1-3. Ekuma ke diakadila diasazu ko kw’alongoki a Yesu mu samuna e nsangu zambote kwa “zula yawonso”?

YESU KRISTU salu kiayingi kavana kwa alongoki andi. Wabakanikina vo ‘bakitula wantu a zula yawonso s’alongoki.’ Diavavanga vo basamuna e “nsangu zambote za Kintinu” kwa wantu “muna nza yawonso, muna umbangi kwa zula yawonso.”—Matai 24:14; 28:19.

² Alongoki bazolanga Yesu ye nsangu zambote. Kansi nanga bakiyuvulanga vo: ‘Aweyi tulenda sadila e salu kina Yesu katukanikini?’ Kadi muna tandu kiakina akete kaka bakala. Balonganga mpe o wantu vo Yesu i Mwan’a Nzambi, kansi edi wantu bazaya vo Yesu wavondwa. Vana ntandu, ndonga babadikilanga alongoki vo wantu “balembi longwa.” (Mavangu 4:13) Afidi a nsambil’a Kiyuda bakotanga sikola zalonganga malongi ma dibundu, kansi alongoki ke bakota sikola zazi ko. E nsangu basamunanga ke zakala ngwizani ko ye malongi ma nsambil’a Kiyuda mana afidi a nsambila balonganga mu mvu miayingi. Wau vo alongoki  ke bazitiswanga ko muna Isaele, nanga bakiyuvula kana vo vekala yo muntu muna nsi zayalwanga kwa Luyalu lwa Roma owá e nsangu basamunanga.

³ Yesu walukisa alongoki andi vo besaulwa yo bangikwa, akaka nkutu bevondwa. (Luka 21:16, 17) Akundi ye yitu yau bekubayekola. Akaka mpe mun’awana bakiyikilanga vo alongoki a Kristu, belonga luvunu. Akristu belongela muna zunga yazala yo umpumbulu ye nsoki. (Matai 24:10-12) Aweyi badi samunwina e nsangu zambote ‘yakuna nsuk’a nza’? (Mavangu 1:8) Alongoki nanga bakiyuvula una badi sadila e salu kiaki kuna nsi a mpasi zazi zawonso.

4. Nkia nluta kiatwasa e salu kia umbangi?

⁴ Kana una vo alongoki bazaya wo vo ke diasazu ko mu sala e salu kina bavewa, balemvokela nkanikinu a Yesu yo sila umbangi muna Yerusaleme, Samaria ye nsi zankaka. Una vavioka tezo kia mvu 30, bavanga nkangalu mu fulu yayingi. Ekiaki i kuma Paulu wa ntumwa kavovela vo alongoki basamuna e nsangu zambote “muna nsema wawonso, wina kunansi ezulu.” Wantu a zula yayingi bakituka s’alongoki. (Kolosai 1:6, 23) Kasikil’owu, vava Paulu kasila umbangi kuna sanga kia Kupero, kana nkutu nkumbi yovo mfumu a Roma wakituka se nlongoki kadi ‘wayizengeneka muna longi dia Yave.’—Tanga Mavangu 13:6-12.

5. (a) Nkia nsilu kasia o Yesu kw’alongoki andi? (b) Adieyi nkanda mosi wa lusansu uvovanga mu kuma kia tandu kiantete?

⁵ Alongoki bazaya wo vo ke balendi samuna nsangu zambote mu nza yawonso ko muna ngolo za yau kibeni. Kansi, bazaya wo mpe vo Yesu wasia nsilu vo okala yau. O mwand’avelela ukubasadisa. (Matai 28:20) Vakala mpe ye mambu mankaka masadisa alongoki muna kolo kiakina. Nkanda mosi wa lusansu usonganga vo e tandu kiantete nanga tandu kiambote kiakala kwa Akristu mu yantika samuna e nsangu zambote. Kuna kwalanda, Akristu bamona vo Nzambi wabakubikila e nzila.

6. (a) Adieyi tubadika mu longi diadi? (b) Adieyi tubadika muna longi dilanda?

⁶ Nga Yave wasoba mambu ova nza muna tandu kiantete kimana Akristu basala e salu kia umbangi? Nkand’a Nzambi ke uvovanga diambu ko. Kansi, tuzeye wo vo Yave wazola vo nkangu andi wasamuna e nsangu zambote, Satana kalenda kubasima ko. Mu longi diadi, tubadika maka mambu mavangama muna tandu kiantete masadisa alongoki mu samuna e nsangu zambote. Muna longi dilanda, tubadika maka mambu mevangamanga mu lumbu yeto oma mekutusadisanga mu samuna e nsangu zambote mu nz’amvimba.

7. Nki i Luvuvamu lwa Roma? Ekuma lwaswaswanena ye kolo yankaka ya luvuvamu?

⁷ Muna tandu kiantete, luvuvamu lwakala muna Luyalu lwa Roma lwasadisa alongoki mu samuna e nsangu zambote. Ekolo kiaki kiayikilwa vo Luvuvamu lwa Roma yovo Pax Romana muna nding’a Latim. Muna kolo kiakina, luyalu lwa Roma lwasukisa e mbeni zawonso. Dialudi vo vakala ye zaka vita nze una Yesu kasakula. (Matai 24:6) Esi Roma bafwasa e mbanz’a Yerusaleme muna mvu wa 70 yo nwanisa zunga yankaka yakala lukufi. Kansi, zunga yayingi yayalwanga kwa Roma mu luvuvamu yakala. Muna kuma kiaki, diasazu diakala kw’alongi a Yesu mu vanga nkangalu yo samuna e nsangu zambote. Ekolo kiaki kia luvuvamu, tezo kia 200 za mvu kiazingila. Nkanda mosi uvovanga vo, muna lusansu lwa wantu ke vasidi kala kolo kiandá nze kiaki ko kina wantu bakala mu luvuvamu.

8. O Luvuvamu lwa Roma aweyi lwasadisila alongoki?

⁸ Vioka tezo kia mvu 250 vava Yesu kafwa, nkwa ngangu mosi oyikilwanga vo Origen wasoneka mu kuma kia kolo kiaki kia luvuvamu. Wavova vo wau vo nsi zayingi zayalwanga kwa Roma, ediadi diasadisa alongoki mu samuna e nsangu zambote mu nsi zazina zawonso. O wantu ke banwananga diaka ko mu tanina e nsi au, kansi bazingilanga mu luvuvamu muna mavata mau. Muna kuma kiaki, Origen wavova vo mu kuma kia luvuvamu lwalu, ndonga bakala ye lau dia wá e nsangu za luvuvamu ye za zola zina alongoki basamunanga. Kana una vo alongoki babangikwanga, basadila e kolo kiakina kia luvuvamu mu mpila yambote muna samuna e nsangu zambote muna fulu yawonso.—Tanga Roma 12:18-21.

9, 10. Nkia mambu masadisanga alongoki mu vanga nkangalu mu sazu?

⁹ Esi Roma bavanga vioka 80.000 ma kilometa za nzila zaviokelanga muna zunga yayingi ya luyalu lwa Roma. Ediadi diasadisanga makesa mangolo ma Roma mu kwenda mu sazu konso fulu muna nzila zazi mu tanina zunga kiau yo kwamanana tumina nkangu. Akristu basadilanga nzila zazi mu vanga nkangalu muna mfinda, makanga ye muna miongo mu samuna e nsangu zambote mu fulu yayingi.

¹⁰ Vana ntandu a nzila zazi, esi Roma bakangalelanga mpe muna nzaza. Basaukanga nkoko yovo kangalela muna mbu mu kwenda mu fulu yayingi yaningamenanga nzaza muna zunga yawonso yayalwanga kwa Roma. Kieleka, esi Roma basadilanga tezo kia 900 za nzila muna mbu. Muna kuma kiaki, Akristu basadilanga mpe nzaza mu kwenda mu fulu yayingi. Ke bavwanga nkanda mia  luyalu mfunu ko, nze passaporte, mu kwenda muna nsi zankaka. Muna nzila ke mwakala mpe mivi miayingi ko kadi bazaya wo vo esi Roma batumbanga yimpumbulu. Wau vo nzaza zayingi za makesa ma Roma zakangalelanga muna mbu, awana bavanganga nkangalu ke bakalanga ye wonga ko wa bangikwa kwa yimpumbulu. Kana una vo Nkand’a Nzambi uvovanga vo Paulu wakangalelanga muna nzaza zadimukanga yo bwilwa vonza yayingi muna mbu, ke uvovanga ko vo mpasi kamueswa kwa yimpumbulu. Muna kuma kiaki, o kangalela muna nzila ye muna nzaza nkumbu miayingi ke diakalanga dia vonza ko.—2 Korinto 11:25, 26.

11. Ekuma alongoki basadilanga nding’a Kingerekia?

¹¹ Fulu yayingi yayalwanga kwa Roma yateka bakwa kwa Alesandero Wanene wa nyadi a Ngerekia. Muna kuma kiaki, o wantu muna fulu yayi balongoka vova nding’a Kingerekia eyi izayakene vo grego Coiné. Ediadi diasadisa alongoki mu kubasamunwina e nsangu zambote muna ndinga yayi. Bayikanga Sono ya Kiyibere kadi yasekolwa muna nding’a Kingerekia. Wantu ayingi bazaya e nsekola yayikilwanga vo Septuaginta, eyi yasekolwa kwa Ayuda ana bazingilanga kuna Engipito. Asoneki a Nkand’a Nzambi mpe basadila nding’a Kingerekia mu soneka Nkand’a Nzambi. E nding’a Kingerekia ivwidi mvovo miayingi. Muna kuma kiaki, yakala se ndinga yambote muna toma sasila malongi masina ma Nkand’a Nzambi. E nding’a Kingerekia yasadisanga mpe ampangi muna nkutakani mu mokena yo siamisa ungudi.

12. (a) Nki i códice? Ekuma yakadila yazazu mu sadila ke mu ngungu ko? (b) Nkia ntangwa Akristu ayingi bayantika sadila nkanda?

¹² Nki basadilanga Akristu a tandu kiantete mu longa ludi kia Nkand’a Nzambi? Entete, basadilanga ngungu (rolo). Kansi ke diakala diasazu ko mu sadila e ngungu zazi ngatu nata zo. Konso ntangwa Akristu bazolanga vava e sono, diavavanga vo bazingumuna e ngungu, i bosi bazinganga zo diaka. E masono muna ngungu zayingi ku ndambu mosi kaka makala. E nsangu zambote zasoneka Matai zazadisa ngungu mosi. I bosi, wantu bayantika sadila  códice eyi yakala se nkanda wantete. Atangi baziulanga nkanda wau mu sazu yo solola e sono. Asoneki a lusansu besonganga vo Akristu bayantika sadila nkanda miami vana vau. Vioka 100 za mvu, ndonga mu yau basadilanga e nkanda.

13, 14. (a) O kala mwisi Roma aweyi diataninanga Paulu? (b) Aweyi Akristu babakila nluta muna nsiku a Roma?

¹³ Akristu muna tandu kiantete nluta miayingi babaka muna nsiku a Roma. Kasikil’owu, Paulu mwisi Roma kakala, nkumbu miayingi o nsiku wantaninanga vava kavanganga e nkangalu. Vava makesa ma Roma bakanga Paulu kuna Yerusaleme yo zola kumbangika, wabavovesa vo mwisi Roma. Wabasungamesa nsiku wasonganga vo mwisi Roma kafwete bangikwa ko lembi teka fundiswa. Muna kuma kiaki, “awana badi kumfimpa bankatukidi-katukidi: o mbut’a mvengo mpe omwene wonga, wau kazeye wo vo [Paulu] Nroma kwandi, yo wau kankangidi.”—Acts 22:25-29.

¹⁴ Wau bazaya vo Paulu mwisi Roma, esi Filipi basoba e mpila ya kadila yandi. (Mavangu 16:35-40) Vava buka kia yimpumbulu kiazola bangika Akristu kuna Efeso, mfumu mosi a luyalu wabasima yo lukisa nkangu vo avo bavangidi wo, nsiku a Roma bekulula. (Mavangu 19:35-41) Vava kakala kuna Kaisaria, Paulu wasadila kisi nsi kiandi yo lomba vo kafundisilwa kuna Roma. Kwakuna, Paulu watanina e nsangu zambote. (Mavangu 25:8-12) Muna kuma kiaki, Akristu basadilanga o nsiku a Roma muna ‘tanina yo sikidisa’ o nswa bakala wau wa samuna e nsangu zambote.—Filipi 1:7.

15. Akweyi bazingilanga Ayuda ayingi muna tandu kiantete?

¹⁵ Vena ye diambu diankaka diasadisa Akristu a tandu kiantete mu samuna e nsangu zambote mu nza yawonso. Muna tandu kiakina, Ayuda mu nsi zayingi bazingilanga, ke mu Isaele kaka ko. Ekuma? Vioka mvu miayingi, Ayuda banatwa muna kinkole kuna Suria. Muna mvu mialanda, akaka banatwa kuna Babele. Kuna kwalanda, vava Aparasi bayalanga Babele, vakala ye Ayuda bazingilanga muna nsi zakala muna Luyalu lwa Aparasi. (Esete 9:30) Muna tandu kiantete, vava Yesu kakala ova ntoto, vakala ye Ayuda bazingilanga mu nsi zayalwanga kwa Roma, Engipito, zunga yakaka ya Node ya África, kumosi mpe ye Grécia, Ásia Menor (Turquia) ye Mesopotamia (Iraque). Divovwanga vo vana vena milhões 60 ma wantu bazingilanga kuna nsi a luyalu lwalu, milhões 4 muna yau bakala Ayuda. Kana una vo bamuanganeswa mu fulu yayingi, Ayuda batatidila e nsambil’au.—Matai 23:15.

16, 17. (a) Wau vo Ayuda mu nsi zayingi bazingilanga, nkia nluta babaka awana bakala vo ke Ayuda ko? (b) Aweyi Akristu betangininanga e mbandu a Ayuda?

¹⁶ Wau vo Ayuda mu nsi zayingi bazingilanga, wantu ayingi bakala vo ke Ayuda ko bazaya e Sono ya Kiyibere ye balongoka mana Ayuda bakwikilanga. Kasikil’owu, balongoka vo vena ye Nzambi mosi kaka aludi, awana bekunsadilanga bafwete lemvokela  nsiku miandi. Balongoka vo e Sono ya Kiyibere kwa Nzambi yatuka, muna sono yayi muna mpe ye ungunza wayingi mu kuma kia Masia. (Luka 24:44) Muna kuma kiaki, vava Akristu basamunanga e nsangu zambote, Ayuda ye awana bakala vo ke Ayuda ko bakizayila mambu mana Akristu basamunanga. Paulu wakala ye tima dia solola wantu bakala ye luzolo lwa wá nsangu zambote. Nkumbu miayingi kayendanga muna masambilu, muna Ayuda basambilanga ye wasadilanga Sono muna mokena yau.—Tanga Mavangu 17:1, 2.

¹⁷ Ayuda bakutakananga vamosi mu sambila, diakala muna masambilu yovo mu fulu yankaka. Bayimbilanga nkunga, samba yo badika e nsas’a Sono. Akristu a tandu kiantete batangininanga e mbandu au. O unu i wau mpe tuvanganga muna nkutakani zeto.

18, 19. (a) Mana mabwa muna tandu kiantete aweyi masadisila Akristu? (b) Adieyi olongokele mu longi diadi mu kuma kia Yave?

¹⁸ E tandu kiantete kiaswaswana kikilu ye tandu yankaka. Muna nsi zayalwanga kwa Roma, mwakala ye luvuvamu, wantu ayingi bavovanga ndinga imosi, o nsiku mpe wataninanga o nkangu. Ke diakala diampasi ko mu vanga nkangalu, mu nsi zayingi wantu bazayanga oma ma Ayuda ye Sono ya Kiyibere. Mawonso mama masadisa Akristu mu kwamanana sala e salu kina Nzambi kabavana.

¹⁹ Mvu 400 vitila Yesu keza ova ntoto, Platão, nkwa ngangu wa mwisi Ngerekia wasoneka vo diampasi kikilu kwa wantu mu zaya o Mvangi ye ke dilendakana ko mu zayisa kwa wantu awonso ova nza mu kuma kiandi. Kansi, Yesu wavova vo: “Oma ke malendakana kwa wantu ko, malendakana kwa Nzambi.” (Luka 18:27) Kieleka, e salu kia umbangi kisalwanga kadi o Yave oyikamanga e salu kiaki. Yave ozolele vo “wantu a zula yawonso” bawá e nsangu zambote yo kunzaya. (Matai 28:19) Muna longi dilanda, tubadika una e nsangu zambote zisamunwinwanga mu nz’amvimba o unu.