1:27).  Xuya ta más kinojibʼal ri achijabʼ o xeʼubʼan taj rech más kenaʼw che ubʼanik jun chak chkiwach ri ixoqibʼ. Xaneʼ xuqujeʼ xeʼubʼan ri qachalal ixoqibʼ rech kekunik kketaʼmaj chrij ri qastzij che kʼo pa ri Biblia y kkikʼut utz taq bʼantajik. Ri Jehová más ta nim keril ri achijabʼ (2 Crón. 19:7). Chuwach ri areʼ, ri kikojonik ri ixoqibʼ junam rukʼ ri kech ri achijabʼ xuqujeʼ uyaʼom jun utz eyebʼal chke che kekunik kekʼojiʼ cho jun utzalaj uwach Ulew o che kebʼe pa ri kaj y keʼux qʼatal taq tzij (2 Ped. 1:1). Rukʼ wariʼ kojkunik kqachʼobʼo che ri Jehová junam keril ri ixoqibʼ.

Keʼutatabʼej. Ri Jehová sibʼalaj kok il che ri kkinaʼ ri ixoqibʼ y ri kʼax che tajin kkiriqo. Jun kʼutbʼal, ri areʼ xutatabʼej ri kichʼawem ri Raquel y ri Ana (Gén. 30:22; 1 Sam. 1:10, 11, 19, 20). Xuqujeʼ xuya kan pa ri loqʼalaj uTzij jujun taq bʼantajik chkij achijabʼ che xekitatabʼej ri ixoqibʼ. Jun chke ri achijabʼ riʼ are ri Abrahán, che xunimaj ri Jehová are chiʼ xubʼan ri xubʼij ri Sara che (Gén. 21:12-14). Ri qʼatal tzij David xutatabʼej ri xubʼij ri Abigaíl che. Y xuchʼobʼo che are ri Jehová xtaqow bʼik (1 Sam. 25:32-35). Ri Jesús xukʼut utz taq bʼantajik junam rukʼ ri Jehová, xutatabʼej ri loqʼalaj unan María (Juan 2:3-10). Junam che xqil pa ri kʼutbʼal riʼ, ri Jehová sibʼalaj nim keril ri ixoqibʼ are chiʼ qas keʼutatabʼej.

Kukubʼsaj ukʼuʼx chkij. Jun kʼutbʼal, ri Jehová xuya jun utzalaj eqeleʼn che ri Eva che ktobʼan che uchajixik ri uwach Ulew (Gén. 1:28). Chuwach ri areʼ ri Eva xaq junam rukʼ ri rachajil, xubʼano rech xux jun utzalaj tobʼanel che ri Adán. Xuqujeʼ xuya jun nimalaj chak che ri Débora y ri Huldá are chiʼ xkiya pixabʼ che ri utinamit, xuqujeʼ xkipixbʼej jun juez y jun qʼatal tzij (Juec. 4:4-9; 2 Rey. 22:14-20). Kimik ri Jehová kukubʼsaj ukʼuʼx chkij ri qachalal ixoqibʼ y kuya chak chke. Ri e qachalal riʼ e publicadoras, precursoras o misioneras. Kkiya ri kitobʼanik che uyakik Ja rech Ajawbʼal xuqujeʼ ketobʼan che usukʼumaxik. E jujun chke tajin ketobʼan pa Betel o pa Oficinas Remotas re Traducción. Sibʼalaj e kʼi qachalal ixoqibʼ e kʼolik y ri Jehová tajin keʼukojo rech kubʼan ri urayibʼal (Sal. 68:11). Rukʼ wariʼ kqilo che ri Jehová nim keril wi ri ixoqibʼ y kʼo kekun che ubʼanik.

¿JAS KKETAʼMAJ RI QACHALAL ACHIJABʼ CHRIJ RI KUBʼAN RI JEHOVÁ CHE KILIK RI IXOQIBʼ?

Loqʼalaj taq qachalal achijabʼ, rech kqilo we utz tajin kqabʼan che kilik ri qachalal ixoqibʼ junam rukʼ ri kubʼan ri Jehová, rajawaxik kqil na jas ubʼanik ri qachomanik y jas tajin kqabʼan che kichajixik. Rech kojkunik kqabʼan wariʼ rajawaxik tobʼanik chqe. Jun maquina re rayos X kkunik krilo we kʼo kʼax pa ri qanimaʼ, xaq junam rukʼ, jun utzalaj achiʼl y ri Biblia kojutoʼ che usukʼumaxik jujun taq jastaq rech utz kqabʼan che kilik ri qachalal ixoqibʼ. Chqilampeʼ.

Chqataʼ tobʼanik che jun utzalaj qachiʼl (Prov. 18:17). Chojtzijon rukʼ jun utzalaj qachiʼl che kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij, che are jun utzalaj winaq y chqataʼ che: «¿Jas kawil at ri kinbʼan che kilik ri qachalal ixoqibʼ? ¿La kkinaʼo che nim kenwil wi? ¿Jas rajawaxik kinsukʼumaj?» We kubʼij chqe che kʼo rajawaxik kqasukʼumaj na, kpe ta qoyowal chrij. Xaneʼ chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kqabʼan ri xubʼij chqe.

Chqanikʼoj uwach ri uTzij ri Dios. Ri utz kqabʼano rech nim keqil wi ri qachalal ixoqibʼ are che kqajunamaj ri kqachomaj y ri tajin kqabʼano rukʼ ri kubʼij pa ri Biblia (Heb. 4:12). Are chiʼ tajin kqanikʼoj uwach kqetaʼmaj chkij jujun achijabʼ che utz xkibʼan che kilik ri ixoqibʼ xuqujeʼ kqetaʼmaj chkij nikʼaj chik che utz ta xkibʼano. Are chiʼ tajin kqabʼano utz che kojchoman chrij jachin rukʼ kojjunamataj wi. Xuqujeʼ utz che keqajunamaj ri textos kukʼ nikʼaj chik rech kkʼojiʼ jun utz qachomanik chkij ri ixoqibʼ. Jun kʼutbʼal, 1 Pedro 3:7 kubʼij wariʼ: «Chiyaʼ uqʼij ri iwixoqil rumal rech chi man junamataj taj ri ucuerpo rukʼ ri rech ri rachajil». c ¿La kraj kubʼij wariʼ che ri ixoq nim ta uqʼij, kchoman taj o kʼo ta uchuqʼabʼ? ¡Je taj! Rech utz kqabʼan che uchʼobʼik ri xubʼij ri Pedro, chojchoman chrij ri kubʼij pa Gálatas 3:26-29. Chilaʼ kubʼij wi che ri Jehová e uchaʼom achijabʼ ixoqibʼ rech kebʼe pa ri kaj rukʼ ri Jesús y kkiqʼat tzij chilaʼ. We kqanikʼoj uwach ri Biblia y kqataʼ tobʼanik che jun utzalaj  qachiʼl, kojutoʼ riʼ rech nim keqil wi ri qachalal ixoqibʼ.

¿JAS KKIBʼAN RI KʼAMAL TAQ BʼE CHE UKʼUTIK CHE NIM KEKIL RI QACHALAL IXOQIBʼ?

Ri e qachalal achijabʼ kekunik kʼo kketaʼmaj chkij ri kʼamal taq bʼe chrij ri kkibʼan che kichajixik ri qachalal ixoqibʼ. ¿Jas kkibʼan che uyaʼik jun utzalaj kʼutbʼal? Chqilampeʼ ri kkibʼano rech nim kekil ri qachalal ixoqibʼ y che kekiloqʼoqʼej.

Kkibʼij chke che utz chak tajin kkibʼano. Ri apóstol Pablo are jun utzalaj kʼutbʼal chke ri kʼamal taq bʼe. Ri Pablo xutzʼibʼaj bʼi ri utzalaj chak che kkibʼan jujun qachalal ixoqibʼ pa ri carta che xutaq bʼi pa ri congregación re Roma (Rom. 16:12). Qastzij riʼ che sibʼalaj xkinaʼ kikotemal are chiʼ xkisikʼij uwach ri carta pa ri congregación. Y je kkibʼan ri kʼamal taq bʼe kimik, amaqʼel kkibʼij chke ri qachalal ixoqibʼ ri utzalaj chak che kkibʼano, ri utzalaj bʼantajik che kkikʼutu are chiʼ tajin kkipatanij ri Jehová. Are chiʼ kbʼan wariʼ ri qachalal ixoqibʼ kkinaʼo che sibʼalaj nim keʼil wi y che keloqʼoqʼexik. Ri utzalaj taq tzij che kubʼij jun kʼamal bʼe weneʼ are ri qas rajawaxik che jun qachalal ixoq rech kuya ta kan upatanixik ri Jehová (Prov. 15:23).

Are chiʼ ri kʼamal taq bʼe kkibʼij chke ri qachalal ixoqibʼ ri utzalaj chak che tajin kkibʼano, kkibʼan rukʼ ronojel kanimaʼ. ¿Jasche? Chqilampeʼ ri xubʼij jun qachalal ubʼiʼ Jessica, kubʼij: «Qastzij wi che ri oj ixoqibʼ utz kqato are chiʼ kbʼix chqe che ‹utz chak tajin kqabʼano›. Are kʼu kuya más qachuqʼabʼ are chiʼ kbʼix chqe jachike riʼ ri chak che utz xqabʼano, weneʼ are rumal ri utz kqabʼan che kitijoxik ri qalkʼwal y che ketʼuyiʼ pa ri riqbʼal ibʼ o are chiʼ kojbʼe che utzukuxik jun tijoxel re ri Biblia rech kbʼe pa ri Ja rech Ajawbʼal». Are chiʼ ri kʼamal taq bʼe kkibʼij chke ri qachalal ri utzalaj chak che kkibʼano, kkinaʼ riʼ che sibʼalaj nim kipatan pa ri congregación y che nim keʼil wi.

Kekitatabʼej. Ri kʼamal taq bʼe che kkimachʼ kibʼ  ketaʼm che kajwataj chke che ri qachalal ixoqibʼ kkibʼij ri kkichomaj chrij ubʼanik jun chak pa ri congregación, rumal laʼ kkitaʼ chke jas kkichomaj y are chiʼ kechʼawik qas kekitatabʼej. Y are chiʼ kkibʼan wariʼ konojel kkiriq utzilal. Ri qachalal ixoqibʼ sibʼalaj kekikotik. ¿Y jas utzilal kkiriq ri kʼamal taq bʼe? Jun kʼamal bʼe che kʼo pa Betel ubʼiʼ Gerardo kubʼij: «Xinwilo che ri kkibʼij ri qachalal ixoqibʼ chwe kinutoʼo rech más utz kinbʼan che ri nuchak. Jujun taq mul are más tiempo kibʼanom jun chak chkiwach ri qachalal achijabʼ». Pa taq ri congregaciones e kʼi ri qachalal ixoqibʼ che e precursoras y che sibʼalaj ketaʼm ri territorio. Jun kʼamal bʼe ubʼiʼ Bryan kubʼij: «Ri qachalal ixoqibʼ sibʼalaj nim tobʼanik kkiya pa ri utinamit ri Dios. ¡Chqetaʼmaj chkij ri utzalaj kikʼutbʼal!».

Ri kʼamal taq bʼe qas kechoman chrij ri kkibʼij ri qachalal ixoqibʼ. ¿Jasche sibʼalaj utz che kbʼan wariʼ? Jun kʼamal bʼe ubʼiʼ Edward kubʼij: «Ri retaʼmabʼal y ri kuchomaj jun qachalal ixoq sibʼalaj ktobʼan che jun qachalal achi rech kuchʼobʼ ronojel chrij jun jastaq y rech kunaʼ ri kkinaʼ ri nikʼaj chik» (Prov. 1:5). We kbʼan ta ri xubʼij ri qachalal ixoq ri kʼamal taq bʼe kkimaltyoxij che ronojel ri xubʼij.

Kekitijoj. Ri kʼamal taq bʼe kkikʼutu che kʼo kinojibʼal are chiʼ kekitijoj ri qachalal ixoqibʼ. Kekunik kekitijoj ri qachalal ixoqibʼ rech kkikʼam bʼe che utzijoxik ri utzij ri Dios are chiʼ kʼo ta jun qachalal achi che ubʼanom chi uqasanjaʼ. Rech kkesaj bʼi ri grupo y kebʼe che utzijoxik ri utzij ri Dios xuqujeʼ kkʼut chkiwach jas kbʼan che ukojik jujun taq chakubʼal o jujun taq maquinarias pa ri construcción o are chiʼ kchajix ri Ja rech Ajawbʼal. Pa Betel, ri kʼamal taq bʼe xuqujeʼ kikʼutum chkiwach ri qachalal ixoqibʼ rech kekunik kkibʼan jalajoj uwach chak, jun kʼutbʼal weneʼ uchajixik jun jastaq, uloqʼik, rajilaxik pwaq, o ubʼanik jun chi jastaq. Are chiʼ ri kʼamal taq bʼe kkikʼut chkiwach ri qachalal ixoqibʼ, tajin kkikʼutu che kkikubʼsaj kikʼuʼx chkij y che kekun che ubʼanik ri chak.

E kʼi qachalal ixoqibʼ kkikʼut chkiwach nikʼaj chik ri ketaʼmam chkij ri kʼamal taq bʼe. E nikʼaj chi qachalal ixoqibʼ kkikoj ri xketaʼmaj pa ri construcción, are chiʼ ketobʼan che uyakik jun ja che xuriq kʼax rumal jun kabʼraqan o jun kaqiqʼ jabʼ. Y nikʼaj chik kkikoj ri pixabʼ che xyaʼ chke pa ri predicación pública y kkikoj che kitoʼik nikʼaj chi qachalal ixoqibʼ. ¿Jas kkichomaj ri qachalal ixoqibʼ chkij ri kʼamal taq bʼe che xetijox kumal? Ri qachalal Jennifer kubʼij: «Are chiʼ xintobʼan che uyakik jun Ja rech Ajawbʼal, jun chke ri qachalal achijabʼ xinutoʼ che ubʼanik ri chak. Ri qachalal riʼ sibʼalaj xok il che ri tajin kinbʼano y xubʼij chwe che utz chak ri xinbʼano. Sibʼalaj utz kinnaʼo kinchakun rukʼ rumal che kinnaʼo che kukubʼsaj ukʼuʼx chwij y che nim tajin kintobʼan wi».

RI UTZILAL CHE KUYAʼO ARE CHIʼ KEQIL RI QACHALAL IXOQIBʼ JUNAM RUKʼ RI QAFAMILIA

Junam rukʼ ri Jehová, kqaj che keqil ri qachalal ixoqibʼ che e jetaneʼ qafamilia (1 Tim. 5:1, 2). Are jun nimalaj kikotemal y eqeleʼn che kqapatanij ri Jehová kukʼ ri qachalal ixoqibʼ. Xuqujeʼ kuya kikotemal chqe are chiʼ kqilo che ri qachalal ixoqibʼ kekikotik rumal che nim keqil wi. Ri qachalal Vanessa kubʼij: «Sibʼalaj kinmaltyoxij che ri Jehová uyaʼom chwe che in kʼo pa ri utinamit chkixoʼl ri qachalal achijabʼ che nim kinkil wi». Jun qachalal ixoq che kel pa Taiwán kubʼij: «Sibʼalaj kinkikotik che ri Jehová y ri utinamit nim kojkil wi, wariʼ kubʼano che más knimar ri nukojonik y más nim kinwil wi che in kʼo pa ri utinamit ri Jehová».

Ri Jehová sibʼalaj kkikotik are chiʼ keril ri achijabʼ che kekil ri ixoqibʼ junam rukʼ ri kubʼan ri areʼ (Prov. 27:11). Jun kʼamal bʼe che kel pa Escocia ubʼiʼ Benjamin kubʼij: «Pa ri uwach Ulew, ri achijabʼ nim ta kekil wi ri ixoqibʼ. Rumal laʼ, pa ri Ja rech Ajawbʼal kqaj che ri ixoqibʼ kkilo che je ta kbʼan che kilik». Chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech nim keqil wi ri qachalal ixoqibʼ junam rukʼ ri kubʼan ri Jehová (Rom. 12:10).