1-3. ¿Tleka okatka oui ma motetlapoui itech nochi Tlaltikpak?

JESUCRISTO okinnauati imachtijkauan “[ma]kinmachtikah nochteh n tlaltikpaktlakah”. Pampa uelis kichiuaskiaj tlen Jesús okinnauati, omonekiaya ma tetlapouikan itech nochi Tlaltikpak (Mateo 24:14; 28:19). ¡Nin okatka se ueyi tekitl!

² Imachtijkauan Jesús okitlasojtlayaj Jesús uan noijki tlen otetlapouiayaj. Pero uelis okineltokakej okatka oui tetlapouiskej itech nochi Tlaltikpak. ¿Tleka? Achto, pampa amo miakej okatkaj. Ome, pampa otlamachtiayaj Jesús okatka iKone toTajtsin Dios, pero tlaltikpaktlakamej okimatiayaj Jesús ayakmo oyoltoka. Uan eyi, miakej tlaltikpaktlakamej okijtoayaj imachtijkauan Jesús “amo kanaj omoixtlamachtijkeh” (Hechos 4:13). Tlayekankej teopixkej sapanoa omomachtijkej itech uejueyij escuelas, pero imachtijkauan Jesús amo. Uan noijki tlen yejuan otlamachtiayaj amo omouikaya iuan tlen okichiuayaj judíos. Uan tlen okichiuayaj judíos okinmachtijkej inkojkoluan. Ika nochi nin uelis imachtijkauan Jesús omotlajtlaniayaj: “Tla amo techtlakaitaj, ¿ken uelis techkakiskej?”.

 ³ Naui, imachtijkauan Jesús okimatiayaj tlaltikpaktlakamej kintlajyouiltiskiaj, kintojtokaskiaj uan noijki kinmiktiskiaj, ijkon ken okijto Jesús (Lucas 21:16, 17). Makuili, noijki okimatiayaj sekimej inkalchanejkauan uan inyolikniuan kintemaktiliskiaj. Chikuase, okimatiayaj oksekimej amo tlamachtiskiaj tlen melauak. Uan chikome, okimatiayaj monekiskia ma tetlapouikan kanin oui (Mateo 24:10-12). Ijkuak omokuayejyekojkej itech nochi nin tlamantli, uelis imachtijkauan Jesús omotlajtlanijkej ken uelis tetlapouiskiaj “itech nochi n tlaltíkpaktli” (Hechos 1:8).

4. ¿Imachtijkauan Jesús otetlapouijkej itech nochi Tlaltikpak?

⁴ Imachtijkauan Jesús okimatiayaj okatka oui tetlapouiskej itech nochi Tlaltikpak. Pero otetlakamatkej uan otetlapouijkej itech Jerusalén uan Samaria uan satepan itech okseki uejueyij altepemej. ¿Omotetlapoui itech nochi Tlaltikpak? Kanaj 30 xiuitl satepan sapanoa yomotetlapoui, ik non, tlatitlanil Pablo okijto “nin kualitlájtoli motetlapowijtok itech nochi n tlaltíkpaktli”. Uan miakej tlaltikpaktlakamej opejkej kichiuaj ken Cristo (Colosenses 1:6, 23). Se neskayotl, ijkuak Pablo oyajki itech ueyi altepetl Chipre se tekiua romano opejki kichiua ken Cristo “porke okitlajtlachialti itlamachtilis” Jehová (xiktlajtolti Hechos 13:6-12).

5. 1) ¿Tlen okinmilui Jesús imachtijkauan? 2) ¿Tlen kijtoa se amochtli itech tlen opanok itech achto siglo?

⁵ Imachtijkauan Jesús okimatiayaj san yejuan amo uelis tetlapouiskiaj itech nochi Tlaltikpak. Pero noijki okimatiayaj Jesús okinmilui inmiuan yetoskia uan noijki toTajtsin Dios kinpaleuiskia ika espíritu santo (Mateo 28:20). ¿Noijki okse tlamantli okinpaleui? Uelis kema. Se amochtli tlen techtlapouia tlen opanok itech achto siglo kijtoa itech non xiuitl kuali okatka pampa ma motetlapoui. Noijki kijtoa satepan akinmej okichiuayaj ken Cristo okineltokakej toTajtsin Dios otlayektlali pampa ma motetlapoui itech achto siglo.

6. 1) ¿Tlen timomachtiskej axkan? 2) ¿Tlen timomachtiskej chikome?

⁶ ¿Melauak Jehová otlayektlali pampa ma motetlapoui itech achto siglo? Biblia amo itlaj techiluia. Pero kema tikmatij Jehová okinekiaya itekipanojkauan ma tetlapouikan. Uan noijki tikmatij Satanás amo okitsakuili nin tekitl. Axkan timomachtiskej miak tlamantli tlen ueli okinpaleui imachtijkauan Jesús ma tetlapouikan itech achto siglo. Uan chikome timomachtiskej tlen techpaleuia axkan ma titetlapouikan itech nochi Tlaltikpak.

7. 1) ¿Tlen kijtosneki paz romana? 2) ¿Tleka otlapaleui paz romana?

⁷ Paz romana okinpaleui imachtijkauan Jesús ma tetlapouikan. Itech achto siglo, romanos otlanauatiayaj itech miakej uejueyij altepemej. Ijkuakon opanok seki kauitl kanin okatka yolseuilistli uan okitokayotijkej paz romana. Ijkuakon tekiua amo okinkauiliaya ma moteuikan. Melauak itech non kauitl sekimej omoteuijkej ijkon ken okijto Jesús (Mateo 24:6). Se neskayotl, itech xiuitl 70 romanos okixpolojkej altepetl Jerusalén. Uan noijki omoteuijkej kanin otlamiayaj itlaluan tekiuajkayotl romano. Pero miakej tlaltikpaktlakamej okipiayaj yolseuilistli. Nochi nin ouejka kanaj 200 xiuitl. Se amochtli kijtoa sapanoa miak xiuitl miakej tlaltikpaktlakamej okipiayaj yolseuilistli. Ik non, imachtijkauan Jesús ueli oyajkej itech okseki uejueyij altepemej uan otetlapouijkej.

8. Paz romana, ¿ken okinpaleui imachtijkauan Jesús?

⁸ Kanaj 250 xiuitl satepan ijkuak okimiktijkej  Jesús se tlakatl tlen omotokayotiaya Orígenes okijto paz romana okinpaleui imachtijkauan Jesús. Pampa romanos okichijkej ma yeto yolseuilistli itech nochi altepemej, imachtijkauan Jesús ueli otetlapouijkej itech nochi altepemej. Tlaltikpaktlakamej amo omoteuiayaj itech guerras, kuali okatkaj intech inkalijtik. Orígenes kijtoa nin okinpaleui tlaltikpaktlakamej ma kikakikan tlen okintlapouiayaj imachtijkauan Jesús. Uan maski ualeua okintojtokakej, ijkuak kuali okatkaj otetlapouiayaj itech nochi altepemej (xiktlajtolti Romanos 12:18-21).

9, 10. ¿Tleka imachtijkauan Jesús uelis yaskiaj itech okseki altepemej?

⁹ Noijki imachtijkauan Jesús otetlapouijkej itech miakej altepemej pampa amo oui yaskiaj itech okseki uejueyij altepemej. Romanos okinchijchijkej miakej carreteras kanaj 80,000 kilómetros. Soldados romanos okintekitiltiayaj pampa totoka yaskiaj kanin oksekimej okinekiayaj kimoaxkatiskej se tlali noso pampa tlaltikpaktlakamej amo ma kiixkomakakan tekiuajkayotl. Tokniuan okintekitiltiayaj pampa kinpanouiskiaj tepemej, kanin tlauaki uan kanin kuaujyo pampa tetlapouiskej.

¹⁰ Pero romanos amo san oyayaj itech carreteras, noijki ipan ueyi atl uan aueyamej. Okinpiayaj miakej tlalmej kanin omoketsayaj inbarcos uan kanaj 900 rutas kanin oyayaj barcos. Ik non, romanos noijki okintekitiltiayaj barcos pampa yaskej itech nochi altepetl Roma. Noijki pampa yaskiaj itech okseki altepemej amo omonekiayaj pasaportes nion okseki tlamantli. Amo oui yaskiaj itech ojtli nion ipan ueyi atl. Itech ojtli amo miakej otlachtekiayaj pampa okimatiayaj soldados sapanoa okintlajyouiltiayaj akinmej otlachtekiayaj. Uan itech ueyi atl okatkaj miakej barcos ika soldados, ik non, amo omomojtiayaj pampa amo okatkaj miakej piratas. Biblia techiluia Pablo otlajyoui itech ueyi atl pampa seki barcos oapolakej, pero Biblia amo techiluia kox okintlajyouiltijkej piratas (2 Corintios 11:25, 26).

11. ¿Tleka imachtijkauan Jesús okitekitiltiayaj tlajtoli griego?

¹¹ Miakej altepemej kanin otlanauatiayaj romanos, achto otlanauatiayaj griegos. Ik non, miakej tlaltikpaktlakamej okimatiayaj tlajtoli griego. Ik non, imachtijkauan Jesús okintlapouiayaj tlaltikpaktlakamej ika se tlajtoli tlen miakej okitekitiltiayaj. Noijki okintlajtoltiliayaj itech Escrituras Hebreas pampa okitlajtolkuepkej ika griego. Okitlajtolkuepkej judíos akinmej ochantiayaj itech altepetl Egipto nin okitokayotijkej Septuaginta. Uan noijki okseki amatlajkuilomej tlen kipia Biblia omoijkuilojkej ika griego. Ika nin tlajtoli amo okatka oui kitematiltiskej tlen melauak itech Biblia, pampa okipiayaj miakej tlajtolmej tlen ika uelis kiyekijtoskiaj. Uan noijki tlajtoli griego okinpaleui pampa ma motlapouikan uan san sekan ma yetokan.

12. 1) ¿Ken okatka se códice? 2) ¿Tleka okachi kuali omotekitiltiayaj códices? 3) Akinmej kichiuaj ken Cristo, ¿keman opejkej okachi kitekitiltiaj códices?

¹² Itech achto siglo, ¿ika tlen otetlapouiayaj tokniuan? Achto okintekitiltiayaj rollos. Pero sapanoa oui okatka kintekitiltiskej uan kinuikaskej rollos. Ijkuak ikaj okinekiaya kitlajtoltis omonekiaya ma kipatlauakan uan satepan oksepa ma kimemelokan. Uan noijki san itech se iixko  okipiayaj tlajtolmej. ¡Amochtli Mateo oijkuilitoka itech se rollo! Seki xiuitl satepan opejkej kitekitiltiaj códice, tlen okatka ken se amochtli. Ika códices amo okatka oui kitlajtoltiskej pampa san omonekiaya kitemoskej página pampa uelis kitlajtoltiskej. Akinmej momachtiaj kijtoaj kanaj 100 xiuitl satepan ijkuak okimiktijkej Jesús, nochtin akinmej okichiuayaj ken Cristo yokintekitiltiayaj códices.

13, 14. 1) ¿Tleka Pablo sapanoa okipaleui ma yeto romano? 2) ¿Ken omopaleuijkej tokniuan ika tlanauatilmej romanas?

¹³ Imachtijkauan Jesús noijki omopaleuijkej ika tlanauatilmej romanas pampa okachi ma tetlapouikan. Se neskayotl, Pablo okatka romano. Nin miak uelta okipaleui ijkuak okintlajpaloaya tlanechikolmej. Se tonal soldados romanos okikitskijkej uan kiuitekiskiaj. Pero ye okinmilui okatka romano uan tlanauatil okijtoaya achto omonekiaya kiixkomakaskej. Ijkuakon akinmej kiixkomakaskiaj okikajkej ma uia. Uan Biblia noijki kijtoa: “Akimeh kiwitekiskiah n Pablo okikajkeh; iwa ijkuak n soldadojtlayákanki, okima Pablo noiwa romano, omaujki porke yotlanawatijka makiijilpikah” (Hechos 22:25-29).

¹⁴ Ken Pablo okatka romano, non okipaleui ijkuak oyajki Filipos (Hechos 16:35-40). Itech altepetl Éfeso sekimej tlakamej akinmej okualantokaj okinekiayaj kintlajyouiltiskej sekimej tokniuan. Pero tekiuaj okinmilui amo ma kintlajyouiltikan pampa tlanauatil amo okinkauiliaya ma kichiuakan (Hechos 19:35-41). Uan ijkuak okatka itech altepetl Cesarea, Pablo okichiualti tekiua ma kiuika Roma pampa uelis motlapouiskia iuan ueyi tekiua uan ijkon kijtoskia tleka otetlapouiaya (Hechos 25:8-12). Ken tikitaj, tokniuan omopaleuijkej ika tlanauatilmej romanas pampa uelis okachi tetlapouiskiaj (Filipenses 1:7).

15. Itech achto siglo, ¿kanin ochantiayaj judíos?

¹⁵ Ma tikitakan okseki tlamantli tlen okinpaleui ma tetlapouikan itech nochi Tlaltikpak. Itech achto siglo, judíos okatkaj itech miakej altepemej amo san itech altepetl Israel. ¿Tleka? Miak xiuitl achto judíos okinkitskijkej uan okinuikakej Asiria. Seki xiuitl satepan oksekimej judíos okinuikakej Babilonia. Ik non, satepan ijkuak persas okimoaxkatijkej Babilonia miakej judíos okatkaj itech altepemej kanin persas otlanauatiayaj (Ester 9:30). Ijkuak Jesús okatka itech Tlaltikpak, itech nochi altepemej kanin otlanauatiayaj romanos okatkaj kanaj 60 millones tlaltikpaktlakamej. Uan miakej kineltokaj okatkaj kanaj 4 millones judíos. Yejuan ochantiayaj itech seki altepemej kanin otlanauatiayaj romanos ken itech Egipto, seki altepemej itech norte de África, Grecia, Asia Menor (Turquía) uan Mesopotamia (Irak). Ken tikitaj  judíos okatkaj itech miakej altepemej. Pero ok okichiuayaj tlen okineltokayaj (Mateo 23:15).

16, 17. 1) ¿Tleka otlapaleui ma yetokan judíos itech miakej altepemej? 2) ¿Tlen tlamantli okichiuayaj tokniuan ijkon ken judíos?

¹⁶ ¿Tleka sapanoa otlapaleui ma yetokan judíos itech miakej altepemej? Pampa ijkon miakej akinmej amo okatkaj judíos uelij okimatkej tlen okijtoayaj Escrituras Hebreas uan miak tlamantli tlen okineltokayaj judíos. Se neskayotl, okimatiayaj okatka san se akin melauak toTajtsin Dios uan noijki okimatiayaj itekipanojkauan omonekiaya ma kitlakamatikan. Noijki okimatiayaj toTajtsin Dios otlanauati ma moijkuilokan Escrituras Hebreas uan noijki okinpiaya miakej profecías itech Mesías (Lucas 24:44). Ik non, ijkuak tokniuan opejkej tetlapouiaj, miakej akinmej amo okatkaj judíos yokimatiayaj miakej tlamachtilmej. Se neskayotl, Pablo nochipa oyaya kanin omonechikoayaj judíos uan okintlapouiaya ika tlen okijtoaya iTlajtol toTajtsin Dios (xiktlajtolti Hechos 17:1, 2).

¹⁷ Akinmej okichiuayaj ken Cristo okichiuayaj miak tlamantli ken judíos, se neskayotl, omonechikoayaj pampa kiueyichiuaskej toTajtsin Dios. Ompa otlakuikayaj, omotlatlaujtiayaj uan omomachtiayaj iTlajtol toTajtsin Dios. Axkan tejuan noijki ijkon tikchiuaj.

18, 19. 1) ¿Tlen tlamantli okinpaleui tokniuan itech achto siglo ma tetlapouikan? 2) Ika nochi tlen yotimomachtijkej, ¿tlen tikneltoka itech Jehová?

¹⁸ Axkan otimomachtijkej achto siglo sapanoa kuali okatka pampa ma tetlapouikan. Omochi miak tlamantli tlen okinpaleui tokniuan ma kitlakamatikan toTajtsin Dios. Achto, okatka yolseuilistli. Ome, miakej tlaltikpaktlakamej san se tlajtoli otlajtoayaj. Eyi, okatkaj miakej tlanauatilmej tlen okinpaleuiayaj. Naui, amo oui yaskiaj itech okseki altepemej. Uan makuili, miakej tlaltikpaktlakamej okinmixmatiayaj judíos uan Escrituras Hebreas.

¹⁹ Kanaj 400 xiuitl achto itech xiuitl 1, se tlakatl griego okijto oui okatka tikixmatiskej akin oTechchijchi uan okachi oui tikinmatiltiskej nochtin. Pero Jesús okijto: “Tlan amo weletih kichiwah n tlakah, Dios weleti kichiwa” (Lucas 18:27). Kuali tikitaj Jehová kinpaleuia tokniuan ma tetlapouikan. Ye kineki nochtin tlaltikpaktlakamej ma kixmatikan uan ma kikakikan iTlajtol (Mateo 28:19). Uan axkan, ¿ken motetlapouijtok itech nochi Tlaltikpak? Chikome timomachtiskej.