1. ¿Ajän xkebʼä chkaj jontir qachʼalal ri yechaʼon rma Dios?

 OJER qa, röj nqaquʼ wä ya reʼ: «¿Ajän xkebʼä chkaj ri rukʼisbʼäl qachʼalal ri yechaʼon rma Dios?». Kʼo jun tiempo xqaquʼ chë rkʼë jbʼaʼ jojun chkë qachʼalal ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj xkekolotäj qa chpan Armagedón y xkejeʼ jun tiempo chwäch ri Kotzʼijaläj Ilew. Ye kʼa chpan ri wuj La Atalaya rchë 15 de julio rchë 2013 xqatamaj chë jontir qachʼalal ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj ri kʼa ye kʼo na chwäch le Ruwachʼlew, xkebʼä chkaj taq xa jbʼaʼ chik nrajoʼ rchë xtchapatäj ri Armagedón (Mat. 24:31).

2. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ nqaquʼ? ¿Y achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

² Ye kʼa rkʼë jbʼaʼ nqaquʼ ya reʼ: ¿Achkë xtbʼanatäj kikʼë ri nbʼix nkʼaj chik nkarneʼl chkë rma Jesús taq xtchapatäj ri nimaläj tijöj poqonal? (Juan 10:16; Mat. 24:21). Rkʼë jbʼaʼ ye kʼo jojun ma xtkïl ta achkë xtkiʼän o xtkinaʼ chë xa xkemestäx qa, rma ri yechaʼon rma Dios xkebʼä chkaj. Tqatzʼetaʼ kaʼiʼ ri yerutzjoj le Biblia ri nbʼanö chkë ryeʼ chë nkiquʼ ya riʼ. Chqä xtqatzʼët chë kʼo kʼïy rma ri ma ütz ta nqaxiʼij qiʼ.

RI MA XTBʼANATÄJ TA

3, 4. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ nkiquʼ jojun, y achkë rma?

³ Ye kʼo jojun rkʼë jbʼaʼ nkiquʼ we ri nbʼix nkʼaj chik nkarneʼl chkë rma Jesús xtkiyaʼ qa rutinamit Dios taq xkebʼä chkaj ri ye kʼo chpan ri Molaj Ukʼwäy Bʼey. ¿Achkë rma nkiquʼ ya riʼ? Tqatzʼetaʼ jojun chkë ri yerutzjoj le Biblia ri nbʼanö chkë ryeʼ chë nkiquʼ ya riʼ. Naʼäy, xtqtzjon chrij ri sumo sacerdote Jehoiadá, jun ütz rusamajel Dios. Ryä chqä Jehosabeat, ri rixjayil, xkichajij  Jehoás chqä xkitoʼ rchë xok jun ütz qʼatöy tzij ri nunmaj rutzij Jehová. Jehoás xuʼän ri nqä chwäch Jehová taq Jehoiadá kʼa kʼäs na. Ye kʼa taq Jehoiadá xkäm, Jehoás xuʼän ri ma ütz ta. Ryä xnmaj kitzij kalkʼwal ri qʼatöy taq tzij ri itzel kinaʼoj y xyaʼ qa Jehová (2 Crón. 24:2, 15-19).

⁴ Chrij riʼ xtqtzjon chkij ri cristianos pa rukaʼn siglo. Juan —ri rukʼisbʼäl apóstol xkäm— xkʼüt qa ütz taq naʼoj chkiwäch ri cristianos. Ryä xerutoʼ rchë xkinmaj rutzij Jehová (3 Juan 4). Y, achiʼel xkiʼän ri nkʼaj chik rapóstoles Jesús, Juan xtäj ruqʼij rchë xeruchajij ri cristianos chkiwäch ri apóstatas (1 Juan 2:18). Ye kʼa taq ryä xkäm, ye kʼïy cristianos xeʼok apóstatas, y taq xeqʼax ri junaʼ, ryeʼ xekikʼüt tzʼukün taq naʼoj chkiwäch ri ye kʼo pa congregación.

5. ¿Achkë ma ütz ta nqaquʼ chrij ri kaʼiʼ tzʼetbʼäl ri xeqatzjoj qa?

⁵ ¿Ke riʼ chqä xtbʼanatäj kikʼë qachʼalal ri xtkïl kikʼaslemal chwäch le Ruwachʼlew taq ri qachʼalal ri yechaʼon rma Dios xkebʼä chkaj? ¿Xtkiʼän achiʼel Jehoás y xtkiyaʼ qa Jehová? ¿Xtbʼanatäj kikʼë achiʼel xbʼanatäj kikʼë jojun cristianos pa rukaʼn siglo y xtkiyaʼ qa kij chwäch rutinamit Jehová? Manä, ¡ryeʼ ma xtkiʼän ta riʼ! Röj qataman chë tapeʼ qachʼalal ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj ma xkejeʼ ta chik chwäch le Ruwachʼlew, ri qachʼalal ri xtkïl kikʼaslemal aweʼ chwäch le Ruwachʼlew ma xtkiyaʼ ta qa Jehová chqä xtyaʼöx ri nkʼatzin chkë. ¿Achkë rma qataman riʼ?

MA XTTZʼILBʼISÄX TA RUYAʼIK RUQʼIJ JEHOVÁ

6. ¿Achkë xtqatzjoj komä?

⁶ ¿Achkë rma qataman chë ma xttzʼilbʼisäx ta ruyaʼik ruqʼij Jehová tapeʼ kan kʼïy kʼayewal xkeqïl chqawäch apü? Rma le Biblia nukʼüt chë ri najin yebʼanatäj pa qaqʼij komä ma junan ta rkʼë ri xbʼanatäj pa kiqʼij qa ri israelitas o pa kiqʼij qa ri cristianos pa rukaʼn siglo. Rma riʼ xtqatzjoj rij re oxiʼ tiempos reʼ: 1) ri xbʼanatäj pa kiqʼij qa ri israelitas, 2) ri xbʼanatäj taq xekäm yän ri apóstoles y 3) ri najin nbʼanatäj chpan «ri qʼij taq xtchojmïx jontir ri kʼo», ntel chë tzij, pa qaqʼij komä (Hech. 3:21).

7. ¿Achkë rma ri israelitas ri xkinmaj rutzij Jehová kʼo chë ma xuʼän ta kaʼiʼ kikʼuʼx taq xkitzʼët ri ma ütz ta xekiʼän ri qʼatöy taq tzij chqä ri nkʼaj chik israelitas?

⁷ Ri xbʼanatäj pa kiqʼij qa ri israelitas. Taq Moisés ya nkäm, ryä xuʼij reʼ chkë ri israelitas: «Rïn ntaman chë taq xkikäm, rïx kan kʼïy itzelal xtiʼän chqä xkixel qa chpan ri bʼey ri xinkʼüt qa rïn chiwäch» (Deut. 31:29). Chqä xuʼij chkë chë, we ma xtkinmaj ta chik rutzij Jehová, xkekʼwäx äl chpan nkʼaj chik tinamït (Deut. 28:35, 36). ¡Y kan xbʼanatäj ri xuʼij Moisés! Ye kʼïy qʼatöy taq tzij ri xejeʼ Israel ma xkinmaj ta rutzij Jehová y ri israelitas xkikʼän kinaʼoj chkij. Rma riʼ Jehová xyaʼ qʼij chë ryeʼ xekïl kʼayewal chqä ma xyaʼ ta chik qʼij chë xjeʼ jun qʼatöy tzij pa kiwiʼ (Ezeq. 21:25-27). Ye kʼa ri israelitas ri xkinmaj rutzij Jehová kan xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx taq xkitzʼët achkë rubʼanik xbʼanatäj ri xuʼij qa Moisés (Is. 55:10, 11).

8. ¿Achkë rma qataman wä chik chë ri cristianos pa rukaʼn siglo ma xtkinmaj ta chik rutzij Jehová?

⁸ Ri xbʼanatäj taq xekäm yän ri apóstoles. Röj qataman wä chik chë ri cristianos pa rukaʼn siglo ma xtkinmaj ta wä chik rutzij Jehová. ¿Achkë rma? Rma Jesús rubʼin qa chik chë xkejeʼ ye kïy cristianos ri xtkiyaʼ qa kij chwäch rutinamit Dios (Mat. 7:21-23; 13:24-30, 36-43). Chpan ri naʼäy siglo, ri apóstoles Pablo, Pedro y Juan xkiʼij chë najin wä chik ntzʼaqät ri xuʼij qa Jesús (2 Tes. 2:3, 7; 2 Ped. 2:1; 1 Juan 2:18). Taq kʼa riʼ jbʼaʼ tkäm qa rukʼisbʼäl apóstol, ri cristianos ri xkiyaʼ qa kij chwäch rutinamit Jehová xeʼok chpan Babilonia la Grande, ntel chë tzij, jontir ri religiones  ri ma yeqä ta chwäch Dios. Jmul chik, xbʼanatäj ri bʼin qa chik ojer.

9. ¿Achkë nbʼanö chë ri najin nbʼanatäj pa qaqʼij komä ma junan ta rkʼë ri xebʼanatäj ojer?

⁹ Ri najin nbʼanatäj chpan «ri qʼij taq xtchojmïx jontir ri kʼo». Ri najin nbʼanatäj pa qaqʼij komä ma junan ta rkʼë ri xbʼanatäj pa kiqʼij qa ri israelitas o pa kiqʼij qa ri cristianos pa rukaʼn siglo, taq ye kʼïy xkiyaʼ qa kij chwäch rutinamit Dios. ¿Achkë rubʼiʼ nbʼix ri tiempo ri yoj kʼo komä? Röj nqaʼij «rukʼisbʼäl taq qʼij» che rä, ntel chë tzij, ri tiempo taq xtchup ruwäch ronojel ri itzelal (2 Tim. 3:1). Ye kʼa le Biblia nuʼij chë chkipan re qʼij reʼ xchapatäj chik jun tiempo ri más xtyalöj chqä ri kʼo más ruqʼij. Che rä ri tiempo riʼ nbʼix «ri qʼij taq xtchojmïx jontir ri kʼo» (Hech. 3:21). Ri tiempo riʼ xchapatäj pa 1914 y xtbʼekʼis taq ri winäq xttel qa ri mak chkij chqä taq le Ruwachʼlew xttok jun kotzʼijaläj ilew chuxeʼ Ruqʼatbʼäl Tzij Cristo. ¿Y achkë xuʼän rubʼanik Jehová pa 1914? Jesús, jun chkë rujatzul David, xok qʼatöy tzij chlaʼ chkaj; ya riʼ taq Jehová xyaʼ chik jmul jun qʼatöy tzij rchë nuqʼät tzij pa rukʼexel ryä. Ye kʼa ma xa xuʼ ta riʼ, jojun junaʼ chrij riʼ, xyaʼöx chik jmul ruqʼij Jehová achiʼel nqä chwäch ryä (Is. 2:2-4; Ezeq. 11:17-20). Ye kʼa, ¿kʼo komä jun qʼij xttzʼilbʼisäx chik jmul ruyaʼik ruqʼij Jehová?

10. a) ¿Achkë xuʼij le Biblia chrij ruyaʼik ruqʼij Jehová pa qaqʼij komä? (Isaías 54:17). b) ¿Achkë rma kan nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx ri nuʼij chpan Isaías?

¹⁰ (Taskʼij ruwäch Isaías 54:17). Jun peraj rchë ri texto riʼ nuʼij: «Xa bʼa achkë na samajbʼäl rchë chʼaʼoj xtkiksaj chawij ma xtchʼakon ta». Re texto reʼ najin nbʼanatäj pa qaqʼij komä. Y najin chqä yetzʼaqät re tzij reʼ: «Y jontir ri awalkʼwal xketjöx rma Jehová chqä kan ma xtkʼis ta ri uxlanen pa kan. Chkipan ri qʼij riʼ kan pa rubʼeyal xtbʼan che rä jontir […]. Majun ta achoq chwäch xtaxiʼij wä awiʼ y majun rma xtanaʼ riʼ, rma majun ta achkë xtbʼanö chë xtaxiʼij awiʼ» (Is. 54:13, 14). Nixta Satanás nkowin nqʼatö jontir ri samaj najin nuʼän rutinamit Jehová rchë yerutjoj ri winäq (2 Cor. 4:4). Ri qʼij taq xchap chik jmul ruyaʼik ruqʼij Jehová achiʼel nqä chwäch ryä, ¡majun bʼëy chik xttzʼilbʼisäx ta! Majun ta jun samajbʼäl rchë chʼaʼoj ri xtksäx chqij xtchʼakon chqij.

RI XTBʼANATÄJ

11. ¿Achkë rma qataman chë ri cristianos ri xtkïl kikʼaslemal chwäch le Ruwachʼlew ma xkeyaʼöx ta qa taq ri qachʼalal ri yechaʼon rma Dios xkebʼä chkaj?

¹¹ ¿Achkë xtbʼanatäj taq ri qachʼalal ri yechaʼon rma Dios xkebʼä chkaj? Tnatäj chqë chë Jesús ya riʼ ri nukʼwan bʼey chqawäch  chpan ri congregación. Rma riʼ, ryä xuʼij: «Xa xuʼ jun ri Kʼamöl Bʼey chiwäch: ri Cristo» (Mat. 23:10). Ri Qaqʼatöy Tzij ronojel mul xtqrchajij; ryä ma xtqryaʼ ta qa. Rma riʼ, we yë ryä nukʼwan bʼey chqawäch, ri cristianos ri xkejeʼ qa chwäch le Ruwachʼlew majun rma nkixiʼij kiʼ. Kantzij na wä chë röj ma qataman ta achkë xtuʼän Jesús rchë xtchajij rutinamit Jehová chkipan ri qʼij riʼ, ye kʼa kʼo jojun ri yerutzjoj le Biblia ri nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx. Tqatzʼetaʼ jojun chkë riʼ.

12. a) ¿Achkë rubʼanik xchajij Jehová rutinamit taq xkäm yän Moisés? b) ¿Achkë rubʼanik xuʼän riʼ taq Elías xkʼwäx jukʼan chik rma ryä? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹² Moisés xkäm taq ri israelitas majanä wä keʼok chwäch ri ilew tzjun chkë. Rma riʼ, ¿achkë xbʼanatäj kikʼë ryeʼ? ¿Xekanaj qa kiyonïl rma majun ta chik Moisés rchë nukʼwaj bʼey chkiwäch? Manä, rma Jehová xjeʼ kikʼë taq ryeʼ xkinmaj rutzij. Jun tzʼetbʼäl, taq Moisés ya nkäm, Jehová xuʼij che rä chë ri xtkʼwan bʼey chwäch rutinamit ya riʼ Josué, jun achï ri kan kʼïy chik junaʼ tjon pä rma Moisés (Éx. 33:11; Deut. 34:9). Chqä, ye kʼo wä chik nkʼaj achiʼaʼ ri yekowin wä nkikʼwaj bʼey chwäch rutinamit Dios, achiʼel ri ye paʼäl pa kiwiʼ ye 1,000 winäq, pa kiwiʼ ye 100, pa kiwiʼ ye 50 y pa kiwiʼ ye 10 (Deut. 1:15). Kantzij na wä chë rutinamit Dios kan ütz wä chajin. Chqä, ütz nqaquʼ rij ri xbʼanatäj rkʼë Elías. Ryä kan kʼïy junaʼ xerutoʼ ri israelitas rchë xkiyaʼ ruqʼij Jehová. Ye kʼa kʼo jun qʼij, Jehová xtäq äl pa jun chik tinamït, chpan ri tinamït Judá (2 Rey. 2:1; 2 Crón. 21:12). ¿Xekanaj qa kiyonïl ri 10 ijatzul rchë Israel? Manä, ma xekanaj ta qa kiyonïl, rma Elías kan kʼïy chik junaʼ rutjon pä Eliseo. Chqä, ye kʼo wä kalkʼwal ri profetas rchë yekitoʼ ri israelitas. Ryeʼ chqä achiʼel ta najin wä yetjöx rchë nkiʼän kisamaj (2 Rey. 2:7). Achiʼel nqatzʼët, ronojel mul xejeʼ achiʼaʼ ri xkikʼwaj bʼey chwäch rutinamit Dios. Rkʼë ya reʼ nqʼalajin chë Jehová kan xuʼän ri rubʼin qa y xeruchajij rusamajelaʼ.

13. ¿Achkë nuʼij Hebreos 13:5b chë xtbʼanatäj? (Keʼatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹³ Rkʼë ri xqatzʼët qa, ¿achkë xtbʼanatäj kikʼë rusamajelaʼ Jehová ri xkekanaj qa chwäch le Ruwachʼlew taq jontir qachʼalal ri yechaʼon rma ryä xkebʼä chkaj? Röj qataman chik achkë xtbʼanatäj. Le Biblia nuʼij chë Jehová majun bʼëy xkeruyaʼ ta qa (taskʼij ruwäch Hebreos 13:5b). Achiʼel xkiʼän Moisés chqä Elías, ri molaj qachʼalal ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj ri kikʼwan bʼey chwäch rutinamit Jehová komä, kitaman chë nkʼatzin yekitjoj ri nkʼaj chik. Rma riʼ, chpan ri junaʼ ri yeqʼaxnäq pä, ri  ye kʼo chpan ri Molaj Ukʼwäy Bʼey yekitjon pä jojun achiʼaʼ ri xtkïl kikʼaslemal chwäch le Ruwachʼlew rchë nkikʼwaj bʼey chwäch rutinamit Dios. Jojun tzʼetbʼäl, yebʼanon escuelas rchë yetjöx ri ukʼwäy taq bʼey, ri ukʼwäy taq bʼey ri nkibʼechʼaʼej ri congregaciones, ri ye kʼo chpan ri Comités rchë Sucursal, ri yekʼwan bʼey chwäch jun molaj qachʼalal pa Betel chqä nkʼaj chik qachʼalal. Chqä, ri ye kʼo chpan ri Molaj Ukʼwäy Bʼey yekitjon pä jojun qachʼalal rchë yekitoʼ chpan ri comités ri ye kibʼanon ryeʼ. Re qachʼalal reʼ, ri yetoʼon rkʼë ri Molaj Ukʼwäy Bʼey, kan ütz najin nkiʼän che rä ri samaj yaʼon pa kiqʼaʼ. Kantzij na wä chë ryeʼ kitaman chik achkë nkiʼän rchë yekichajij jontir qachʼalal.

14. ¿Achkë naʼoj xqatamaj qa chpan re tjonïk reʼ ri kan kowan ruqʼij?

¹⁴ Jontir reʼ nuʼän chë nqaquʼ rij ri naʼoj ri nqajoʼ nqatamaj qa chpan re tjonïk reʼ: taq ri qachʼalal ri yechaʼon rma Dios xkebʼä chkaj taq ya nkʼis ri nimaläj tijöj poqonal, ri rusamajelaʼ Jehová ma xtkiyaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij ryä chwäch le Ruwachʼlew. Rma Jesús rukʼwan bʼey chkiwäch, ryeʼ ma xkekanaj ta qa. Kantzij na wä chë jun molaj qʼatöy taq tzij xkekatäj pä chkij, ri nbʼix Gog aj Magog chkë chpan le Biblia (Ezeq. 38:18-20). Ye kʼa ri xtkiʼän ri qʼatöy taq tzij riʼ ma kan ta xtyalöj chqä majun xtkʼatzin wä, rma ma xkekowin ta xtkiʼän chë rusamajelaʼ Dios xtkiyaʼ qa ruyaʼik ruqʼij ryä. Kantzij na wä chë chpan ri qʼij riʼ xkekol rma Jehová. Chpan jun visión, ri apóstol Juan xerutzʼët ri «molaj winäq ri majun ta jun achï nkowin nejlan kichë» chqä xbʼix che rä chë ri jun molaj winäq riʼ xekolotäj qa chpan ri nimaläj tijöj poqonal. Rkʼë ya reʼ nqʼalajin chë ryeʼ xkekolotäj qa (Apoc. 7:9, 14).

15, 16. Rkʼë ri nuʼij Apocalipsis 17:14, ¿achkë xtkiʼän chpan Armagedón ri qachʼalal ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj, y achkë rma kan nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx nqatamaj riʼ?

¹⁵ Ye kʼa rkʼë jbʼaʼ nqaquʼ rij re kʼutunïk reʼ: ¿Achkë xtkibʼebʼanaʼ chkaj jontir qachʼalal ri yechaʼon rma Dios? Le Biblia nuʼij chë ri qʼatöy taq tzij «xtkiʼän chʼaʼoj rkʼë ri Aläj Karneʼl», ye kʼa «ri Aläj Karneʼl xkeruchʼäk». ¿Y achkë xketoʼö rchë? Ri texto nuʼij chik: «Ri nbʼix yechaʼon  chkë chqä nkinmaj rutzij Dios», ntel chë tzij, ri qachʼalal ri xyaʼöx yän kikʼaslemal chlaʼ chkaj (taskʼij ruwäch Apocalipsis 17:14). Reʼ ntel chë tzij chë taq jontir qachʼalal ri yechaʼon rma Dios xkebʼä chkaj, jun chkë ri naʼäy taq samaj ri xtyaʼöx chkë ya riʼ xtkiʼän chʼaʼoj. ¡Ri samaj riʼ kan kowan ruqʼij! Jojun chkë ri qachʼalal riʼ kan nqä wä chkiwäch nkiʼän chʼaʼoj taq majanä wä keʼok Testigos. Jojun chkë ryeʼ xeʼok soldados. Ye kʼa taq xeʼok cristianos, xkiyaʼ qa rubʼanik riʼ rma xkitamaj chë ma ütz ta nkiʼän chʼaʼoj kikʼë ri nkʼaj chik (Gál. 5:22; 2 Tes. 3:16). Ye kʼa taq xkebʼä chkaj, ryeʼ, Jesús chqä r·ángeles xtkiʼän chʼaʼoj kikʼë rukʼulel Dios.

¹⁶ Tqaquʼ rij ya reʼ: jojun chkë qachʼalal ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj ya kʼo chik kijunaʼ chqä ya xkʼis kichqʼaʼ. Ye kʼa taq xkebʼä chkaj, ryeʼ xkeʼok espíritus ri kowan kichqʼaʼ chqä ri majun bʼëy chik xkekäm ta, y xtkitoʼ Jesús rchë xtkiʼän chʼaʼoj. Taq xtkʼis ri Armagedón, ryeʼ xkekitoʼ ri winäq rchë xttel qa ri mak chkij. Kantzij na wä chë ryeʼ xkekowin xkekitoʼ pä más ri kichʼalal chlaʼ chkaj chwäch xa ta ye kʼo chwäch le Ruwachʼlew, ri akuchï xa kʼo qa mak chqij.

17. ¿Achkë rma qataman chë jontir rusamajelaʼ Jehová xkechajïx chpan ri chʼaʼoj ri nbʼix Armagedón che rä?

¹⁷ Y rït, ¿yït jun chkë ri xtyaʼöx kikʼaslemal chwäch le Ruwachʼlew? We ke riʼ, ¿achkë xtkʼatzin xtaʼän taq xtchapatäj ri Armagedón? Rït xa xuʼ xtkʼatzin xtaʼän reʼ: nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij Jehová y naʼän ri nuʼij pä chawä. Jun chkë riʼ ya riʼ ri nuʼij Isaías 26:20. Chriʼ nuʼij: «Katok chpan awachoch y tatzʼapij pä achiʼ. Chriʼ tawewaj wä jbʼaʼ awiʼ kʼa taq xtqʼax ri oyowal». Kan kowan nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx nqatamaj chë jontir rusamajelaʼ Jehová, chlaʼ chkaj chqä chwäch le Ruwachʼlew, xkechajïx chkipan ri qʼij riʼ. Achiʼel xuʼij ri apóstol Pablo, röj chqä qayaʼon chwäch qan chë «ni ri qʼatbʼäl taq tzij, ni ri ye kʼo komä, ni ri xkejeʼ chqawäch apü, [...] xtkowin xtuʼän chë [Dios] ma ta xtqrajoʼ chik» (Rom. 8:38, 39). Ma tamestaj ta ya reʼ: Jehová kowan yatrajoʼ chqä majun bʼëy xtkaturyaʼ ta qa.