1-3. ¿Keyej semi ouij yeskia maj motanojnotsani noyampa taltikpak?

JESUCRISTO kinnauatij imomachtijkauan maj kintapouikan kuali tanauatilmej “nochi in taltikpakuani”. Nejon kijtosnekia ke monekia tanojnotsaskej noyampa taltikpak (Mat. 24:14, TNM; 28:19). ¡Tel ueyi tekit monekia kichiuaskej!

² Imomachtijkauan Jesús kitasojtayaj yejua uan kuali tanauatilmej tein kitetapouiayaj. Sayoj ke xa kinemiliayaj ke ouij yeskia maj tanojnotsanij noyampa taltikpak. ¿Keyej? Moajsia miak taman tein kichiuaya maj ouij. Yekinika, yejuan amo miakej katkaj. Ojpatika, tamachtiayaj ke Jesús katka iKonetsin Dios, sayoj ke taltikpakneminij kimatiaj ke Jesús momikilijka. Expatika, miakej kijtouayaj ke imomachtijkauan Jesús amo kiselijkej se ueyi nemachtil (Hech. 4:13). Tayekananij itech taneltokalis momachtijkaj itech uejueyi kaltamachtiloyamej, sayoj ke imomachtijkauan Jesús amo. Uan no, tein tamachtiayaj semi amo ijkon katka kemej inintamachtilis judíos, tein ipa uejkaujya kipiayaj. Yejua ika imomachtijkauan Jesús xa motajtaniayaj: “Komo taltikpakneminij amo techpoujkaitaj, ¿keniuj techkakitij?”.

 ³ Naujpatika, imomachtijkauan Jesús kimatiaj ke kintauelitaskiaj, kintajyouiltiskiaj uan hasta kinmiktiskiaj, porin yejua ijkon kinnejmachtijka (Luc. 21:16, 17). Makuiltika, no kimatiaj ke seki ininchankauan uan inintasojikniuan kintemaktiskiaj. Chikuasentika, kimatiaj ke seki imomachtijkauan Jesús tamachtiskiaj tein amo melauak. Uan chikometika, kimatiaj ke monekiskia tanojnotsaskej kampa tamouililpan (Mat. 24:10-12). Ika nochi nejon ouijkayomej, yejuan xa motajtaniayaj keniuj ueliskiaj tanojnotsaskej “nonouiyampa de nochi senmanauak” (Hech. 1:8).

4. ¿Hasta kani uelik kiajxitijkej tanojnotsalis imomachtijkauan Jesús?

⁴ Imomachtijkauan Jesús kimatiaj ke ouij yeskia maj tanojnotsanij noyampa taltikpak. Sayoj ke tatakamatkej uan tanojnotskej itech altepemej kemej Jerusalén uan Samaria, uan ompa itech okseki uejueyi altepemej. ¿Hasta kani uelik kiajxitijkej tanojnotsalis? Treinta xiujmej satepan, tanojnotskajya itech miak uejueyi altepemej, yejua ika Pablo kijtoj ke kintapouijkej kuali tanauatilmej “nochi taltikpakuani tech nochi in senmanauak”. Uan miakej akin kayomej itech uejueyi altepemej mochiujkej itatojtokakauan Cristo (Col. 1:6, 23). Kemej neskayot, keman Pablo yajki Chipre, se taixyekankej romano mochiuak imomachtijkauj Jesús porin kimoujkaitak “itamachtilis Jiova” (xikonixtajtolti Hechos 13:6-12, TNM).

5. 1) ¿Toni motenkauak Jesús iniuan imomachtijkauan? 2) ¿Keniuj kijtoua se amaix ke moajsiaj itech yekinika siglo?

⁵ Imomachtijkauan Jesús kimatiaj ke ininselti amo ueliskiaj tanojnotsaskej noyampa taltikpak. Sayoj ke no kimatiaj ke Jesús motenkaujka ke yetoskia iniuan uan ke Dios kinpaleuiskia ika iespíritu (Mat. 28:20, TNM). ¿Moajsik okseki taman tein no kinpaleuij? Xa kemaj. Se amaix tein ika tajtoua tein mochiuak ne uejkauj, kinextia ke itech yekinika siglo katka keman okachi ueliskiaj peuaskej tanojnotsaskej itatojtokakauan Cristo. No kinextia ke satepan yejuan kinemilijkej ke Dios kichiuak maj moajsini nochi tein kinpaleuiskia maj uelikan tanojnotsakan.

6. 1) ¿Toni tikitaskej itech nejin tamachtilis? 2) ¿Toni tikitaskej itech okse tamachtilis?

⁶ ¿Yekmelauj Jiova kichiuak maj moajsini itech yekinika siglo nochi tein kinpaleuiskia itatojtokakauan Cristo maj uelinij tanojnotsanij? Amo tikmatij porin Biblia amo kijtoua. Sayoj ke kemaj tikmatij ke Jiova kinekia maj itekitikauan tanojnotsanij. Uan no tikmatij ke Satanás amo uelik kintsakuilij. Itech nejin tamachtilis tikitaskej miak taman tein xa kinpaleuij imomachtijkauan Jesús maj tanojnotsanij itech yekinika siglo. Uan itech okse tikitaskej seki taman tein axkan techpaleuia maj titanojnotsakan noyampa taltikpak.

7. 1) ¿Keniuj nemiaj itech yekinika siglo? 2) ¿Keyej nejon tonalmej semi taman katka ke okseki tonalmej?

⁷ Itech yekinika siglo, tekiuanij romanos kiixtalijkaj maj amo onkani neteuilis  itech nochi xolalmej kampa yejuan taixyekanayaj, uan yejua nejon yekinika taman tein kinpaleuij imomachtijkauan Jesús maj uelikan tanojnotsakan. Tekiuanij amo kinkauayaj taltikpakneminij maj taixnamikinij. Sayoj ke kemaj mochiuak seki neteuilis tein amo uejueyi, ijkon kemej Jesús kijtojka (Mat. 24:6). Kemej neskayot, romanos kiixpolojkej Jerusalén itech xiuit 70. Uan no mochiuak seki neteuilis kampa tamia itaixyekanalis Roma. Sayoj ke miakkan, taltikpakneminij kuali nemiaj. Ijkon moajsikej kemej 200 xiujmej. Se amaix kijtoua ke amo keman moajsinij tel miakej taltikpakneminij maj kipianij yolseuilis tel miak xiujmej porin amo mochiuaya neteuilis. Uan nejon kichiuak maj imomachtijkauan Jesús amo kinouijmakani yajtinemiskej itech altepemej uan tanojnotsaskej.

8. ¿Keniuj kinpaleuij imomachtijkauan Jesús ijkuak ompa Roma amo onkaya neteuilis?

⁸ Kemej 250 xiujmej satepan ke ualajka Cristo, se tajkuilojkej taneltokakej akin monotsaya Orígenes kimelauak keniuj kinpaleuij imomachtijkauan Jesús ijkuak tekiuanij romanos kiixtalijkaj maj amo onkani neteuilis. Kemej romanos kiixtalijkaj nejon itech miak altepemej, imomachtijkauan amo kinouijmakaya tanojnotsatiuij ompa. Taltikpakneminij amo moajsiaj itech neteuilis, ta nemiaj ininchan ika yolseuilis. Tajkuilojkej Orígenes no kimelaua ke nejon tapaleuiaya maj taltikpakneminij kikakinij ijkuak imomachtijkauan Jesús tamachtiayaj maj amo tateuianij uan maj tetasojtanij. Uan maski kemansa kintajyouiltijkej itatojtokakauan Cristo, yejuan kiitakej ke ueliskiaj tanojnotsaskej noyampa porin amo onkaya neteuilis (xikonixtajtolti Romanos 12:18-21).

⁹ Imomachtijkauan Jesús no uelik tanojnotskej porin ueliaj yajtinemiaj itech altepemej kemej amo keman ijkon panotoya. Romanos kichijchiujkej uejueyi ojmej, panoua 80,000 kilómetros. Tateuianij romanos ompa ijsiujka ueliaj yayaj kinixnamikitij akin kinekiaj moaxkatiliskej altepemej kampa yejuan taixyekanayaj uan kichiuayaj maj amo taixnamikinij taltikpakneminij. Itatojtokakauan Cristo kinpaleuiaya nejon ojmej porin ueliaj kipanauiayaj kampa koujyoj, taluakyan uan tepemej ijkuak yayaj tanojnotsatij.

9, 10. ¿Keyej imomachtijkauan Jesús uelik yajtinenkej itech altepemej?

¹⁰ Sayoj ke romanos amo sayoj itech uejueyi ojmej yayaj itech altepemej, ta no itech ueyiamej. Miakkan kipiayaj kampa ajsiaj barcos uan moajsiaj panoua 900 kampa panoskiaj barcos. Yejua ika itatojtokakauan Cristo no yajtinemiaj ika barco itech altepemej kampa taixyekanaya Roma. Uan no, amo monekia seki taman amat tein ika kalakiskiaj itech uejueyi altepemej. Amo tamouilil katka keman yayaj kansaika itech uejueyi ojmej oso itech ueyiat. Itech uejueyi ojmej amo semi moajsiaj tachtekinij, porin kimatiaj ke tajpianij kayomej Roma  kinteltatsakuiltiskiaj. Uan itech ueyiat moajsiaj miakej tajpianij ika barcos, yejua ika, akin yayaj kansaika amo kimouiliayaj maj kinnamikinij tachtekinij akin yajtinemiaj itech barcos. Biblia kijtoua ke Pablo kipiak ouijkayot itech ueyiat uan moajsik itech barcos tein pankalakkej, sayoj ke amo kijtoua maj se tonal kitachtekianij akin yajtinemiaj ika barcos (2 Cor. 11:25, 26).

¹¹ Itech miak uejueyi altepemej kampa taixyekanaya Roma, miak xiujmej achto moinaxkatilijkaj griegos. Yejua ika, akin nemiaj itech nejon uejueyi altepemej ueliaj tajtouayaj griego. Uan imomachtijkauan Jesús uelik kinnojnotskej taltikpakneminij ika se taman tajtol griego tein okachi miakej kikuiaj. Uan no, seki judíos akin nemiaj Egipto kikepkej Escrituras Hebreas itech tajtol griego tein moixmati kemej Septuaginta. Nejon tajkuilol kitelkuiaj itatojtokakauan Cristo porin semi moixmatia. Uan no, okseki amaixmej tein kipia Biblia moijkuiloj itech nejon tajtol. Ika tajtol griego tel kuali kimelauayaj tein Dios tamachtia porin kipiaya miak tajtolmej. Uan no kinpaleuij tokniuan akin kayomej katkaj itech tataman uejueyi altepemej maj uelinij monojnotsanij uan maj amo xexeliujtonij.

12. 1) ¿Toni códice? 2) ¿Keyej nejon amaix okachi amo ouij kitekitiltiayaj ke tajkuilol tein kitetekuinouayaj? 3) ¿Kemanian miakej itatojtokakauan Cristo peujkej kikuij códices?

¹² ¿Toni kikuiaj itatojtokakauan Cristo keman tanojnotsayaj itech yekinika siglo? Itech yekinika xiujmej kikuiaj tajkuilol tein kitetekuinouayaj. Sayoj ke semi ouij katka kitekitiltiskej uan kiuikaskej. Nochipa keman aksa kinekia kiixtajtoltis se taxelol, monekia kiixmelauas uan satepan oksepa kitetekuinos. Uan no, miakpa sayoj sekopa tajkuiliujtoya. ¡Sayoj amatajkuilol Mateo kitamikuia se tajkuilol tein kitetekuinouayaj! Satepan, taltikpakneminij peuak kikuij códice, tein tamatia kemej se amatajkuilol tein axkan tikixmatij. Nejon amaixmej okachi amo ouij kikuiaj, porin aksa sayoj monekia kiixkeptiyas ijkuak kitemouaya tein kinekia kiixtajtoltis. Tamatinij kijtouaj ke kemej 100 xiujmej satepan ke ualajka Cristo, miakej itatojtokakauan kikuiaj códices.

13, 14. 1) ¿Keyej semi kuali katka maj Pablo yeskia romano? 2) ¿Keniuj tanauatilmej tein kitalijkaj romanos kinpaleuij itatojtokakauan Cristo?

¹³ Tanauatilmej tein kitalijkaj romanos no kinpaleuij imomachtijkauan Jesús  maj tanojnotsanij. Kemej neskayot, Pablo katka romano. Nejon miakpa kipaleuij maj amo kijtakouanij keman yajtinemia itech altepemej. Se tonal, tajpianij romanos kikitskijkej itech altepet Jerusalén uan yayaj kiuijuitekitij. Sayoj ke kiniluij ke katka romano uan tanauatil kijtouaya ke achto ke kitatsakuiltiskiaj, tamelauanij monekia kiitaskej toni kinamikia kiselis. Yejua ika, akin yayaj kitatsakuiltitij kikajkaujkej. Biblia no kijtoua ke akin kinixyekanaya tateuianij motelmoujtij ijkuak kimatik ke kiilpijka se takat romano (Hech. 22:25-29).

¹⁴ Itech xolal Filipos, Pablo okachi kipoujkaitakej porin katka romano (Hech. 16:35-40). Itech altepet Éfeso, seki taltikpakneminij akin tel kualantoyaj kinekiaj kinijtakoskej seki itatojtokakauan Cristo. Sayoj ke ueyichiujkej kintamatilij uan kinnejmachtij ke kitapanauilijtoyaj tanauatilmej tein kitalijkaj romanos (Hech. 19:35-41). Uan itech altepet Cesarea, Pablo kitajtanij se tekiuaj maj kiuikanij Roma kampa tajtoskia iuan okachi ueyi tekiuaj uan kipaleuiskia kuali tanauatilmej tein kitetapouiaya (Hech. 25:8-12). Kemej tikitaj, itatojtokakauan Cristo mopaleuijkej ika tanauatilmej tein kitalijkaj romanos uan ika nejon kitemojkej maj kinkauanij maj tanojnotsanij (Filip. 1:7).

15. ¿Kani nemiaj judíos itech yekinika siglo?

¹⁵ Maj tikitakan okse taman tein xa kinpaleuij imomachtijkauan Jesús maj tanojnotsanij noyampa taltikpak. Itech yekinika siglo, judíos amo sayoj nemiaj Israel, ta no itech miak uejueyi altepemej. ¿Keyej? Miak ciento xiujmej achto, judíos kinkitskijkej uan kinuikakej Asiria. Seki xiujmej satepan, okseki judíos kinuikakej Babilonia. Yejua ika, keman persas taixyekanayaj Babilonia, moajsiaj miakej judíos itech altepemej kampa taixyekanayaj persas (Est. 9:30). Keman Jesús yetoya nikan taltikpak, itech altepemej kampa taixyekanaya Roma moajsiaj kemej 60 millones taltikpakneminij. Uan moixejekoua ke panoua naui millones katkaj judíos. Nemiaj miakkan kampa taixyekanaya Roma, kemej Egipto uan tatenoj ompa África, ijkon kemej Asia Menor (Turquía), Grecia uan Mesopotamia (Irak). Kemej tikitaj, judíos miakkan nemiaj itech uejueyi altepemej, sayoj ke amo kikaujkaj inintaneltokalis (Mat. 23:15).

16, 17. 1) ¿Keyej semi kuali katka maj judíos neminij itech miak uejueyi altepemej? 2) ¿Toni seki taman tein kichiuayaj itatojtokakauan Cristo no ijkon kichiuayaj judíos?

¹⁶ ¿Keyej semi kuali katka maj judíos neminij itech miak uejueyi altepemej? Porin nejon tapaleuij maj miakej akin amo katkaj judíos kiixmatinij Escrituras Hebreas uan seki taman tein kineltokayaj judíos. Kemej neskayot, kikakiaj ke nemi sayoj se Dios akin melauak uan ke itekitikauan moneki kitakamatiskej itanauatiluan. No kikakiaj ke Escrituras Hebreas moijkuiloj ika ichikaualis Dios uan ke kipia miak tajkuilolmej tein ika tajtojka Mesías (Luc. 24:44). Ika nejon, ijkuak imomachtijkauan Jesús peujkej tanojnotsaj, judíos uan akin amo judíos kiixmatiajya seki taman tein tamachtiayaj itatojtokakauan Cristo. Uan tokniuan kintemojkej akin kinekiaj kikakiskej kuali tanauatilmej. Kemej neskayot, Pablo momattoya yas kampa mosentiliayaj judíos uan kikuia Tajkuilolmej keman tanojnotsaya (xikonixtajtolti Hechos 17:1, 2).

¹⁷ Itatojtokakauan Cristo kichiuayaj miak taman kemej kichiuayaj judíos.  Kemej neskayot, mosentiliayaj uan kiueyichiuayaj Dios itech kalnechikoloyamej uan kampa tasempayan. Ompa mokuikatiayaj, kichiuayaj netataujtil uan momachtiayaj Tajkuilolmej. Axkan, tiitekitikauan Dios no ijkon tikchiuaj.

18, 19. 1) ¿Toni uelik kichiujkej itatojtokakauan Cristo ika tein mochiujtoya itech yekinika siglo? 2) Axkan ke tikitakej nejin tamachtilis, ¿toni tikonnemilia kemej tamati Jiova?

¹⁸ Itech nejin tamachtilis tikitakej ke itech yekinika siglo onkaya miak taman tein semi tapaleuij. Yekinika, tekiuanij romanos kiixtalijkaj maj amo onkani neteuilis kampa taixyekanayaj. Ojpatika, miakej tajtouayaj tajtol griego. Expatika, moajsiaj tanauatilmej tein kinpaleuiaya taltikpakneminij. Naujpatika, amo ouij yajtinemiaj itech altepemej. Uan makuiltika, miakej akin nemiaj itech tataman uejueyi altepemej kinixmatiaj judíos uan Escrituras Hebreas. Nochi nejin kinpaleuij itatojtokakauan Cristo maj kisentokanij tanojnotsanij.

¹⁹ Kemej 400 xiujmej achto ke ualaskia Cristo, se tamatkej griego kijtoj ke semi ouij se kiixmatis Dios akin tachijchiuak uan ke amo uelis ika se kinnojnotsas nochin taltikpakneminij. Sayoj ke Jesús kijtoj: “Tein taltikpakneminij kiitaj ke amo uelis mochiuas, Dios kemaj uelis kichiuas” (Luc. 18:27, TNM). Moyekita ke Jiova kinpaleuiani itatojtokakauan Cristo maj tanojnotsakan. Kineki maj taltikpakneminij akin moajsij noyampa taltikpak kiixmatikan yejuatsin uan kikakikan iTajtol (Mat. 28:19). Uan axkan, ¿keniuj motanojnotstok noyampa taltikpak? Maj tikitakan itech okse tamachtilis.