1-2. ˗Wa Zoova ˈtɔ zë ˗kɔ ˈö ˗kë ˗a ˈka ö ˗de ˈgü bhë, ˈwɔnzuan ˗mɛɛn ˈö ˗dho kwa ˗takun ˗a ˈgüman ˗sü ˗bha?

 ˗KWA kwa ˗zota kö mɛn ˈbha ˈö ˈkwa kwa ˗zokë ˗ni ˈgü ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗yö kwa ˗wɔn yaa bhlɛɛˈˈ. Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ꞊sua ˗mü, ˈˈkɛɛ ˈyö mɛn ˈbha ˗nu ˗zë ˈwo ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈. ˗A yaa ˈö mü ˈzü ˈyö ˗tɔ mɛn ˗nu ˗wo ˗ya ꞊sua ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗pɛn ˗sü ˗bha, ˈö mɛn ꞊vadhɛ ˗wo ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˈpö. Kwa ˗dho kë kwa ˗de ˈgü ꞊dhɛ? ˗Ya kë ꞊dhɛ kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu waa kwa ˈtɔ ˗bha ˗kë ˗së ˗sü ˗an ˈgü, ꞊sua suu ˈö bhë ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë kwa ˈka.—Prov. 22:1.

² ˈWɔnzuan ˈö bhë ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun, kö ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˗kë ˗a ˈka ö ˗de ˈgü kö ꞊waa˗ ˈtɔ zë ˈkwa˗ ˈgüman. ˗A ˗bha ˈˈkiö do ˗yö ꞊suawɔn ˗blɛɛ ˗a ˗bha, dhebɔ ˗blɛɛsü ˈwo˗ Ɛvö ˗kë bhë ˗a ˗dhɛ, ˈö ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈. ˗A ˗wɔn ˈgü, Adan waa Ɛvö ˗wo ˗gban Zoova ˗gɔ, ˈwo nu ˈwɔnyaakësü waa ga ˗an ˈka mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗ta. (ˈWun. 3:​1-6; Wlɔ. 5:12) ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈpɛpɛ ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ꞊dɛɛ ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ga, ˗gblü gɔn ˗sü waa saanˈˈ ˗nu ˈdhö bhë, ꞊sua ˈö Sɔtraan ˗ya ˗kë Edɛnö ˈˈdhüdhɛɛdhö ˈnën nu ˗an ˈka. ꞊Suakë Zoova ˗bha ˗sü waa ˈwɔn yaa ˗nu ˈwo go ˗a ˈgü bhë, Zoova ˗yö ˗an ˗yö ˗kɔ ˗kë ˗dhɛ? ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗wo ˗mën ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ Zoova ˈyaa ˗an ˈkun ö ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˗Yö ˗to «zuʋ̈gblüdhi ˗Zlan» ˈka ˗kplawo.—1 Tim. 1:​11, NWT.

3. ꞊Bhlëëwɔn ˗mɛɛn ˈö dɔ ˗sü ˈka kwa ˗kɔ ˈka?

³ Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ꞊sua ˈnën Sɔtraan ˗ya ˗kë  Zoova ˗bha. Kwa˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ Biblö ˗wo ˈö yö ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˈka. ˗Ya ˗pö: «˗Ka Zoova ˈtɔ bhɔ.» (Ps. 113:1) Kwa Zoova ˈtɔ ˗bhɔ gagade ˈö ˗gban ˗a ˗bha ˗a ˗pö mɛn ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈka. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ ˈtɔ bhɔ ˗ee? Pë ˗yaaga ˗wɔngbɩɩsü ˈwo dho kwa ˗blü Zoova ˈtɔbhɔsü ˗bha kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka, ˗kwa ˗an ˗ga.

ˈKWA ZOOVA ˈTƆ BHƆ, ˗A ZUƲ̈ˈˈ ˈˈGBLÜ ˗YÖ ˗DHI

4. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ ˈö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së? ˗A ˈwɔnzuan ˗zɔn. (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁴ ˈKwa kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˈtɔ bhɔ, kwa ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së. (Ps. 119:108) ˗A ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˗Zlan ˈö˗ ˗bha ˈˈpiigbɩɩdhɛ ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈyaa ˈdhö bhë, ˗yö ꞊dhɛ mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈdhö ˗an ˗bha, ˈwo ˈtɔbhɔdhe ꞊mɛɛn ˗an ˈdhö ˗ee? ˗Abin. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˗Kwa kwa ˗zota kö ˈnëndhe ˈˈtɩtɩ do ˗yö ˈwü ö dë ˗bha, ˗ya pö: «˗Baaˈˈ ˗tiaandhö ˈö˗ ˗zɔn ˈka ˈyaa ˈdhö, yö ˗mü ü ˈka.» ˗Wo suu ˈö bhë ˗yö ˗dho dhi ˗a dë ˗dhɛ ˈö pa ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈka ˗ʒianwo. ˈMën ˗kë? Kwa ˗dho ˗a pö ꞊dhɛ ˈtɔbhɔdhe ˈnën ˈnëndë ˗ya ꞊mɛɛn ˈö ˗bha ˈnën ˈˈpiʋ̈ ˗ee? ˗Abin. Pë ˈö˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ꞊ʒiaan ˈyö ˗tɔ ˗a ˈdhu ˗bha ˗dhɔ ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ˗sü waa˗ ˈˈnuɛ bho ˗sü. ˈNëndë ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ˈzü ꞊dhɛ ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˗dho ö ˈdhu ˗bha ˗tosɛta kë ˗së ˈwo˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi. ꞊Dhɛ ˈnëndë ˈö bhë ˗a ˈdhö ˈkwa kwa Dë ˈkpii˗ Zoova ˈtɔ bhɔ, ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi.

5. Kwa ˗bha Zoova ˈtɔ bhɔ ˗sü ˗yö ˈˈdhɛ ˗bho ꞊sua suu ˗mɛɛn ˗ta?

⁵ ˈKwa Zoova ˈtɔ bhɔ kö kwa ˈˈdhɛ bho ˗ni ˈgü ꞊süa ˈö Sɔtraan ˗ya ˗kë kwa ˗bha bhë, ˗a ˗ta. ˗Ya ˗pö ꞊dhɛ mɛnbhɩɩdhe gbɛ˗ ˗kɔ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö Zoova ˈtɔ bhɔ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˗Ya ˗pö ˈzü ꞊dhɛ ˈgüdandhe ˗ya nu kwa ˗ta, ˈkwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈkwa ˈto kwa ˗wo ˗ta. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa kwa ˗zota ꞊dhɛ ˈkwa ˈˈkan ˗Zlan ˗bha, kwa ˗bha ˗tosɛta ˗dho kë ˗së. (Job 1:​9-11; 2:4) Zɔbö ˗yö ˗to ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan ˗bha ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Sɔtraan ˈö bhë ꞊suamɛn ˗mü. ˈYö kwa ˗de ˈpö ꞊wɛ? ˗Kɔ ˈö ˈkwa˗ ˗bha do do ˈka kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa Dë ˈtɔ bhɔ, ˈkwa˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ˗klu ˗a ˗bha ˗sü ˈka. (Prov. 27:11) ꞊Bhlëëwɔn ˈkpii˗ ꞊dede ˗mü kwa ˗bha ˈka.

6. Kwa ˗dho ˈto Davi waa Dhevi suugünën ˗nu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Néhémie 9:5)

⁶ Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo˗ ˈtɔ bhɔ wo zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. ˗Gblüdë Davi ˗ya ˗pö: «A˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈa Zoova ˈtɔ bhɔ, kö pë ˈˈpɛpɛ ˈö n ˈgü ˗ya ˈtɔ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ bhɔ.» (Ps. 103:1) Davi ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Zoova ˈtɔ bhɔ ˗sü ˈö bhë, Zoova yöö ꞊dede ˗a ˗sü ꞊va ˗sü ˗mü. ˈKwa Zoova ˈtɔ man, kwa ˗zo ˗yö ˗da mɛn ˈö˗ ˈka ˗a ˈˈpiʋ̈. ˗Ya ˈgo mü, kwa ˗zoyö ˗da ˈpö ˗a ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu waa˗ këwɔn ˈˈmlünmlünsü ˗nu ˈˈpiʋ̈. Davi ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö ö Dë ˈtɔ kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˈö˗ ˈsü ꞊va. ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ö ˗dhü ꞊gban ˈˈpɛpɛ  ˗yö Zoova ˈtɔ bhɔ ɛɛnˈˈ ˈö˗ ˈtɔ bhɔ ö «zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka.» ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈyö Dhevi ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü Zoova ˈtɔ bhɔ ˗sü ˈka. ˗Wo wo ˗de ˗sü ˈˈtɩtɩ ˈwo˗ yö ꞊dhɛ ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha toŋtoŋdhö kö ˈtɔbhɔdhe ꞊dede ˈö Zoova ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˈwo˗ nu ˗a ˗dhɛ. (Néhémie 9:5 ˗wo pö.) ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗an ˗bha wo ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˗sü kö ˈwo Zoova ˈtɔ bhɔ wo zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka bhë ˗ya zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ꞊dedewo.

7. Kwa ˗dho bɔ ˗zlanwopösü waa kwa ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ ˗ta ˈö ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁷ ꞊Dɛɛ, ˗wɔn ˗së ˗nu ˈö Zoova ˗yö ˗an ˗kë kwa ˗dhɛ waa ˗a ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü kwa˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü mɛn ˗nu ˗dhɛ, kwa ˈˈdhiaa ˗yö ˗da ˗a ˈgü. Kwa ˗zlanwopö ˗ni ˈgü, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˗nu ˗wo ꞊ɲɔɔn Zoova ˈˈsuee kö ˗wo kwa Dë dhɔɔbhaasü ˈö bhë ˗a dɔ. (Zak. 4:8) ˗Kɔ ˈö Biblö ˗yö Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˗dhɔ, kpɛnŋdhödhɛ, ꞊kpɔɔdhɛ, ˈˈpiigbɩɩdhɛ waa˗ ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˈdhö ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ ˗a ˈka bhë, ˗a ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ꞊dedewo. ˈKwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˈto Zoova ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, kwa˗ ˈtɔ ˗bhɔ ˈö kwa ˈˈdhiaa ˗yö ˗da ˗a ˈgü. (Efɛ. 5:1) ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wa ˗yö ꞊dhɛ kwaa ˈwɔnyaakëmɛn ˗nu ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa yö ˈkwaa do, ˈö˗ ˈwɔn ˗yö ˗an kun. (Mat. 5:​14-16) Kwaa˗ ˗nu ˈkwa kë ˗dhɛ do ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈpë ˗kë ˈkwaa ˈwɔn ˗nu kë ꞊dhɛ ˗an ˈdhö bhë, ˈkwa˗ ˈgü ˈˈpʋ̈ ˗an ˗dhɛ. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗dho zuʋ̈puumɛn ˗nu ꞊ɲɔɔn Zoova ˈˈsuee. Kwa Zoova ˈtɔ bhɔ ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö bhë ˗a ˈdhö, ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo.—1 Tim. 2:​3, 4.

ˈKWA ZOOVA ˈTƆ BHƆ, KWA ˗KË YESU ˗DHƐ ˗SË

8. Yesu ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü Zoova ˈtɔbhɔsü ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁸ Mɛn ˈbha ˈö dho ˗kë dhaŋ˗ ˈgü ɛɛnˈˈ ˈˈkpɔnŋ ꞊taa yö kö ˗yö Zoova dɔ ˗së ˈka ˗yö ʒiö ˗a ˈka Yesu ˗ta, ˈyaa ˈdhö. (Mat. 11:27) Yesu Dë ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈö ˈˈdhiʋ̈sü ˗ni ˈgü Zoova ˈtɔ bhɔ ˗sü ˈka. (Zan 14:31) Gbeŋ ˗totaabhasü ˈö Yesu ˗ya ˗kë kö ˗yö ꞊kun ga bhë ˗a ˈgü, ˗yö pë ˗wɔngbɩɩsü ˈö˗ ˗kë ˈˈsɛ ˗ta yö ˗a ˗wɔn ˗blɛɛ ˈö˗ pö: «ˈMa˗ kë ꞊wa ü dɔ.» (Zan 17:​26, NTBL) ˗Mën ˈö Yesu kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö˗ pö?

9. ˈWɔnzuan ˗mɛɛn ˈö Yesu ˗yö bɔ ˗a ˗ta kö ˈö ö Dë ˈwɔn kë ˗kɔ ˗zɔn kwa ˗dhɛ?

⁹ Pë ˈö Yesu ˗ya ˗kë ˈyaa ˈnën ˗tɔ dosɛnŋ ˗a ˗pö mɛn ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˗Zlan ˈtɔ Zoova. Zuifö ˗nu ˈö Yesu kun ˗an ꞊klaŋkë ˗ni ˈgü bhë, ˗wo ˗Zlan ˈtɔ dɔ. ˈˈKɛɛ Yesu ˈnën yö ˈˈdhiʋ̈ ö «Dë ˗zɔn mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈka.» (Zan 1:​17, 18, NWT) Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ Zoova ˈö bhë, ˗Zlan ˈö mɛn ˗nu ˗wëë ˗ya ˗kë ˈö mɛn ˗nu ˗bhawɔn to yö ˗mü. (Ex. 34:​5-7) Yesu ˗ya ˗zɔn ˈˈdhʋ̈ ˈkpakpadhö ˈˈgɔɔn ˈö ˗gban ˈnën ˈö ö dë ˗bha ˈkɛnpë ˈgü ꞊shiʋ̈ ˗a ˗bha bhë, ˗a ˈgü. Kwa˗ yö ꞊dhɛ ˗dhɛ ˈö ˈnën bhë ˈö go ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˈö kun ˗nu ˗ni ˈgü ˈö dë ˈˈpiʋ̈, ˗a dë ˗ya ‹˗to mü ꞊gblɛɛn› ö nu ˗a ˗gɔ ʒian ˈö ˈwü ˗a ˗bha, ˈö˗ ˗bha ˈwɔn yaa ˗bhawɔn to ö zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. ˗Yö ˗kun Zoova ˗bha mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü waa˗ ˗bha ˗dhɔ ˈwɔnzuan ˗së ꞊dede ˈka. (Dhu. 15:​11-32) Yesü ˗yö mɛn ˈö˗ Dë ˈdhö˗ ˈka ˗a ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈkpakpadhö.

10. (1) Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Yesu ˗kun ö Dë ˈtɔ pö ˗ni ˈgü, ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wa kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Makö 5:19) (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.) (2) ˈMën Yesu ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ kë ꞊dɛɛ?

¹⁰ Yesu ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo ö Dë ˈtɔ ꞊dede dɔ ˗ee? ꞊Ii. ˗Zlanwo ˗gɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗kun ˗a pö ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ˗Zlan ˗dhɛ ˗a ˈtɔ ˈka ˗sü ˈö bhë, ꞊bhlëë ˗bho ˗a ˗bha ˗sü ˗mü. ˈˈKɛɛ Yesu ˗zë ˈyii ö ꞊kwaa wɔkɔ suu ˈö ˈyaa ˗Zlan ˈˈDhiwo ˈgü ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗zü kö ˗ya ˈˈkan ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ˗sü ˗bha. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˗zuu ˈyaa bho ˗a ˈka gɔndë do ˈgü Zerazeni ˗sɛ ˈgü bhë, ˗kwaa ˗ga. ˈˈSuʋ̈ ˗yö ˗da ˈˈsɛ bhë ˗a ˈgümɛn ˗nu ˈgü ˈwo˗ pö Yesu ˗dhɛ ˗yö ʒiö. ˗A ˗wɔn ˈgü, Yesu ˈti ˈto mü. (Mak. 5:​16, 17) ˈˈKɛɛ Yesu ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo Zoova ˈtɔ dɔ. ˈPë ˗kë ˈö Yesu ˗ya pö gɔndë ˈö  ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗dhɛ ˈya ˗dho ˗a pö ꞊dhɛ yö ˈnën ˈö˗ ˗dhɛ bo, ˗ya pö ꞊ʒiaan Zoova ˗mü. (Makö 5:19 ˗wo pö.) a ꞊Dɛɛ, Yesu ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ˈkwa ö Dë ˈtɔ ˗zɔn mɛn ˗nu ˗dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü. (Mat. 24:14; 28:​19, 20) ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˈˈdhiaa ˗dho ˗da kwa ˗bha ˗Gblüdë Yesu ˈgü.

11. ˈMën Yesu ˗ya pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ ˗wo bhɛɛˈˈ ˗a ˗wɔn ˈgü? ˈYö ˈmën ˗kë ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗? (Ézéchiel 36:23)

¹¹ Yesu ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ö Dë dhɔɔbhaawɔn ˈö ˈdhö ˈnën ˗tɔ kö ˗a ˈtɔ ˗yö kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˗dhii ˈˈpɛpɛ ˈgo ˗a ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü, Yesu ˗ya ˗pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ ˈwo bhɛɛˈˈ kö ˗wa pö: «Yi Dë [˗Zlan] ˈi ˗ya ˗sü ˈka dhang˗ ˗nu ˈgü, i ˈtɔ ˈö ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ bha ˗yö bhɔ.» (Mat. 6:9) Yesu ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ pë ˗wɔngbɩɩsü ˗mü mɛn ˈˈpɛpɛ kwa ˗bha ˈka. (Ézéchiel 36:23 ˗wo pö.) ˗Zlan ˗dapë ˗nu ˈö ˈwɔndɔdhe ˈdhö ˗an ˗gɔ, ˗a mɛn ˈbha kö dho ˗a ˈtɔ bhɔ ˗yö ʒiö ˗a ˈka Yesu ˗ta ˈyaa ˈdhö. ˈˈKɛɛ ˈwɔn yaa ˗mɛɛn ˈö˗ ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗wa pö ꞊yaa˗ kë, ˈwo˗ kun ˗a ˗wɔn ˈgü? ˗Wa ˗pö ˗ya ˗Zlan ꞊bhlëë ˗shiö. Yesu ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ˈkpakpadhö ꞊dhɛ ˈwɔn yaa ˈkpii˗ ˈö ˗dhö ˈnën ˗tɔ ˗dhii ˗ya ö Dë ˈtɔ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈö bhë ˗a ˗bha ˗sü. ˗A ˗wɔn ˈgü, Yesu ‹zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗kaankwöö ꞊dedewo› ˈˈtʋ̈ŋ ˈwo˗ kun ˗a ˈka bhë ˗a ˈgü.—Dhu. 22:​41-44.

12. Yesu ˗yö ö Dë ˈtɔ ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹² Yesu ˗bha ö Dë ˈtɔ ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü ˈwɔn ˈgü, ˗wo pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë ˗a ˈka, ˈwo ˈˈsi bho ˗a ˗gɔ, ˈwo ꞊suawɔn dɔ ˗a ˗bha. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ö ö ˗gɔ ˗dho ö Dë ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˈwɔn ꞊gban ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈlëë˗ ˈti˗ kë pë gbɛ˗ ˗dhɛ. (Ebl. 12:2) ˗Yö ˗kun ˗a ˈwɔn dɔ ˗ni ˈgü ˈzü ꞊dhɛ Sɔtraan ˗kun nu ˗ni ˈgü ö ˗gɔ vɛɛdhö ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö bhë ˗a ˈgü. (Dhu. 22:​2-4; 23:​33, 34) Sɔtraan ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö Yesu ˗bha ˗towotasü shiʋ̈ˈˈ, ˈˈkɛɛ ˗a ˗kɔ ˈti ˗mɔn ˗a ˗bha. Yesu ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ꞊suamɛn ˗mü Sɔtraan ˈka, ˈö˗ ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˗klu ˗a ˗bha bhë ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗an ˗ta, ˗wo ˗to wo ˗wo ˗ta.

13. ˈMën ˈkwa dho ˗a kë kö kwa ˈˈdhiaa ˗yö kë kwa ˗bha ˗Gblüdë ˈgü?

¹³ Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö kwa ˈˈdhiaa ˗yö kë kwa ˗bha ˗Gblüdë ˈgü ˗ee? ˗Kwa Zoova ˈtɔ bhɔ ˗kplawo kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗wa ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu dɔ. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kö kwa ˈto ˗ni ˈgü Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. (1 Piɛ. 2:21) ꞊Dhɛ Yesu  ˈdhö, kwa ˗dho Zoova zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi, ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗A ˈyɔɔ˗ Sɔtraan ˈö bhë ꞊suamɛn ˈö ˈlëë˗ ˈyaa kë yö ˗mü.

ˈKWA MƐN ˗NU ˗TAKUN KÖ ˗WO DHA, KÖ KWA ZOOVA ˈTƆ BHƆ ˗NI ˈGÜ

14-15. ˈKwa mɛn ˗nu ꞊klaŋkë kö ˗wo Zoova dɔ, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈwo go ˗a ˈgü?

¹⁴ Kwa Zoova ˈtɔ bhɔ ˗ni ˈgü, kwa mɛn ˗nu ˗takun kö ˗wo dha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Sɔtraan ‹˗ya mɛn ˗nu ˈˈyan ꞊gban ˈwü ˈˈpɛɛpɛdhö.› (2 Ko. 4:4) ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗wo ˈdhaŋ˗ ˗bho Sɔtraan ˗bha ꞊sua ˗nu ˈwo yö ˗an ˈˈdhiʋ̈. ˗Ya ˗pö ˗Zlan ˈyaa ˈdhö ɛɛnˈˈ ˗Zlan ˗yö kwa ˈka ꞊gblɛɛn ˈö ˈˈtʋ ˈyaa mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha. Ɛɛnˈˈ ˈzu ˗Zlan zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˈya˗ ˈö ˈwɔn yaa kë mɛn ˗nu ˈka, ˈö ˗an ˈˈklʋʋbhɔ ˗toëpö ˈka. ꞊Sua suu ˗nu ˈwo bhë Sɔtraan ˗yö ˗an ˗kë kö ˈö Zoova ˈtɔ zë, kë ˈˈdhʋ̈ kö mɛn ˗nu ˈwa ˗dho ꞊ɲɔɔn ˗a ˈˈsuee. ˈˈKɛɛ kwa ˗bha ˗zlanwopösü ˗yö ˈˈdhɛ ˗bho ˗a ˗bha ꞊sua ˗nu ˗ta. Kwa gagade ˈö ˗gban kwa Dë ˗bha ˗a ˗blɛɛ mɛn ˗nu ˗dhɛ ˈö ˈkwa˗ ˈtɔ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ bhɔ. ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö go ˗a ˈgü?

¹⁵ Gagade ˗nu ˈwo go ˗Zlan ˈˈDhiwo ˈgü ˗an ˈˈpii ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˈKwa mɛn ˗nu ꞊klaŋkë ˈwɔn ˈö ꞊gban Zoova ˗bha ˗a ˈka, mɛn ˈö˗ ˈka ꞊dedewo ꞊waa˗ dɔ, ˈwɔn ˗së ˈkpii˗ ˗yö ˗go ˗a ˈgü. Mɛn ˗nu ˈˈɲan ˗yö ˗pʋ ˈwo Sɔtraan ˗bha ꞊sua ˗nu yö, ˈwo ˗ya kwa Dë ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈsuan˗ bho ˗sü ˗bha. Zoova ˗bha ˈˈpiigbɩɩdhɛ ˈö˗ ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈyaa ˈdhö bhë ˗a ˈwɔn ˈgü, ˗wo ˗ya ˗suʋ̈ ˗a ˗gɔ ˗sü ˗bha. (Is. 40:26) ˗A ˗bha ˗kë kpɛnŋdhösü ꞊dede ˈwɔn ˈgü ˈzü, ˗wo ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗draan. (Deut. 32:4) ˗Ya ˈgo mü, pë ˈö ˗gban ˗a ˗bha ꞊kpɔɔdhɛ ˈö˗ ˗zɔn ˈka ˈyaa ˈdhö ˗a ˗bha, ˗wa ˗draan. (Is. 55:9; Wlɔ. 11:33) ˗Wo ˗zogbandhe ˗slɔɔ ˗a ˗bha ˗dhɔ ꞊dede ˈgü. (1 Zn. 4:8) ˗Wo ꞊ɲɔɔn ˗ni ˈgü Zoova ˈˈsuee, ˗an ˗bha ˗zoyö ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗yö ˗gban. Mɛn ˗nu ˗takun ˗sü kö ˗wo ꞊ɲɔɔn wo Dë Zoova ˗bha bhë, ꞊bhlëëwɔn ˈkpii˗ ꞊dede ˗mü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kö kwaa Zoova kwa ‹yë ˗kë ˗ni ˈgü kwa ˈkwëë˗.›—1 Ko. 3:​5, 9.

16. Mɛn ˈbha ˗nu ꞊waa˗ man ꞊dhɛ ˗Zlan ˈtɔ ˗yö ˗dhö ˗yö ˗pa ˗an ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A ˈwɔnzuan ˗nu ˗zɔn.

¹⁶ ˗A zübhodhɛ ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö mɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗Zlan ˈtɔ Zoova. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö pa zuʋ̈puumɛn ˗nu ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ wlüünëndhe do ˈwo˗ ˗dhɛ  Adhiya b bhë ˗a ˗mɛn ˗nu ˗wa ˗to ˗zlanwo ˈö ˈyaa kun ˗gban ˗sü ˈka Biblö ˗ta ˗a ˈgü. ˈWɔn ˗nu ˈwaa kun Adhiya ˗zokun ˗ni ˈgü, ˈö go mü ˈyaa kun ˗a yö ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ö ˗Zlan ˈˈsuee. ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈö ˗ya Biblö draansü ˗bha Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗go ˈˈgblʋʋ ˈö ˗Zlan yö ꞊dhɛ ö ˈˈtɔŋdë ˈdhö. ˗Dhɛ ˈö˗ man ꞊dhɛ ˗wa ˗Zlan ˈtɔ bho Biblö ꞊vadhɛ ˈgü, ˗wa ˈtɔ ˈˈwɛɛ ˗nu ˈö˗ do ˗kë Dëmɛn ˈka ˗an ˗ya ˗a ꞊ʒian ˈgü, ˗a ˈwɔn ˗ya ˗kun. Zoova ˈtɔ dɔ ˗sü ˗ya ˗bha ˗tosɛta ˗bho ˈˈgblʋʋ. ˗Ya ˗pö: «N ˈˈtɔŋdë ˈˈgbɩɩ˗ ˈtɔ ˗yö ˗dhö.» ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö go ˗a ˈgü? ˗Ya ˗pö ˈzü: «Zuʋ̈waannusü ꞊dede ˗ya kë n ˗gɔ, ˈman kë n ˗de ˈgü ˗së.» Gɔndë do ˈwo˗ ˗dhɛ Stivö ˗yö ˗kun ˈˈtanbhomɛn ˈka, ˈö ˗gla Zuifö ˗nu ˗bha wɔkɔ ˈgü. ˈYaa ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö ˈdho ˗zlanwo gbɛ˗ ˈgü ꞊suawɔn ˗nu ˈwo kun ˗a kë ˗ni ˈgü mü ˗an ˗wɔn ˈgu. ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈö˗ dhe ˗wɔn ˗yö ˗kë, ˗yö ˗wɩ Biblö draansü ˗bha Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö do ˈˈpiʋ̈. ˗Dhɛ ˈö ˗Zlan ˈtɔ dɔ, ˗yö ˗pa ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈka ꞊dedewo. ˗Ya ˗pö: «˗Wo ˈti ˗Zlan ˈtɔ ˗zɔn n ˗dhɛ do toŋtoŋdhö.» ˗Ya ˗pö ˈzü: «N ˗man ˗a man ˗sü ˗blɛɛsü ˗mü ꞊dhɛ ˗Zlan ˗yö ˗dhö ꞊dedewo. ˈMan˗ yö ˈˈdhʋ̈ gagade ˈka. ˈMan n ˈˈtɔŋdë ꞊slɔɔ.»

17. ˈMën ˗kë kwa ˗dho pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ ˗kplawo? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹⁷ Kwa ˗bha ˗zlanwopösü waa mɛn ˗nu ˗kë Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˈka ˗sü ˈgü, kwa Zoova ˈtɔ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈö bhë ˗a ˗zɔn mɛn ˗nu ˗dhɛ ˗ee? Kwa ˗an ˗takun kö mɛn ꞊dede ˈö kwa ˗bha ˗Zlan Zoova ˈdhö˗ ˈka, ˗wa dɔ ˗ee? ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kö kwa ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ˗ni ˈgü. ˗Kwa Zoova ˈtɔ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈö bhë ˗a bhɔ ˗kplawo mɛn ˗nu ˗takun ˗sü ˈka kö mɛn ꞊dede ˈö˗ ˈka, ˗wa dɔ. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho mɛn ˗nu dha ˈö ˈkwa to kwa ˗gɔmɛn Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. ˗A ˈwɔn ˗së ˈkpii˗ ˈö mü ˈyö ˗tɔ kwa ˈˈdhiaa ˗dho kë kwa Dë dhɔɔbhaasü Zoova ˈgü. ˗Kwaa «ˈtɔ bhɔ ˗töëpö ˈka.»—Ps. 145:2.