1-3. Eaa i ngata ai no te au pipi a Iesu kia tutu aere i te tuatua meitaki i “te pa enua ravarai”?

KUA oronga a Iesu ki tana au pipi i tetai angaanga maata kia rave. Kua akaue aia ia ratou kia “akariro i to te pa enua katoa ei pipi.” Kua anoanoia ratou kia tutu aere i “te evangelia o te basileia nei, e kako rava ake te ao katoa nei; ei kite no te pa enua ravarai.”​—Mataio 24:14; 28:19.

² E inangaro maata to te au pipi a Iesu i te tuatua meitaki. Inara penei kua manako ratou e, ‘Akapeea tatou me rave i ta Iesu i akaue mai?’ Tera tetai, kare ratou e maata ana. E tetai, kua apii ratou ki te tangata e ko Iesu te Tamaiti a te Atua, inara kua kite te tangata e kua tamateia a Iesu. Pera katoa, maata te tangata tei manako ana e e ‘puke tangata apii koreia e te kite kore’ te au pipi. (Angaanga 4:13) Kua apiiia te au arataki akonoanga i ko i te au apii no te akonoanga, kare ra te au pipi i aere ana ki teia au apii. E kare e rotai ana te karere ta ratou i akakitekite ki te au peu ngati Iuda ta te au arataki akonoanga i apii. No te mea kare te au pipi i  akangateiteiia i Iseraela, penei kua manako ratou e me ka inangaro mai tetai ua atu tangata i roto i te Patireia o Roma i te akarongo kia ratou.

³ Kua akamatakite a Iesu i tana pipi e ka makitakitaia e ka takinokinoia ratou e ka mate tetai pae ia ratou. (Luka 21:16, 17) Ka pikikaaia ratou e to ratou ai taeake e to ratou uaorai kopu tangata. Tera tetai, ko tetai aronga tei kapiki ia ratou uaorai ei au pipi na Iesu, ka apii ratou ki te tangata i te au pikikaa. E ka tutu aere te au pipi i te au ngai kua ki i te tā tangata e te takinokino. (Mataio 24:10-12) Akapeea i reira e rauka ai ia ratou i te tutu aere i te tuatua meitaki e “tae ua atu ki te openga o te enua”? (Angaanga 1:8) Penei kua emiemi te au pipi e akapeea ratou me rave i teia angaanga noatu te au turanga ngata.

4. Eaa tei tupu mai no te angaanga tutu anga?

⁴ Noatu e kua kite te au pipi e kare te angaanga tutu i te mea māmā ua i te rave, kua akono ratou i ta Iesu i akaue e kua tutu i te tuatua meitaki i Ierusalema, Samaria e tetai au enua ke. E 30 mataiti i muri mai, kua tutu aere ratou i te au ngai tukeke e kua akakite te apotetoro ko Paulo no runga i te tuatua meitaki e kua “akakiteia akenei ki te tangata ravarai i raro ake i teianei rangi.” E maata te tangata mei te au enua tukeke tei riro mai ei pipi. (Kolosa1:6, 23) Ei akaraanga, te tutu aere anga a Paulo i te enua ko Kupero, kua riro mai tetai tutara Roma ei pipi no te mea kua “va rava atura oki i te tuatua a te Atu” ko Iehova.—E tatau ia Angaanga 13:6-12.

5. (a) Eaa ta Iesu i taputou ki tana au pipi? (e) Eaa ta tetai puka tuatua enua i akakite no runga i te anere mataiti mua?

⁵ Kua kite te au pipi e kare e rauka ia ratou i te tutu aere ki te openga o te enua ko ratou anake ua. Kite katoa ratou e kua taputou mai a Iesu kia noo vaitata kia ratou e na te vaerua tapu e tauturu ia ratou. (Mataio 28:20) Penei kua riro teia au tupuanga i taua tuatau ra ei tauturu i te au pipi. Akamārama mai tetai puka tuatua enua e ko te anere mataiti mua te tuatau meitaki roa atu no te au Kerititiano kia rave i te angaanga tutu anga e kua kite mai te au Kerititiano i muri mai e na te Atua i akatuera i te mataara no ratou.

6. (a) Eaa ta tatou ka uriuri i roto i teia atikara? (e) Eaa ta tatou ka uriuri i roto i te atikara ka aru mai?

⁶ Kua taui ainei a Iehova i te au turanga o te ao nei i te anere mataiti mua kia rauka i te au Kerititiano i te rave i te angaanga tutu aere? Kare te Pipiria i akakite mai. Tera ua, kua kite tatou e kua inangaro a Iehova i tona iti tangata kia tutu i te tuatua meitaki e kare a Satani ravenga i te tāpu ia ratou. I roto i teia atikara, ka uriuri tatou i tetai au tupuanga i te anere mataiti mua tei akariro i te angaanga tutu anga ei mea māmā no te au pipi kia rave. I roto i te atikara ka aru mai, ka uriuri tatou i tetai au tupuanga tei tauturu ia tatou i teia tuatau kia tutu  i te tuatua meitaki takapini i te ao katoa.

7. Eaa te Au o Roma, e eaa teia tuatau i tuke ei mei tetai ua atu tuatau?

⁷ I te anere mataiti mua, kua tupu tetai tuatau au i roto i te au pa enua o Roma e kua tauturu teia i te au pipi kia tutu aere. Kua kapikiia teia tuatau e ko te Au o Roma me kore te Pax Romana i roto i te reo Latin. I taua tuatau ra, kua tāpu te kavamani o Roma i tetai ua atu aronga tei meameaau. E tika rai, kua tupu te tamaki mei ta Iesu i totou. (Mataio 24:6) Kua takore to Roma ia Ierusalema i te mataiti 70, e kua tupu te tamaki, vaitata ki te au kena o Roma. Noatu ra, e maata te au i roto i te au pa enua o Roma, e e mea māmā ua no te au pipi kia aere e tutu aere. Kua pou teia tuatau au mei tetai 200 mataiti. Akakite tetai puka tuatua enua e, kare atu e tuatau au tei aite ki teia e e maata te tangata tei noo au ua.

8. Akapeea te Au o Roma i te tauturu anga i te au pipi?

⁸ Mei te 250 mataiti, kua tata te tangata apii kite ko Origen no runga i teia tuatau au. Karanga aia e no te mea kua tutara a Roma ki rungao i te au enua e manganui, ka rauka i te au pipi kia tutu aere i roto i teia au enua pouroa. Kare te tangata e tamaki atu ei paruru i to ratou uaorai enua, mari ra kua noo au ua ratou i roto i to ratou au oire. No reira, kua kite mai a Origen e, teia te tumu i rauka ai i te manganui kia akarongo ki te karere a te au pipi no te aroa e te au. Noatu e kua takinga kinoia te au pipi, kua tutu maroiroi ratou i te tuatua meitaki i te au ngai katoa i roto i teia tuatau au.—E tatau ia Roma 12:18-21.

9, 10 Eaa tetai au apinga tei akamāmā mai i te teretere aere anga o te au pipi?

⁹ Kua maani to Roma i te au mataara tere atu i te 80,000 kiro mita te mamao e kua na roto teia au mataara i te au enua o Roma. Kua rauka i te au vaeau ririnui o Roma i te aere viviki ki tetai ua atu tuanga o te pa enua na runga i teia au mataara ei paruru i to ratou ngai e ei akaaere i rungao i te tangata. Kua taangaanga te au Kerititiano i teia au mataara kia aere na roto i te vao rakau, te au metepara, e na runga ake i te au maunga kia tutu i te tuatua meitaki i te au ngai ravarai.

¹⁰ I runga ake i te au mataara, kua teretere aere to Roma na runga i te paʼi. Kua teretere te au paʼi na runga i te kauvai e te moana ki te au uapu takapini i te pa enua o Roma. Kua taangaanga to Roma tere atu i te 900 ara tukeke no te teretere anga o te paʼi. No reira kua rauka katoa i te au Kerititiano kia teretere na runga i te paʼi ki te au ngai e manganui. Kare ratou e anoano kia apai aere i te au pepa tikaanga, mei te passport rai, kia tomo atu ki roto i te au enua ke. Pera katoa, kare e maata ana te aronga keikeia i runga i te mataara no te mea kua kite ratou e ka  akautungaia ratou e to Roma. E tetai atu, no te mea e maata te au paʼi tamaki o Roma e teretere ra na runga i te moana, kare te aronga teretere e mataku ana i te aronga kino o te moana. Akakite mai te Pipiria e kua teretere a Paulo na runga i te au paʼi tei ngaā e kua rokoia aia e te kino i runga i te moana, kare ra te reira i akakite mai e kua ‘aruia tona paʼi e te aronga kino o te moana. No reira me aere na runga i te au mataara me kore me teretere na runga i te paʼi, kare e maata te kino ka tupu.​—2 Korinetia 11:25, 26

11. Eaa te au pipi i taangaanga ai i te reo Ereni?

¹¹ Maata te au ngai tei tutaraia e to Roma tei peke i te tutara Ereni ko Alexander te Tangata Rongonui i te au mataiti i mua ana. No reira kua apii te tangata i roto i teia au ngai i te reo Ereni koia oki Koine Greek. Tei tupu mai, kua rauka i te au pipi i te tutu aere ki te tangata i roto i taua reo ra. E kua rauka katoa ia ratou i te taiku i te au Tuatua Tapu Epera no te mea kua uriia teia au irava i roto i te reo Ereni. Kua kapikiia teia urianga o te au irava e ko te Septuagint, na te ngati Iuda e noo ra i Aiphiti i rave i teia urianga. Kua taangaanga katoa te aronga tata Pipiria i te reo Ereni ei tata i te katoaanga o te Pipiria. E maata te au kupu i roto i te reo Ereni e kua riro teia ei reo meitaki no te akamārama anga i te au tuatua mou oonu o te Pipiria. Kua tauturu katoa te reo Ereni i te au putuputuanga kia mārama i tetai e tetai e kia taokotai.

12. (a) Eaa te codex, e eaa i māmā ai i te taangaanga i te reira i te pokaikai? (e) I naea te maataanga o te au Kerititiano i taangaanga ai i te au puka?

¹² Eaa ta te au Kerititiano i te anere mataiti mua i taangaanga kia apii i te Pipiria? I te akamataanga, kua taangaanga ratou i te pokaikai. Inara kare teia i te mea māmā ua i te taangaanga me kore i te apai aere. Me ka inangaro tetai Kerititiano i te kimi i tetai irava, ka anoanoia aia kia oora i te pokaikai e oti i muri mai, ka pokai akaou i te reira. Kua tataia te au irava i runga i tetai tua ua o te pokaikai. Ko te Evangeria o Mataio, kua tataia te reira i runga i te pokaikai okotai. Muri mai, kua akamata te tangata i te taangaanga i te codex, koia oki te puka mua. Ka rauka i te tangata i te tatau i teia puka e e māmā ua i te eeu i te au kapi me kimi i tetai irava. Akakite te aronga tata tuatua enua e kua akamata te au Kerititiano i te taangaanga i teia au puka e i muri ake i te 100 mataiti, te taangaanga ra te maataanga ia ratou i te au puka.

13, 14 (a)Eaa te paruruanga tei rauka ia Paulo no te mea e tangata Roma aia? (e) Akapeea te au Kerititiano i te puapinga anga mei te ture Roma?

¹³ Kua puapingaia te au Kerititiano i te anere mataiti mua mei te au ture o Roma. Ei akaraanga, ko Paulo e tangata aia no Roma e kua paruruia aia e te ture i tona au tere. Te tapeka anga te au vaeau Roma iaia i Ierusalema, kua vaitata ratou i te taʼiri iaia ki te taura, kua akakite a Paulo kia ratou e e tangata Roma aia. Kua akamaara aia ki te rangatira vaeau e kare e tau ana kia pāpā i tetai tangata Roma ma te kore e akavaanga. No reira ko “te aronga i vaitata i te ui atu kiaia ra, aere ke atura ïa i reira: mataku katoa iora oki te rangatira maata i tona kite anga e, no Roma [a Paulo], e koia oki i ruru iaia.”​—Angaanga 22:25-29.

¹⁴ No te mea e tangata Roma a Paulo, kua tukuia aia ki vao i te are tapekaanga. (Angaanga 16:35-40) Te inangaro anga tetai urupu tangata i te takinokino i te au Kerititiano i Ephesia, kua akamaru tetai tangata mana i te urupu tangata na te akakite anga kia ratou e te aati ra ratou i te ture Roma. (Angaanga 19:35-41) I muri mai, iaia i Kaisarea, kua māro a Paulo i tona tikaanga kia aere ki mua ia Kaisara i Roma. I ko i tera ngai, kua paruru aia i te tuatua meitaki. (Angaanga 25:8-12) No reira kua aru te au Kerititiano i te ture o Roma no te “akatika anga, e te akamou anga i te evangelia.”​—Philipi 1:7.

15. I te anere mataiti mua, kua noo te au ngati Iuda kiea?

¹⁵ E tumu ke tetai tei tauturu i te au Kerititiano i te anere mataiti mua kia tutu i te tuatua meitaki i te ao katoa. I taua tuatau ra, e maata te ngati Iuda e noo ra i roto i te au enua ke e manganui, kare i Iseraela ua. No teaa ra? I te au anere mataiti i mua ake, kua apaiia te ngati Iuda ei tuikaa ki Asura e i muri mai, kua apaiia tetai pae ki Babulonia. I muri mai, te tutara anga to Peresia i rungao ia Babulonia, e manganui te ngati Iuda e noo ra i roto i te pa enua o Peresia. (Esetera 9:30) I te anere mataiti mua, ia Iesu i te enua nei, te noo ra te ngati Iuda i roto i te au enua o Roma mei ia Aiphiti e tetai au tuanga o Aperika Apa Tokerau, pera katoa ia Ereni, Asia Minora (Turkey), e Mesopotamia (Iraq). Kua tamanakoia e i roto i te 60 mirioni tangata e noo ra i roto i te pa enua o Roma, tere atu i te 4 mirioni ngati Iuda. Noatu e te noo ra ratou i roto i te au ngai ke, kua akono tamou te ngati Iuda i ta ratou akonoanga.​—Mataio 23:15.

16, 17 (a) No te maata o te ngati Iuda i roto i te au enua, akapeea te aronga ke i te puapinga anga? (e) Eaa te au mataara no te akaraanga a te ngati Iuda ta te au Kerititiano i aru?

¹⁶ No te mea te noo ra te ngati Iuda i roto i te au enua ke e manganui, maata te aronga ke kua kite no runga i te au Tuatua Tapu Epera e kua apii no runga i te au irinakianga a te ngati Iuda. Ei akaraanga, kua apii ratou e e okotai ua Atua mou e ka umuumuia te aronga tei akamori iaia kia akono i tana au ture. Kua apii ratou e no ko mai i te Atua te Tuatua Tapu Epera e kua tataia te au totou e manganui no te Mesia i roto i reira. (Luka 24:44) No reira i te tutu anga te au Kerititiano i te tuatua meitaki, kua kite takere te ngati Iuda e te aronga ke no runga i tetai au tuanga o te karere ta te au Kerititiano i akakitekite aere. Kua inangaro a Paulo i te kimi i  te aronga te ka akarongo mai ki te tuatua meitaki. Kua aere aia ki roto i te au sunako, te ngai akamorianga ngati Iuda e kua akamārama aia i te au Tuatua Tapu kia ratou.—E tatau ia Angaanga 17:1, 2.

¹⁷ Kua uipa putuputu te ngati Iuda no te akamorianga i roto i te au sunako e te au ngai i vao. Kua imene ratou, kua pure e kua uriuri i te au Tuatua Tapu. Kua aru te au Kerititiano i to ratou akaraanga, e i teia tuatau te pera katoa nei tatou i roto i te putuputuanga.

18, 19 (a) Kua tauturu te au turanga i te anere mataiti mua i te au Kerititiano kia rave i teaa? (e) Eaa ta teia atikara i apii mai ia koe no runga ia Iehova?

¹⁸ E tuatau umere tikai te anere mataiti mua i roto i te tuatua enua. I roto i te pa enua o Roma, kua tupu te au, maata te tangata e tuatua ra i te reo okotai, e kua paruruia te tangata i raro ake i te ture. E māmā ua te teretere aere, e kua kite te tangata i roto i te au enua ke e manganui no runga i te ngati Iuda e te au Tuatua Tapu Epera. Kua tauturu teia au mea pouroa i te au Kerititiano kia rave tamou i te angaanga a te Atua.

¹⁹ Mei te 400 mataiti i mua ake ka aere mai a Iesu ki te enua nei, kua tata te tangata kite pakari o Ereni ko Plato e e ngata tikai no te tangata kia kite i Tei Anga mai ia ratou ko Iehova e kare e tika ia ratou kia akakite ki te katoatoa no runga iaia. Inara kua akakite a Iesu e: “Ko te au mea e kore e tika i te tangata nei, e tika ïa i te Atua.” (Luka 18:27) Te taka meitaki ua ra e kua raveia te angaanga tutu anga ma te tauturu a Iehova. Te inangaro ra aia i “to te pa enua katoa” kia akarongo i te tuatua meitaki e kia kite no runga iaia. (Mataio 28:19) Ka akamārama te atikara ka aru mai e akapeea te tuatua meitaki i te tutu aereia anga takapini i teianei ao.