Den foluku be de seeka seeka fu teke „den leli fu Yehofa”
„A gaanman . . . foondoo fu den leli fu Yehofa di a yee. Na a sani de meke a toon wan biibiman.”—TOLI 13:12.
1-3. Saide a á be makiliki gi den disipel fu Yesesi fu paati a bun nyunsu „a hii goontapu”?
YESESI KELESTESI be gi den bakaman fi en wan gaan wooko. A be taigi den taki: „Go a sama fu ala kondee, da u meke den toon bakaman fu mi.” Den disipel be mu paati „a bun nyunsu fu a Kownukondee” a hii goontapu.—Mateyesi 24:14; 28:19.
2 Den disipel be lobi Yesesi. Den be lobi a bun nyunsu tu. Ma kande den be e akisi denseefi taki: „Fa wi o man du a gaan wooko ya?” Bika den á be ipi. Anga ala fa sama be sabi taki Yesesi be dede, tokuso den be e leli sama taki a Yesesi na a Manpikin fu Gadu. A omen sama be e si den disipel enke sama di „á be go a hei sikoo”. Den be e si den enke kowownu sama (Toli 4:13). Den fesiman fu a Dyu biibi be go teke leli a den hei keliki sikoo fu a ten de, ma den disipel fu Yesesi á be go a den sikoo ya. A bosikopu di den disipel be e paati á be e kai anga den gwenti di den fesiman fu a Dyu biibi be e leli sama omen ondoo yali kaba. Sama á be e lesipeki den disipel aini Islayeli. Neen meke a kan taki den be e akisi denseefi efu sama be o aliki den aini a Kownukondee fu Rome.
3 Yesesi be taigi den disipel fi en a fesi taki sama be o buuse den. Den be o du ogii anga den, efuso kii son wan fu den (Lukasi 21:16, 17). Den mati anga den famii fu den be o daai baka gi den. Son sama di be o kai denseefi bakaman fu Yesesi be o leli sama falisi sani. Den disipel be o abi fu peleiki a peesi tu pe sama gwenti du ogii anga taawan (Mateyesi 24:10-12). Da fa den be o man peleiki „te a den moo faawe uku fu goontapu”? (Toli 1:8) Te den disipel be sidon denki ala den polobelema ya, da a kan taki den be e akisi denseefi efu den be o poi du a wooko di Yesesi be gi den.
4. Fa sani be waka di den disipel be e du a peleikiwooko?
4 Anga ala fa den disipel fu Yesesi be sabi taki a wooko ya á be o makiliki, tokuso den du san Yesesi be taki. Den paati a bun nyunsu aini Yelusalem, Samaliya anga omen taa kondee. Winsi fa polobelema be e miti den, tokuso aini 30 yali namo den „peleiki gi ala sama a goontapu”. Sama fu ala sowtu nasi anga foluku be toon bakaman fu Yesesi (Kolosesama 1:6, 23). Di Pawlesi be go peleiki na a foto Siprus, neen wan fu den gaanman fu Rome, be toon wan disipel. A gaanman ya be e „foondoo fu den leli fu Yehofa di a yee”.—Leisi Toli 13:6-12.
Yesesi be paamisi den disipel taki a be o de anga den. A be taigi den tu taki a santa yeye be o yeepi den
5. (a) San Yesesi be paamisi den bakaman fi en? (b) San wan buku e taki fu a ten fu den fosi Kelesten sikiifi?
5 Den disipel be sabi taki den wawan á be o poi paati a bun nyunsu a hii goontapu. Yesesi be paamisi den taki a be o de anga den. A be taigi den tu taki a santa yeye be o yeepi den (Mateyesi 28:20). A kan taki taa sani di be pasa aini a ten de be yeepi den bakaman fu Yesesi tu. Wan buku di e taki fu a ten fu den fosi Kelesten, be sikiifi taki a ten de, be de a moo bun ten gi den Kelesten fu bigin anga a peleikiwooko. A buku sikiifi tu taki bakaten den Kelesten be e fii enke a Gadu be seeka a pasi gi den.
6. (a) Fu sowtu toli wi o taki aini a artikel ya? (b) Fu sowtu toli wi o taki aini a taa artikel?
6 A kengi Yehofa be kengi a fasi fa sani be e waka na a ten fu den fosi Kelesten fu yeepi den fu paati a bun nyunsu? Beibel nái taki a pisi de. Ma u sabi taki Yehofa be wani a bun nyunsu paati a hii goontapu. U sabi tu taki Saatan á be poi tapu a peleikiwooko. Aini a artikel ya, wi o taki fu wantu sani di be pasa aini a ten fu den fosi Kelesten di be e meke a moo makiliki gi den fu du a peleikiwooko. Aini a taa artikel wi o taki fu wantu sani di pasa aini a ten ya di yeepi u fu paati a bun nyunsu a hii goontapu.
A TEN DI SANI BE E GO BUN AINI A KOWNUKONDEE FU ROME
7. Fa sani be e waka aini a Kownukondee fu Rome na a ten fu den fosi Kelesten? Saide meke a ten de kengi fu den taa ten di sama be sabi?
7 Aini a ten fu den fosi Kelesten, a á be taanga gi den fu peleiki, bika sani be e go bun aini a Kownukondee fu Rome. A ten de, gaanlanti fu Rome be e sitaafu den sama di á be wani saka denseefi neen ondoo. Aini a ten de wantu feti be e feti ete enke fa Yesesi be taki a fesi (Mateyesi 24:6). Den suudati fu Rome be poli Yelusalem aini a yali 70. Den be e feti taa pikinpikin feti tu anga wantu kondee di be de koosube fu Rome kownukondee. Ma sani be e go bun na a moo gaan pisi fu a kownukondee. Neen meke a be makiliki gi den disipel fu komoto na a wan peesi go a wan taawan. A be makiliki gi den tu fu peleiki. A 200 yali langa sani be e go bun aini a Kownukondee fu Rome. Wan buku be sikiifi taki fosi toon de sani be e go so bun gi somen sama wan hii pisi ten.
8. San den disipel be man du fu di sani be e go bun wan pisi ten aini Rome?
8 Wan sani fu 250 yali baka Kelestesi, wan koniman di den e kai Origen be sikiifi fu a ten di sani be e go bun aini Rome. A be sikiifi taki fu di Rome be e tii somen kondee, meke a be moo makiliki gi den disipel fu go peleiki na ala den kondee de. A á be de fanowdu fu sama feti gi den kondee, bika den be abi wan bun libi. A be sikiifi tu taki a fu a sani ya ede meke den sama be e aliki a bosikopu fu den disipel, bika a bosikopu be e taki fu a libi di sama be mu libi bun anga denseefi anga a lobi di sama be mu lobi makandaa. Aini a ten de, winsi sama be e du ogii anga den disipel, tokuso den be e du ala san den man fu paati a bun nyunsu na ala se.—Leisi Romesama 12:18-21.
A BE KON MOO MAKILIKI FU KOMOTO NA A WAN PEESI GO A WAN TAAWAN
9, 10. Saide meke a be makiliki gi den disipel fu komoto na a wan peesi go na a taawan?
9 Den tiiman fu Rome be meke pasi aini a hii kownukondee. Efi i be o miti ala den pasi ya kon a wan, da a be o langa pasa 80.000 kilomeiti. Te den suudati fu Rome be mu go a wan peesi fu go feti, da a gawgaw den be e doo. A sani de be meke a makiliki gi den fu tii den sama aini a hii kownukondee. Fu di den pasi ya be e pasa aini den busi peesi, den sabana anga den mongo, meke a den pasi ya den Kelesten be e waka fu go paati a bun nyunsu.
Den pasi fu den Romesama be meke a moo makiliki gi den Kelesten fu paati a bun nyunsu a omen peesi
10 Boiti den pasi, a Kownukondee fu Rome be abi omen liba anga baala kiiki tu. Sama be e waka a boto fu doo na ala den peesi peesi fu a kownukondee. Den Romesama be e go a moo enke 900 lanpeesi anga den sipi fu den. A á be de fanowdu fu Kelesten waka anga pampila te den be e go a den kondee di Rome be e tii. Boiti dati, fufuuman á be ipi a den pasi fu Rome, bika ala sama be sabi taki den suudati fu Rome á be e meke sipowtu anga fufuuman. Fu di tyaipi 2 Korentesama 11:25, 26.
suudati sipi be lai, meke nawan sama be e feele taki fufuuman be o kon du ogii anga den a liba tapu. A tuu taki ogii be miti Pawlesi a se tapu. Beibel e taki tu taki a be sungu anga boto wantu leisi. Ma Beibel nái taki a fufuuman di be de a se tapu be kon du ogii anga en. Den toli de e soi taki aini a ten de, a á be de fanowdu fu sama feele te den be e waka anga boto efuso te den be e waka a den pasi fu Rome.—A GIIKITONGO
A be moo makiliki fu fende tekisi aini wan buku (Luku paragraaf 12)
11. Fu saide meke den disipel be e koboloiki a Giikitongo?
11 Fosi den Romesama bigin tii son kondee, da a wan man fu Giikikondee di den be e kai a Gaan Aleksander be e tii den kondee de. Neen ede meke ala den sama di be e tan a den peesi ya be e taki wan sowtu Giikitongo. Den disipel be e peleiki gi ala den sama aini a tongo de. Fu di den Hebrew buku fu Beibel be de aini Giikitongo a ten de, meke a á be taanga gi den disipel fu leli sama a bun nyunsu. A omen sama be sabi taki den Hebrew buku be de aini Giikitongo. A wantu Dyu di be e tan aini Egepte be puu den buku ya poti go aini a tongo ya. Bakaten den Beibel sikiifiman di be de Kelesten sikiifi den taa buku fu Beibel aini a tongo ya tu. Fu di a Giikitongo be lai wowtu meke a be de wan bun tongo fu leli sama den finifini toli fu Beibel. Na a Giikitongo be e yeepi den Kelesten aini ala den Kemeente fu man taki anga denseefi. A be e yeepi den tu fu libi na a wan.
12. (a) San a wan kodeks? Saide meke a be moo makiliki moo wan buku lolo? (b) On ten a moo gaanse fu den Kelesten bigin wooko anga a kodeks?
12 Anga san den fosi Kelesten be e wooko te den be e leli sama a Wowtu fu Gadu? Bigin bigin den be e wooko anga buku lolo, wan sowtu pampila di be e de lolo lolo. Ma a be taanga fu wooko anga den sani ya. Ala yuu te den be wani fende wan tekisi, da a lolo den be mu lolo en opo. Te den be kaba, da den be mu lolo en tapu baka. Gaanse leisi a wan se fu a pampila namo den be sikiifi. A Beibel buku Mateyesi wawan be e teke wan hii buku lolo. Bakaten sama bigin wooko anga wan sowtu buku di den e kai kodeks. A be moo makiliki fu fende wan tekisi aini. Sama di e sikiifi sani fu fositen taki den Kelesten be bigin e wooko anga buku tu. Baka a
yali 100, da a moo gaanse fu den be e koboloiki a sowtu buku ya.DEN WEITI FU A KOWNUKONDEE FU ROME
13, 14. (a) Sowtu wini Pawlesi be e fende fu di a be abi pampila fu Rome kownukondee? (b) Sowtu wini den Kelesten be e fende fu a weiti fu Rome?
13 Den fosi Kelesten be e fende wini fu den weiti fu a Kownukondee fu Rome. Pawlesi be abi Rome pampila. Neen meke a weiti fu Rome be e kibii en fu sama á du ogii anga en te a be e go a son peesi. Wan leisi neen wantu suudati fu Rome be kisi Pawlesi aini Yelusalem. Di den be sete fu wipi en, neen Pawlesi taigi den taki a abi Rome pampila. A be membee a edeman fu den suudati taki den á be mu wipi wan sama di abi pampila fu Rome sondee fu tyai a sama de go a kuutu fosi. Neen meke „den man di be o wipi en fu meke a taki san a du, fika en wanten wanten. A edeman fu den suudati be kon feele di a kon fusutan taki a bui Pawlesi anga ala fa a be de wan Romesama.”—Toli 22:25-29.
Den Kelesten be e wooko anga den weiti fu Rome fu ’opo taki gi a bun nyunsu’. Den be e ’meke moiti taki lanti gi den piimisi fu peleiki’
14 Fu di Pawlesi be abi pampila fu Rome meke den sama aini Filipi be libi taa fasi anga en di a be de a sitaafu-osu (Toli 16:35-40). Di wan guupu sama be wani du ogii anga den Kelesten aini Efeise, neen wan heiheiman fu lanti taki anga den koo den ati. Baka dati a soi den taki den e pasa a weiti fu Rome (Toli 19:35-41). Di Pawlesi be de aini Seisaleya bakaten, neen a taigi den sama taki a wani a tiiman fu Rome kuutu a toli fi en, bika a be abi a leti de. Di a doo na a tiiman fu Rome, neen a taki fu saide meke ai peleiki a bun nyunsu (Toli 25:8-12). A sani ya e soi taki den Kelesten be e wooko anga den weiti fu Rome fu ’opo taki gi a bun nyunsu’. Den be e ’meke moiti taki lanti gi den piimisi fu peleiki’.—Filipisama 1:7.
DEN DYU BE E TAN AINI OMEN KONDEE
15. Pe somen fu den Dyu be e tan na a ten fu den fosi Kelesten?
15 A kan taki wan taa sani yeepi den fosi Kelesten tu fu peleiki a hii goontapu. Den Dyu be e tan aini omen kondee a pisi ten de. Den á be e tan aini Islayeli wawan. Fu saide? Omen ondoo yali a fesi, den Asiriyasama be teke den Dyu tyai go a katibo. Bakaten den Babilonsama tyai wantu fu den go a Babilon enke sitaafuman. Di den Persiyasama be e tii Babilon, neen den Dyu go tan na ala den pisi fu a kownukondee fu Persiya (Ester 9:30). A ten di Yesesi be de a goontapu, den Dyu be e tan na ala den pisi fu a Kownukondee fu Rome. Den be e tan aini Egepte anga taa kondee fu Afiikan. Den be e tan aini Giikikondee tu, aini Pikin Asiya anga Mesopotamiya. Son sama e taki, fu ala den 60 miliyun sama di be e tan aini a kownukondee, a 4 miliyun fu den sama ya a be Dyu. Winsi fa den Dyu be e tan a omen taa peesi, tokuso den á daai baka gi a biibi fu den.—Mateyesi 23:15.
16, 17. (a) Fa den taa nasi sama be e fende wini fu di den Dyu be e tan aini somen kondee? (b) Fa den fosi Kelesten be waka a den Dyu baka?
16 Fu di den Dyu be e tan aini omen kondee, meke omen taa nasi sama be sabi a biibi fu den Dyu anga den Hebrew buku fu Beibel. Den sama be leli taki a wan tuu Gadu namo de. Den be Lukasi 24:44). Neen meke a ten di den Kelesten be e paati a bun nyunsu, da den Dyu anga den taa nasi sama be sabi a bosikopu pikinso kaba. Pawlesi be e suku sama di be wani aliki a bun nyunsu. A be gwenti go a den keliki osu fu den Dyu fu taki anga den fu a Wowtu fu Gadu.—Leisi Toli 17:1, 2.
leli tu taki efu wan sama wani dini en, da a mu du san den weiti fi en e taki. Den taa nasi sama be leli taki a Gadu meke sama sikiifi den Hebrew buku fu Beibel. Den be leli tu taki omen polofeititoli be de aini den buku ya di be e taki fu a Mesiyas (17 Den Dyu be gwenti kon a makandaa fu dini Gadu aini den keliki osu fu den efuso a doose. Den be e singi, den be e begi, den be e taki fu a Wowtu fu Gadu tu. A denseefi sani ya den fosi Kelesten be e du te den be e kon a makandaa. Tide na a dei na aseefi fasi wi e du sani tu aini den kemeente fu u.
YEHOFA BE YEEPI DEN ANGA A PELEIKIWOOKO
18, 19. (a) Sowtu sani den disipel be poi du aini a ten fu den fosi Kelesten? (b) San i leli fu Yehofa baka di i luku a artikel ya?
18 A ten fu den fosi Kelesten a be wan pelensipali ten. Sani be e waka bun aini a Kownukondee fu Rome. Somen sama be e taki aseefi tongo, den be e fende wini fu den weiti fu Rome tu. A be makiliki fu komoto fu wan peesi go na a taawan. Sama be sabi den leli fu den Dyu anga den Hebrew buku fu Beibel. Ala den sani ya be meke en moo makiliki gi den Kelesten fu tan du a wooko di Gadu be gi den.
19 Wan sani fu 400 yali fosi Yesesi be kon a goontapu, neen wan sabiman fu Giikikondee di den e kai Plato, be sikiifi taki a taanga fu sabi a sama di meke hemel anga goontapu. A be sikiifi tu taki noiti libisama be o poi leli taawan den sani di den sabi fu Gadu a hii goontapu. Ma Yesesi be taki: „Gadu man du den sani di libisama á poi du” (Lukasi 18:27). U si kiin taki a fu di Yehofa yeepi den bakaman fi en meke den be man du a peleikiwooko. Yehofa wani „sama fu ala kondee” yee a bun nyunsu. A wani den sabi sama neen tu (Mateyesi 28:19). A taa artikel o meke u fusutan fa a bun nyunsu e paati a hii goontapu aini a ten ya.