Skip to content

Skip to table of contents

Den foluku be de seeka seeka fu teke „den leli fu Yehofa”

Den foluku be de seeka seeka fu teke „den leli fu Yehofa”

„A gaanman . . . foondoo fu den leli fu Yehofa di a yee. Na a sani de meke a toon wan biibiman.”​—TOLI 13:12.

1-3. Saide a á be makiliki gi den disipel fu Yesesi fu paati a bun nyunsu „a hii goontapu”?

YESESI KELESTESI be gi den bakaman fi en wan gaan wooko. A be taigi den taki: „Go a sama fu ala kondee, da u meke den toon bakaman fu mi.” Den disipel be mu paati „a bun nyunsu fu a Kownukondee” a hii goontapu.​—Mateyesi 24:14; 28:19.

2 Den disipel be lobi Yesesi. Den be lobi a bun nyunsu tu. Ma kande den be e akisi denseefi taki: „Fa wi o man du a gaan wooko ya?” Bika den á be ipi. Anga ala fa sama be sabi taki Yesesi be dede, tokuso den be e leli sama taki a Yesesi na a Manpikin fu Gadu. A omen sama be e si den disipel enke sama di „á be go a hei sikoo”. Den be e si den enke kowownu sama (Toli 4:13). Den fesiman fu a Dyu biibi be go teke leli a den hei keliki sikoo fu a ten de, ma den disipel fu Yesesi á be go a den sikoo ya. A bosikopu di den disipel be e paati á be e kai anga den gwenti di den fesiman fu a Dyu biibi be e leli sama omen ondoo yali kaba. Sama á be e lesipeki den disipel aini Islayeli. Neen meke a kan taki den be e akisi denseefi efu sama be o aliki den aini a Kownukondee fu Rome.

3 Yesesi be taigi den disipel fi en a fesi taki sama be o buuse den. Den be o du ogii anga den, efuso kii son wan fu den (Lukasi 21:16, 17). Den mati anga den famii fu den be o daai baka gi den. Son sama di be o kai denseefi bakaman fu Yesesi be o leli sama falisi sani. Den disipel be o abi fu peleiki a peesi tu pe sama gwenti du ogii anga taawan (Mateyesi 24:10-12). Da fa den be o man peleiki „te a den moo faawe uku fu goontapu”? (Toli 1:8) Te den disipel be sidon denki ala den polobelema ya, da a kan taki den be e akisi denseefi efu den be o poi du a wooko di Yesesi be gi den.

4. Fa sani be waka di den disipel be e du a peleikiwooko?

4 Anga ala fa den disipel fu Yesesi be sabi taki a wooko ya á be o makiliki, tokuso den du san Yesesi be taki. Den paati a bun nyunsu aini Yelusalem, Samaliya anga omen taa kondee. Winsi fa polobelema be e miti den, tokuso aini 30 yali namo den „peleiki gi ala sama a goontapu”. Sama fu ala sowtu nasi anga foluku be toon bakaman fu Yesesi (Kolosesama 1:6, 23). Di Pawlesi be go peleiki na a foto Siprus, neen wan fu den gaanman fu Rome, be toon wan disipel. A gaanman ya be e „foondoo fu den leli fu Yehofa di a yee”.​—Leisi Toli 13:6-12.

Yesesi be paamisi den disipel taki a be o de anga den. A be taigi den tu taki a santa yeye be o yeepi den

5. (a) San Yesesi be paamisi den bakaman fi en? (b) San wan buku e taki fu a ten fu den fosi Kelesten sikiifi?

5 Den disipel be sabi taki den wawan á be o poi paati a bun nyunsu a hii goontapu. Yesesi be paamisi den taki a be o de anga den. A be taigi den tu taki a santa yeye be o yeepi den (Mateyesi 28:20). A kan taki taa sani di be pasa aini a ten de be yeepi den bakaman fu Yesesi tu. Wan buku di e taki fu a ten fu den fosi Kelesten, be sikiifi taki a ten de, be de a moo bun ten gi den Kelesten fu bigin anga a peleikiwooko. A buku sikiifi tu taki bakaten den Kelesten be e fii enke a Gadu be seeka a pasi gi den.

6. (a) Fu sowtu toli wi o taki aini a artikel ya? (b) Fu sowtu toli wi o taki aini a taa artikel?

6 A kengi Yehofa be kengi a fasi fa sani be e waka na a ten fu den fosi Kelesten fu yeepi den fu paati a bun nyunsu? Beibel nái taki a pisi de. Ma u sabi taki Yehofa be wani a bun nyunsu paati a hii goontapu. U sabi tu taki Saatan á be poi tapu a peleikiwooko. Aini a artikel ya, wi o taki fu wantu sani di be pasa aini a ten fu den fosi Kelesten di be e meke a moo makiliki gi den fu du a peleikiwooko. Aini a taa artikel wi o taki fu wantu sani di pasa aini a ten ya di yeepi u fu paati a bun nyunsu a hii goontapu.

A TEN DI SANI BE E GO BUN AINI A KOWNUKONDEE FU ROME

7. Fa sani be e waka aini a Kownukondee fu Rome na a ten fu den fosi Kelesten? Saide meke a ten de kengi fu den taa ten di sama be sabi?

7 Aini a ten fu den fosi Kelesten, a á be taanga gi den fu peleiki, bika sani be e go bun aini a Kownukondee fu Rome. A ten de, gaanlanti fu Rome be e sitaafu den sama di á be wani saka denseefi neen ondoo. Aini a ten de wantu feti be e feti ete enke fa Yesesi be taki a fesi (Mateyesi 24:6). Den suudati fu Rome be poli Yelusalem aini a yali 70. Den be e feti taa pikinpikin feti tu anga wantu kondee di be de koosube fu Rome kownukondee. Ma sani be e go bun na a moo gaan pisi fu a kownukondee. Neen meke a be makiliki gi den disipel fu komoto na a wan peesi go a wan taawan. A be makiliki gi den tu fu peleiki. A 200 yali langa sani be e go bun aini a Kownukondee fu Rome. Wan buku be sikiifi taki fosi toon de sani be e go so bun gi somen sama wan hii pisi ten.

8. San den disipel be man du fu di sani be e go bun wan pisi ten aini Rome?

8 Wan sani fu 250 yali baka Kelestesi, wan koniman di den e kai Origen be sikiifi fu a ten di sani be e go bun aini Rome. A be sikiifi taki fu di Rome be e tii somen kondee, meke a be moo makiliki gi den disipel fu go peleiki na ala den kondee de. A á be de fanowdu fu sama feti gi den kondee, bika den be abi wan bun libi. A be sikiifi tu taki a fu a sani ya ede meke den sama be e aliki a bosikopu fu den disipel, bika a bosikopu be e taki fu a libi di sama be mu libi bun anga denseefi anga a lobi di sama be mu lobi makandaa. Aini a ten de, winsi sama be e du ogii anga den disipel, tokuso den be e du ala san den man fu paati a bun nyunsu na ala se.​—Leisi Romesama 12:18-21.

A BE KON MOO MAKILIKI FU KOMOTO NA A WAN PEESI GO A WAN TAAWAN

9, 10. Saide meke a be makiliki gi den disipel fu komoto na a wan peesi go na a taawan?

9 Den tiiman fu Rome be meke pasi aini a hii kownukondee. Efi i be o miti ala den pasi ya kon a wan, da a be o langa pasa 80.000 kilomeiti. Te den suudati fu Rome be mu go a wan peesi fu go feti, da a gawgaw den be e doo. A sani de be meke a makiliki gi den fu tii den sama aini a hii kownukondee. Fu di den pasi ya be e pasa aini den busi peesi, den sabana anga den mongo, meke a den pasi ya den Kelesten be e waka fu go paati a bun nyunsu.

Den pasi fu den Romesama be meke a moo makiliki gi den Kelesten fu paati a bun nyunsu a omen peesi

10 Boiti den pasi, a Kownukondee fu Rome be abi omen liba anga baala kiiki tu. Sama be e waka a boto fu doo na ala den peesi peesi fu a kownukondee. Den Romesama be e go a moo enke 900 lanpeesi anga den sipi fu den. A á be de fanowdu fu Kelesten waka anga pampila te den be e go a den kondee di Rome be e tii. Boiti dati, fufuuman á be ipi a den pasi fu Rome, bika ala sama be sabi taki den suudati fu Rome á be e meke sipowtu anga fufuuman. Fu di tyaipi suudati sipi be lai, meke nawan sama be e feele taki fufuuman be o kon du ogii anga den a liba tapu. A tuu taki ogii be miti Pawlesi a se tapu. Beibel e taki tu taki a be sungu anga boto wantu leisi. Ma Beibel nái taki a fufuuman di be de a se tapu be kon du ogii anga en. Den toli de e soi taki aini a ten de, a á be de fanowdu fu sama feele te den be e waka anga boto efuso te den be e waka a den pasi fu Rome.​—2 Korentesama 11:25, 26.

A GIIKITONGO

A be moo makiliki fu fende tekisi aini wan buku (Luku paragraaf 12)

11. Fu saide meke den disipel be e koboloiki a Giikitongo?

11 Fosi den Romesama bigin tii son kondee, da a wan man fu Giikikondee di den be e kai a Gaan Aleksander be e tii den kondee de. Neen ede meke ala den sama di be e tan a den peesi ya be e taki wan sowtu Giikitongo. Den disipel be e peleiki gi ala den sama aini a tongo de. Fu di den Hebrew buku fu Beibel be de aini Giikitongo a ten de, meke a á be taanga gi den disipel fu leli sama a bun nyunsu. A omen sama be sabi taki den Hebrew buku be de aini Giikitongo. A wantu Dyu di be e tan aini Egepte be puu den buku ya poti go aini a tongo ya. Bakaten den Beibel sikiifiman di be de Kelesten sikiifi den taa buku fu Beibel aini a tongo ya tu. Fu di a Giikitongo be lai wowtu meke a be de wan bun tongo fu leli sama den finifini toli fu Beibel. Na a Giikitongo be e yeepi den Kelesten aini ala den Kemeente fu man taki anga denseefi. A be e yeepi den tu fu libi na a wan.

12. (a) San a wan kodeks? Saide meke a be moo makiliki moo wan buku lolo? (b) On ten a moo gaanse fu den Kelesten bigin wooko anga a kodeks?

12 Anga san den fosi Kelesten be e wooko te den be e leli sama a Wowtu fu Gadu? Bigin bigin den be e wooko anga buku lolo, wan sowtu pampila di be e de lolo lolo. Ma a be taanga fu wooko anga den sani ya. Ala yuu te den be wani fende wan tekisi, da a lolo den be mu lolo en opo. Te den be kaba, da den be mu lolo en tapu baka. Gaanse leisi a wan se fu a pampila namo den be sikiifi. A Beibel buku Mateyesi wawan be e teke wan hii buku lolo. Bakaten sama bigin wooko anga wan sowtu buku di den e kai kodeks. A be moo makiliki fu fende wan tekisi aini. Sama di e sikiifi sani fu fositen taki den Kelesten be bigin e wooko anga buku tu. Baka a yali 100, da a moo gaanse fu den be e koboloiki a sowtu buku ya.

DEN WEITI FU A KOWNUKONDEE FU ROME

13, 14. (a) Sowtu wini Pawlesi be e fende fu di a be abi pampila fu Rome kownukondee? (b) Sowtu wini den Kelesten be e fende fu a weiti fu Rome?

13 Den fosi Kelesten be e fende wini fu den weiti fu a Kownukondee fu Rome. Pawlesi be abi Rome pampila. Neen meke a weiti fu Rome be e kibii en fu sama á du ogii anga en te a be e go a son peesi. Wan leisi neen wantu suudati fu Rome be kisi Pawlesi aini Yelusalem. Di den be sete fu wipi en, neen Pawlesi taigi den taki a abi Rome pampila. A be membee a edeman fu den suudati taki den á be mu wipi wan sama di abi pampila fu Rome sondee fu tyai a sama de go a kuutu fosi. Neen meke „den man di be o wipi en fu meke a taki san a du, fika en wanten wanten. A edeman fu den suudati be kon feele di a kon fusutan taki a bui Pawlesi anga ala fa a be de wan Romesama.”​—Toli 22:25-29.

Den Kelesten be e wooko anga den weiti fu Rome fu ’opo taki gi a bun nyunsu’. Den be e ’meke moiti taki lanti gi den piimisi fu peleiki’

14 Fu di Pawlesi be abi pampila fu Rome meke den sama aini Filipi be libi taa fasi anga en di a be de a sitaafu-osu (Toli 16:35-40). Di wan guupu sama be wani du ogii anga den Kelesten aini Efeise, neen wan heiheiman fu lanti taki anga den koo den ati. Baka dati a soi den taki den e pasa a weiti fu Rome (Toli 19:35-41). Di Pawlesi be de aini Seisaleya bakaten, neen a taigi den sama taki a wani a tiiman fu Rome kuutu a toli fi en, bika a be abi a leti de. Di a doo na a tiiman fu Rome, neen a taki fu saide meke ai peleiki a bun nyunsu (Toli 25:8-12). A sani ya e soi taki den Kelesten be e wooko anga den weiti fu Rome fu ’opo taki gi a bun nyunsu’. Den be e ’meke moiti taki lanti gi den piimisi fu peleiki’.​—Filipisama 1:7.

DEN DYU BE E TAN AINI OMEN KONDEE

15. Pe somen fu den Dyu be e tan na a ten fu den fosi Kelesten?

15 A kan taki wan taa sani yeepi den fosi Kelesten tu fu peleiki a hii goontapu. Den Dyu be e tan aini omen kondee a pisi ten de. Den á be e tan aini Islayeli wawan. Fu saide? Omen ondoo yali a fesi, den Asiriyasama be teke den Dyu tyai go a katibo. Bakaten den Babilonsama tyai wantu fu den go a Babilon enke sitaafuman. Di den Persiyasama be e tii Babilon, neen den Dyu go tan na ala den pisi fu a kownukondee fu Persiya (Ester 9:30). A ten di Yesesi be de a goontapu, den Dyu be e tan na ala den pisi fu a Kownukondee fu Rome. Den be e tan aini Egepte anga taa kondee fu Afiikan. Den be e tan aini Giikikondee tu, aini Pikin Asiya anga Mesopotamiya. Son sama e taki, fu ala den 60 miliyun sama di be e tan aini a kownukondee, a 4 miliyun fu den sama ya a be Dyu. Winsi fa den Dyu be e tan a omen taa peesi, tokuso den á daai baka gi a biibi fu den.​—Mateyesi 23:15.

16, 17. (a) Fa den taa nasi sama be e fende wini fu di den Dyu be e tan aini somen kondee? (b) Fa den fosi Kelesten be waka a den Dyu baka?

16 Fu di den Dyu be e tan aini omen kondee, meke omen taa nasi sama be sabi a biibi fu den Dyu anga den Hebrew buku fu Beibel. Den sama be leli taki a wan tuu Gadu namo de. Den be leli tu taki efu wan sama wani dini en, da a mu du san den weiti fi en e taki. Den taa nasi sama be leli taki a Gadu meke sama sikiifi den Hebrew buku fu Beibel. Den be leli tu taki omen polofeititoli be de aini den buku ya di be e taki fu a Mesiyas (Lukasi 24:44). Neen meke a ten di den Kelesten be e paati a bun nyunsu, da den Dyu anga den taa nasi sama be sabi a bosikopu pikinso kaba. Pawlesi be e suku sama di be wani aliki a bun nyunsu. A be gwenti go a den keliki osu fu den Dyu fu taki anga den fu a Wowtu fu Gadu.​—Leisi Toli 17:1, 2.

17 Den Dyu be gwenti kon a makandaa fu dini Gadu aini den keliki osu fu den efuso a doose. Den be e singi, den be e begi, den be e taki fu a Wowtu fu Gadu tu. A denseefi sani ya den fosi Kelesten be e du te den be e kon a makandaa. Tide na a dei na aseefi fasi wi e du sani tu aini den kemeente fu u.

YEHOFA BE YEEPI DEN ANGA A PELEIKIWOOKO

18, 19. (a) Sowtu sani den disipel be poi du aini a ten fu den fosi Kelesten? (b) San i leli fu Yehofa baka di i luku a artikel ya?

18 A ten fu den fosi Kelesten a be wan pelensipali ten. Sani be e waka bun aini a Kownukondee fu Rome. Somen sama be e taki aseefi tongo, den be e fende wini fu den weiti fu Rome tu. A be makiliki fu komoto fu wan peesi go na a taawan. Sama be sabi den leli fu den Dyu anga den Hebrew buku fu Beibel. Ala den sani ya be meke en moo makiliki gi den Kelesten fu tan du a wooko di Gadu be gi den.

19 Wan sani fu 400 yali fosi Yesesi be kon a goontapu, neen wan sabiman fu Giikikondee di den e kai Plato, be sikiifi taki a taanga fu sabi a sama di meke hemel anga goontapu. A be sikiifi tu taki noiti libisama be o poi leli taawan den sani di den sabi fu Gadu a hii goontapu. Ma Yesesi be taki: „Gadu man du den sani di libisama á poi du” (Lukasi 18:27). U si kiin taki a fu di Yehofa yeepi den bakaman fi en meke den be man du a peleikiwooko. Yehofa wani „sama fu ala kondee” yee a bun nyunsu. A wani den sabi sama neen tu (Mateyesi 28:19). A taa artikel o meke u fusutan fa a bun nyunsu e paati a hii goontapu aini a ten ya.