1, 2. a) We jun cristiano nrajoʼ nkʼleʼ, ¿achkë nkʼatzin nuquʼ naʼäy? b) ¿Achoq chrij najin nqtzjon wä taq nqtzjon chrij noviazgo? (Tatzʼetaʼ ri peraj «Rqʼalajsaxik jun naʼoj»).

 ¿NAWAJOʼ rït yakʼleʼ? Tapeʼ ma nkʼatzin ta yakʼleʼ rchë kiʼ akʼuʼx naʼän, ye kʼïy qachʼalal ri jalajöj kijnaʼ nkajoʼ yekʼleʼ. Kantzij na wä chë we rït nawajoʼ naʼän riʼ, nkʼatzin natzʼët na we kan jnan rbʼanon awäch rkʼë Jehová, we yaturqʼiʼ arajil chqä we yachʼobʼon achiʼel nuʼän jun winäq ri ma akʼal ta chik (1 Cor. 7:36). a We naʼäy naquʼ rij jontir riʼ, taq xkakʼleʼ, rkʼë jbʼaʼ rït chqä akʼlaj kan kiʼ ikʼuʼx xtiʼän pan ikʼlajil.

² Ye kʼa, ma chaq bʼaʼ ta nawïl jun qachʼalal ri achoq rkʼë ütz yakʼleʼ wä (Prov. 31:10). Yajün taq nawïl jun qachʼalal ri nawajoʼ natamaj más rwäch, rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chawäch nachäp jun noviazgo b rkʼë. Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët achkë ütz nuʼän jun qachʼalal ri ma kʼlan ta rchë nrïl jun qachʼalal ri ütz  ntok rnovio o rnovia. Chqä xtqatzʼët achkë ütz nkiʼän qachʼalal ri ye kʼo pa congregación rchë yekitoʼ ri nkajoʼ yekʼleʼ.

¿ACHKË RBʼANIK NAWÏL JUN QACHʼALAL RI ACHOQ RKʼË ÜTZ YAKʼLEʼ WÄ?

3. We nrajoʼ nutamaj más rwäch jun qachʼalal, ¿achkë nkʼatzin nuquʼ naʼäy jun qachʼalal ri ma kʼlan ta?

³ We rït nawajoʼ natamaj más rwäch jun qachʼalal, naʼäy nkʼatzin naquʼ achkë rnaʼoj ri qachʼalal ri nawajoʼ yakʼleʼ rkʼë. We ma xtaʼän ta riʼ, rkʼë jbʼaʼ ma xtanaʼej ta chë kʼo jun qachʼalal ütz ta xok anovio o anovia o rkʼë jbʼaʼ xa xtachäp jun noviazgo rkʼë jun qachʼalal ri ma jnan ta ri niwajoʼ niʼän rkʼë o ma jnan ta ri niquʼ. Ye kʼa kʼo chë ma namestaj ta chë nkʼatzin nakanuj jun Testigo ri qasan chik pa yaʼ (1 Cor. 7:39). Ye kʼa reʼ ma ntel ta chë tzij chë xa bʼa achkë qachʼalal ri qasan chik pa yaʼ ütz ntok anovio o anovia. Ütz naquʼ kij re kʼutunïk reʼ: «¿Achkë nwajoʼ nbʼän rïn pa nkʼaslemal? Chi nwäch rïn, ¿achkë naʼoj kʼo chë njeʼ rkʼë qachʼalal ri nwajoʼ ntamaj más rwäch? ¿Ma najin ta nqʼax rwiʼ ri nwajoʼ rïn?».

4. ¿Achkë kibʼin che rä Jehová jojun qachʼalal ri ma ye kʼlan ta?

⁴ We rït nawajoʼ yakʼleʼ, rkʼë jbʼaʼ abʼin chik ya riʼ che rä Jehová (Filip. 4:6). Kantzij na wä chë Jehová ma rbʼin ta chawä chë xtkanuj akʼlaj. Ye kʼa Jehová nqʼax chwäch achkë nanaʼ chqä rtaman achkë nkʼatzin chawä, y xkaturtoʼ pä rchë xtawïl jun qachʼalal ri achoq rkʼë ütz xkakʼleʼ wä. Rma riʼ ronojel mul taʼij che rä achkë nawajoʼ rït chqä achkë nanaʼ (Sal. 62:8). Taʼij che rä chë katurtoʼ pä rchë ma nikʼo ta akʼuʼx yayoʼen chqä chë tyaʼ pä anaʼoj (Sant. 1:5). Juan, c jun qachʼalal aj Estados Unidos ri ma kʼlan ta, nuʼij achkë nuʼij ryä che rä Jehová taq nchʼö rkʼë. Ryä nuʼij: «Rïn nbʼij che rä Jehová achkë naʼoj nkʼatzin njeʼ rkʼë jun qachʼalal  ixöq ri nwajoʼ ntamaj más rwäch. Nbʼij che rä chë kirtoʼ pä rchë ntamaj rwäch jun qachʼalal chqä rchë yejeʼ ütz taq naʼoj wkʼë ri xkirtoʼ taq xkikʼleʼ». Ya Tanya, jun qachʼalal aj Sri Lanka, nuʼij: «Rïn nbʼij che rä Jehová chë kirtoʼ pä rchë ma nqʼäj ta rtzij, rchë ma nquʼ ta ri ma ütz ta chqä rchë kiʼ nkʼuʼx nbʼän loman nwïl jun qachʼalal ri achoq rkʼë ütz yikʼleʼ wä». ¿Y si nqʼax ri tiempo y ma nawïl ta jun qachʼalal ri achoq rkʼë ütz yakʼleʼ wä? Ma tamestaj ta chë Jehová xtyaʼ jontir ri nkʼatzin chawä rchë xkaturchajij chqä rchë kiʼ akʼuʼx xtaʼän (Sal. 55:22).

5. ¿Achkë xketoʼö ri qachʼalal ri ma ye kʼlan ta rchë xtkitamaj kiwäch nkʼaj chik qachʼalal ri nkajoʼ Jehová? (1 Corintios 15:58; tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

⁵ Le Biblia nuʼij chë nkʼatzin nqayaʼ qan «chrij ri samaj ryaʼon qa ri Qajaw» pa qaqʼaʼ (taskʼij rwäch 1 Corintios 15:58). We rït xtasmajij re naʼoj reʼ, xkakowin xkajeʼ kikʼë jalajöj qachʼalal. Taq xtaʼän riʼ, xkejeʼ ye kʼïy awamigos, ye kʼa xtatamaj chqä kiwäch nkʼaj chik qachʼalal ri ma ye kʼlan ta chqä kiyaʼon kan chrij rsamaj Jehová. Chqä, rma xtatäj aqʼij rchë xtaʼän chë Jehová kiʼ rkʼuʼx xtuʼän, rït kan kiʼ akʼuʼx xtaʼän.

6. ¿Achkë nkʼatzin ma nkimestaj ta ri qachʼalal ri najin nkikanuj kikʼlaj?

⁶ Ye kʼa, ma tayaʼ ta qʼij chë ri njeʼ más rqʼij chawäch rït ya riʼ nakanuj achoq rkʼë ütz yakʼleʼ wä (Filip. 1:10). Ri nbʼanö chë jun cristiano kiʼ rkʼuʼx nuʼän, ya riʼ chë jnan rbʼanon rwäch rkʼë Jehová y ma ya riʼ ta chë kʼlan o ma kʼlan ta (Mat. 5:3). Chqä, komä ri ma yït kʼlan ta, rkʼë jbʼaʼ más nrïl chawäch naʼän más samaj chpan rtinamit Jehová (1 Cor. 7:32, 33). Rma riʼ tabʼanaʼ jontir ri yakowin naʼän komä ri ma yït kʼlan ta. Ya Jessica, jun qachʼalal aj Estados Unidos ri xkʼleʼ ta ya nuʼän wä 40 rjnaʼ, nuʼij: «Tapeʼ rïn nwajoʼ wä yikʼleʼ, ri xitoʼö rchë kiʼ nkʼuʼx xinbʼän ya riʼ xinyaʼ wan chrij rtzjoxik le Biblia».

TATZʼETAʼ NA ACHKË RNAʼOJ RI QACHʼALAL

7. We xatzʼët yän jun qachʼalal ri nanaʼ rït chë ütz ntok akʼlaj, ¿achkë rma ri más ütz naʼän ya riʼ natzʼët na achkë rnaʼoj? (Proverbios 13:16).

⁷ ¿Y si xatzʼët yän jun qachʼalal ri nanaʼ rït chë ütz ntok akʼlaj? ¿Kan nkʼatzin naʼij yän che rä achkë nanaʼ? Le Biblia nuʼij chë ri winäq ri kan kʼo rnaʼoj naʼäy nutamaj jontir chrij ri nrajoʼ nuʼän y chrij riʼ nuʼän riʼ (taskʼij rwäch Proverbios 13:16). Rma riʼ ri más ütz naʼän ya riʼ natzʼët na achkë rnaʼoj ri qachʼalal riʼ. Alberto, jun qachʼalal aj Países Bajos, nuʼij: «Ri nanaʼ chrij jun winäq kʼo mul kan chaq bʼaʼ nkʼis äl. Rma riʼ ri más ütz naʼän ya riʼ natzʼët na achkë rnaʼoj jun qachʼalal pa rkʼexel chanin naʼij che rä chë nawajoʼ natamaj más rwäch». Chqä, ma tamestaj ta chë taq xtatamaj achkë rnaʼoj ri qachʼalal riʼ, rkʼë jbʼaʼ xtatzʼët chë ma ya riʼ ta ri qachʼalal ri najin nakanuj.

8. ¿Achkë ütz nuʼän jun qachʼalal ri ma kʼlan ta rchë nutamaj achkë rnaʼoj jun qachʼalal ri nrajoʼ nutamaj más rwäch? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

⁸ Rkʼë jbʼaʼ rït naquʼ ya reʼ: «¿Achkë kʼa rbʼanik ntamaj achkë rnaʼoj ri qachʼalal ri nwajoʼ rïn ntok nkʼlaj?». Rkʼë jbʼaʼ taq yït kʼo pa Salón del Reino o taq imolon iwiʼ kikʼë jojun qachʼalal, yakowin natzʼët achkë yeruʼän, achkë rnaʼoj nuʼän kikʼë jontir, o achkë rbʼanon rachbʼilanïk rkʼë Jehová. ¿Atzʼeton chik achoq kikʼë nukʼwaj wä riʼ? ¿Achkë yertzjoj? (Luc. 6:45). Ri nawajoʼ naʼän rït chpan rtinamit Jehová, ¿ya riʼ chqä jbʼaʼ nrajoʼ nuʼän ryä? Rkʼë jbʼaʼ ütz yatzjon kikʼë ri ukʼwäy taq bʼey ri ye kʼo chpan rcongregación, o kikʼë nkʼaj chik qachʼalal ri kitaman rwäch ryä rchë nakʼutuj chkë achkë rnaʼoj kitzʼeton ryeʼ (Prov. 20:18). Ütz nakʼutuj chkë achkë rbʼanik nkitzʼët ri nkʼaj chik y achkë ütz taq naʼoj ye kʼo rkʼë (Rut 2:11). Ye kʼa, taq rït xtakanuj rbʼanik rchë xtatamaj achkë rnaʼoj ryä, tatjaʼ aqʼij rchë ryä ma chiʼin ta nunaʼ. Ma tamestaj ta chë ri nanaʼ rït rkʼë jbʼaʼ ma ya riʼ ta  nunaʼ ryä, y ma tatäj ta aqʼij chrij rchë ronojel mul nawajoʼ natamaj achkë yeruʼän.

9. Rchë naʼij che rä jun qachʼalal chë nawajoʼ natamaj más rwäch, ¿achkë nkʼatzin naʼän naʼäy?

⁹ ¿Jaruʼ tiempo nkʼatzin nqʼax rchë naʼij che rä jun qachʼalal chë nawajoʼ natamaj más rwäch? We kan chanin xtaʼij che rä, rkʼë jbʼaʼ ryä xtquʼ chë rït kan jontir chanin nawajoʼ (Prov. 29:20). Ye kʼa we ryä rtzʼeton chik chë rït kʼo nawajoʼ rkʼë y ma naʼij ta yän che rä, rkʼë jbʼaʼ ryä xtquʼ chë rït ma yakowin ta nachaʼ ri nawajoʼ naʼän (Ecl. 11:4). Ma tamestaj ta chë, rchë naʼij che rä jun qachʼalal chë nawajoʼ natamaj más rwäch, ma nkʼatzin ta chë kan ayaʼon chik chwäch awan chë rkʼë ryä xkakʼleʼ wä. Ye kʼa ri nkʼatzin naʼän ya riʼ natzʼët we kantzij nawajoʼ yakʼleʼ chqä ma namestaj ta chë rkʼë jbʼaʼ yë ri qachʼalal riʼ xttok akʼlaj.

10. ¿Achkë ütz naʼän we natzʼët chë jun qachʼalal nrajoʼ nutamaj más awäch ye kʼa ma ya riʼ ta ri nawajoʼ rït?

¹⁰ ¿Y si natzʼët chë jun qachʼalal nrajoʼ nutamaj más awäch rït? ¿Achkë ütz naʼän? We ma ya riʼ ta ri nawajoʼ, tatjaʼ aqʼij rchë ma naʼän ta chë ryä nunaʼ chë rït kʼo nawajoʼ rkʼë. Ma ütz ta xtaʼän we xtaʼän chë ryä xtbʼä ran chawij ye kʼa rït majun ta nawajoʼ rkʼë (1 Cor. 10:24; Efes. 4:25).

11. ¿Achkë nkʼatzin nkiʼän qachʼalal ri ye kʼo chkipan tinamït ri akuchï ri winäq nkiʼän ri nuʼij chpan ri peraj xqaskʼij qa?

¹¹ Chpan jojun tinamït, yë ri rteʼ rtat o rchʼalal jun winäq yechaʼö achoq rkʼë xtkʼleʼ wä ryä. Chpan nkʼaj chik tinamït, yë rfamilia o ramigos jun winäq ri ma kʼlan ta yekanun achkë ütz ntok rnovio o rnovia ryä. Ryeʼ nkikanuj rbʼanik rchë ryä nutamaj rwäch ri winäq riʼ, rchë ke riʼ nutzʼët we jnan jbʼaʼ ri nkiquʼ o ri nqä chkiwäch. We röj nkʼutüx utzil chqë chë tqabʼanaʼ jojun chkë riʼ, ronojel mul tnatäj chqë achkë nkajoʼ chqä achkë nkʼatzin chkë ri kaʼiʼ qachʼalal ri nqajoʼ röj chë nkitamaj kiwäch. We nqïl jun qachʼalal ri nqanaʼ röj chë ütz xttok rkʼlaj qamigo, qamiga o jun qachʼalal, tqatjaʼ qaqʼij rchë nqatamaj achkë rnaʼoj, achkë naʼoj ye kʼo rkʼë y achkë rbʼanon rachbʼilanïk rkʼë Jehová. Ri rachbʼilanïk rkʼë Dios ya riʼ kʼo más rqʼij, y ma yë ta rrajil o restudios. Tapeʼ xa bʼa achkë na xtkʼutüx chqë, ma tqamestaj ta chë yë ri qachʼalal ri najin yeqatoʼ xkechaʼö we xkekʼleʼ o manä (Gál. 6:5).

¿ACHKË RBʼANIK NACHÄP JUN NOVIAZGO?

12. We rït nawajoʼ natamaj más rwäch jun qachʼalal, ¿achkë rbʼanik xtaʼij che rä?

¹² We rït nawajoʼ natamaj más rwäch jun  qachʼalal, ¿achkë rbʼanik xtaʼij che rä? d Rkʼë jbʼaʼ ütz yatzjon rkʼë ri qachʼalal riʼ akuchï ye kʼo ye kʼïy winäq, naskʼij äl pa teléfono o naʼän äl jun videollamada che rä. Kan chöj taʼij che rä achkë nanaʼ chqä chë nawajoʼ natamaj más rwäch (1 Cor. 14:9). We ryä nuʼij chawä chë nrajoʼ na nuquʼ achkë xtuʼän, tayaʼ tiempo che rä (Prov. 15:28). Ye kʼa we nuʼij chawä chë ma ya riʼ ta ri nrajoʼ ryä, ma tatäj ta aqʼij chrij.

13. ¿Achkë ütz naʼän we jun qachʼalal nuʼij chawä chë nrajoʼ nutamaj más awäch? (Colosenses 4:6).

¹³ ¿Achkë ütz naʼän we jun qachʼalal nuʼij chawä chë nrajoʼ nutamaj más awäch? Ma tamestaj ta chë ryä ma chaq bʼaʼ ta xuʼän chwäch xtzjon awkʼë, rma riʼ kan ütz anaʼoj tabʼanaʼ rkʼë (taskʼij rwäch Colosenses 4:6). We nkʼatzin na naquʼ ri nawajoʼ naʼän, taʼij che rä. Ye kʼa ma tayaʼ ta qʼij chë nqʼax kʼïy tiempo rchë naʼij che rä achkë xaquʼ (Prov. 13:12). We rït majun ta nawajoʼ rkʼë ri qachʼalal riʼ, kan chöj taʼij che rä, ye kʼa kan pa rbʼeyal tabʼanaʼ riʼ. Hans, jun qachʼalal aj Austria, nuʼij achkë xuʼän ryä taq jun qachʼalal ixöq xuʼij che rä chë nrajoʼ nutamaj más rwäch. Ryä nuʼij: «Ütz nnaʼoj xinbʼän rkʼë chqä kan pa rbʼeyal xinbʼij che rä chë ma ya riʼ ta ri nwajoʼ rïn. Ma xinyoʼej ta kʼïy tiempo rchë xinbʼij ya riʼ che rä, rchë ke riʼ ryä ma xtquʼ ta chë rïn kʼo nwajoʼ rkʼë. Chrij riʼ xintzʼët na achkë nnaʼoj xinbʼän rkʼë». Ye kʼa we rït nawajoʼ natamaj más rwäch ri qachʼalal riʼ, taʼij che rä achkë nanaʼ y achkë nawajoʼ chë nbʼanatäj chpan inoviazgo. Rkʼë jbʼaʼ ri niyoʼej chë xtbʼanatäj chpan inoviazgo ma jnan ta rma ma jnan ta itinamit o rma xa bʼa achkë na chik jun.

¿ACHKË RBʼANIK YEQATOʼ QACHʼALAL RI MA YE KʼLAN TA?

14. We nqajoʼ yeqatoʼ ri ma ye kʼlan ta, ¿achkë kʼo chë nqaʼän?

¹⁴ ¿Achkë ütz nqaʼän jontir röj rchë yeqatoʼ qachʼalal ri nkajoʼ yekʼleʼ? Ri ütz nqaʼän naʼäy ya riʼ nqachajij qiʼ rkʼë ri nqaʼij chkë (Efes. 4:29). Tqaquʼ rij ya reʼ: «¿Rkʼulun chwä yennäq ri ma ye kʼlan ta? Taq ntzʼët chë jun qachʼalal achï najin ntzjon rkʼë jun qachʼalal ixöq, ¿nbʼän qa chi nwäch chë ryeʼ nkajoʼ kiʼ?» (1 Tim. 5:13). Chqä, majun bʼëy tqaʼän ta chë jun qachʼalal nuquʼ chë nkʼatzin nkʼleʼ rchë kiʼ rkʼuʼx nuʼän. Hans, ri xqatzjoj qa chpan ri jun qa peraj, nuʼij: «Ye kʼo jojun qachʼalal nkiʼij: ‹¿Achkë rma  ma yakʼleʼ ta? Rït ya kʼo chik ajnaʼ rchë naʼän riʼ, y xa bʼenäq más ajnaʼ›. Re tzij reʼ xa xuʼ nkiʼän chë ri qachʼalal ri ma ye kʼlan ta nkinaʼ chë majun ta kiqʼij chqä chë nkʼatzin yekʼleʼ yän». Kantzij na wä chë ri más ütz nqaʼän ya riʼ nqakanuj rbʼanik rchë nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx rkʼë ri nqaʼij chkë (1 Tes. 5:11).

15. a) Rkʼë ri nuʼij Romanos 15:2, ¿achkë kʼo chë ma nqamestaj ta taq nqajoʼ nqatoʼ jun qachʼalal rchë nrïl rkʼlaj? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl). b) ¿Achkë xqä más chawäch rït chpan ri video? (Tatzʼetaʼ ri nota).

¹⁵ ¿Y si röj nqatzʼët chë jun qachʼalal achï kan nnmäj nkʼleʼ rkʼë jun qachʼalal ixöq ri qataman rwäch? Le Biblia nuʼij chë nkʼatzin nqaquʼ rij ri nkinaʼ ri nkʼaj chik (taskʼij rwäch Romanos 15:2). Ye kʼïy qachʼalal ri ma ye kʼlan ta ma nkajoʼ ta chë ri nkʼaj chik yekikʼäm pä nkʼaj chik qachʼalal kikʼë rchë nkitamaj kiwäch, y röj ma ütz ta nqaʼän ya riʼ we ryeʼ ma nkajoʼ ta (2 Tes. 3:11). Nkʼaj chik nkajoʼ yetoʼöx, ye kʼa xa xuʼ tqabʼanaʼ riʼ we ryeʼ nkikʼutuj chqë (Prov. 3:27). e Ye kʼo chik nkʼaj más ütz nkinaʼ taq ma kan ta nqʼalajin ri toʼïk nyaʼöx chkë. Ya Lydia, jun qachʼalal aj Alemania ri ma kʼlan ta, nuʼij: «Ütz naʼij che rä ri qachʼalal achï chqä ri qachʼalal ixöq chë nimöl iwiʼ kikʼë nkʼaj chik qachʼalal. Rït xa xuʼ yatoʼon rchë ryeʼ nkïl kiʼ y yë chik ryeʼ yetzʼetö achkë xtkiʼän».

16. ¿Achkë nkʼatzin ma nkimestaj ta ri ma ye kʼlan ta?

¹⁶ Jontir röj, yoj kʼlan o ma yoj kʼlan ta, nqkowin kiʼ qakʼuʼx nqaʼän pa qakʼaslemal (Sal. 128:1). Rma riʼ we rït nawajoʼ yakʼleʼ ye kʼa ma awlon ta na jun qachʼalal ri achoq rkʼë ütz yakʼleʼ wä, ma tayaʼ ta qa rbʼanik ri najin naʼän, tayaʼ awan chrij rsamaj Jehová. Ya Sin Yi, jun qachʼalal aj Macao, nuʼij: «We nqajnamaj ri tiempo ri ma yït kʼlan ta komä rkʼë ri tiempo ri xtaqʼaxaj rkʼë akʼlaj chwäch ri kʼakʼakʼ Rwachʼlew, re tiempo reʼ xa jbʼaʼ ok. Rma riʼ kiʼ akʼuʼx tabʼanaʼ komä ri ma yït kʼlan ta y kan ütz rbʼanik taksaj atiempo». Ye kʼa ¿y si rït xawïl yän jun qachʼalal ri achoq rkʼë ütz yakʼleʼ wä chqä najin chik nitamaj iwäch rkʼë? Chpan ri jun chik tjonïk xtqatzʼët achkë ütz niʼän rchë ri inoviazgo xkixurtoʼ rchë yë ri ütz xtichaʼ xtiʼän.