1-3. Faandi mbei a bi o taanga da dee bakama u Jesosi u paaja di bunu buka „te dou hii goonliba”?

JESOSI KEESITU bi da dee bakama fëën hia wooko u du. A bi piki de taa de musu go a „dee köndëköndë u goonliba” u heepi sëmbë u „bia ko dë bakama fëën”. De bi musu paaja di „bunu buka u di Njunjun Tii u Gadu . . . te dou hii goonliba, be hii föluku musu jei.”​—Mateosi 24:14; 28:19.

² Dee bakama u Jesosi bi lobi ën, nöö de bi lobi di peleikiwooko tu. Ma kandë de bi ta hakisi deseei taa: ’Unfa seei woo sa du di soni di Jesosi piki u fuu du aki?’ De bi sa pakisei sö, u di de an bi hia tjika. Söseei de bi ta lei sëmbë taa Jesosi da di Womi Mii u Gadu, ma sëmbë bi kii Jesosi. Boiti di dë, sömëni sëmbë bi ta pakisei taa dee bakama u Jesosi bi dë „sösö sinkii sëmbë” di an bi „go a siköö wan bëtë” (Tjabukama 4:13). Dee hedima u dee Dju keiki bi go a keiki siköö, ma dee bakama u Jesosi an bi go a dee siköö dë. Nöö di buka di de bi ta paaja dë an bi ta kai ku dee guwenti u dee Dju, di dee hedima u dee keiki u de bi lei de sömëni  höndö jaa longi kaa. U di sëmbë an bi ta lesipeki dee bakama u Jesosi a Isaëli, mbei de bi sa hakisi deseei ee sëmbë bi o dë a dee köndë Loomë bi ta tii di bi o kë haika de.

³ Jesosi bi piki dee bakama fëën taa de bi o ta buuse de, de bi o ta du hogi ku de, söseei de bi o kii so u de (Lukasi 21:16, 17). Dee mati u de ku dee famii u de bi o ta tja de go sei. Söseei so sëmbë di bi o ta kai deseei bakama u Keesitu bi o lei sëmbë soni di na dë tuutuu soni. Nöö dee bakama u Jesosi bi o ta peleiki a kamian ka sëmbë ta du hogihati soni ku wotowan tu (Mateosi 24:10-12). Unfa de bi o sa go peleiki „a hii dee köndëköndë u goonliba”? (Tjabukama 1:8). Dee bakama u Jesosi bi sa ta pakisei unfa de bi o sa du di wooko aki, hii fa hii dee fuka aki bi o miti de.

4. Andi bi pasa di dee bakama u Jesosi bi du di peleikiwooko?

⁴ Hii fa dee bakama u Jesosi bi sabi taa di wooko bi o taanga u du, tökuseei de du andi Jesosi taki, hën de go peleiki a Jelusalen, a Samalia, söseei a woto kamian tu. Baka söwan 30 jaa de bi go peleiki a dee köndëköndë sö tee taa apösutu Paulosu bi taki taa di bunu buka „paaja a hii goonliba”. Nöö sëmbë u peipei nasiön bi ko toon bakama u Jesosi (Kolosën 1:6, 23). Wë di Paulosu bi go peleiki a di paati de kai Sipuusi, hën di tiima u Loomë ko toon wan bakama u Jesosi u di „a bi foondo u dee soni Jehovah ta lei sëmbë”​—Lesi Tjabukama 13:6-12.

5. (a) Andi Jesosi bi paamusi dee bakama fëën? (b) Andi wan buku di ta taki soni u awooten bi taki u di fosu jaahöndö?

⁵ Dee bakama u Jesosi bi sabi taa de wanwan an bi o sa peleiki a hii di goonliba. Ma de bi sabi taa Jesosi bi paamusi de taa a bi o dë ku de, söseei taa di santa jeje bi o heepi de. (Mateosi 28:20; Tjabukama 1:8). A sa dë sö taa woto soni di bi pasa a di ten dë seei bi heepi dee bakama u Jesosi u du di wooko. Fëën mbei wan buku di ta taki soni u awooten bi taki taa di fosu jaahöndö, bi dë di möön bunu ten da dee Keesitu sëmbë u bigi paaja di bunu buka, nöö dee Keesitu sëmbë bi si taa Gadu bi seeka di pasi da de.

6. (a) Fu andi woo taki a di woto aki? (b) Andi woo taki a di woto di ta ko?

⁶ Jehovah bi tooka dee soni di bi ta pasa a di fosu jaahöndö, sö taa dee Keesitu sëmbë bi sa du di peleikiwooko u? Di Bëibel an taki di soni dë. Ma u sabi taa Jehovah bi kë u dee sëmbë fëën paaja di bunu buka, nöö Saatan an bi o sa tapa de. A di woto aki, woo taki u wan tu soni di pasa a di fosu jaahöndö di bi mbei an taanga da dee bakama u Jesosi u peleiki. A di woto di ta ko, woo taki u so u dee soni dee bi heepi u a di ten aki u paaja di bunu buka a hii goonliba.

7. Andi de ta kai di Pax Romana, nöö andi bi mbei taa di ten dë bi tooka u dee woto pisiten?

⁷ A di fosu jaahöndö, wan pisiten bi  dë ka feti an bi dë a dee köndë Loomë bi ta tii. Nöö di soni dë bi mbei taa an bi taanga da dee bakama u Jesosi u peleiki da sëmbë. De bi ta kai di pisiten dë, Pax Romana a Latijntöngö. A di ten dë, di tii u Loomë bi tapa hii sëmbë di bi kë hopo feti ku ën. A dë sö tuu taa wan tu feti bi ta feti, leti kumafa Jesosi bi taki taa a bi o pasa (Mateosi 24:6). Dee Loomë sëmbë bi booko Jelusalen a di jaa 70, nöö de bi feti wan tu piki feti zuntu ku dee köndë Loomë bi ta tii. Ma feti an bi dë a di möön gaan pisi u dee köndë Loomë bi ta tii, nöö fëën mbei an bi taanga da dee bakama u Jesosi u go a woto köndë, söseei u go peleiki. Söwan 200 jaa longi feti an bi dë. Wan buku ta taki taa sensi di libisëmbë dë a goonliba, na wan ten bi dë longi sö ka hia sëmbë bi dë bööböö sö a goonliba jeti.

8. Unfa di pisiten ka feti an bi dë a dee köndë Loomë bi ta tii bi heepi dee bakama u Jesosi tjika?

⁸ Söwan 250 jaa baka Keesitu, hën wan könima de kai Origenes bi taki soni u di ten dë. A bi taki taa u di dee Loomë sëmbë bi ta tii sömëni köndë, mbei an bi taanga da dee bakama u Jesosi u de bi sa peleiki a hii dee köndë dë. Sëmbë an bi ta feti da di köndë u de, ma de bi ta libi suti a dee köndë u de. Fëën mbei Origenes bi taki taa di soni aki bi mbei taa sömëni sëmbë bi sa haika dee bakama u Jesosi di bi ta lei sëmbë taa de musu lobi deseei, söseei taa de an musu ta feti ku deseei. Hii fa de bi ta du ku dee bakama u Jesosi, tökuseei de bi ta tei di pisiten dë ka feti an bi dë, u paaja di bunu buka a hii kamian kumafa de bi sa du ën tjika.​—Lesi Loomë 12:18-21.

9, 10. Andi ku andi bi heepi dee bakama u Jesosi u go a dee kamiankamian?

⁹ Dee Loomë sëmbë bi mbei pasi di bi ta tja sëmbë go a gaansë u dee köndë de bi ta tii. Te i maaka hii dee pasi dë ko kai, nöö de bi pasa 80.000 kilomëti. Dee pasi dë bi heepi dee taanga sodati u Loomë u de bi sa dou hesihesi a hiniwan kamian u feti da di köndë, söseei u mbei dee sëmbë hoi deseei a di tii basu. Dee Keesitu sëmbë bi ta waka a dee pasi dë ta pasa a matu dendu, a sabana, söseei a dee kuun kamian u go peleiki a peipei kamian.

¹⁰ Na a dee pasi dee Loomë sëmbë bi mbei nöö de bi ta waka, ma de bi nango ku boto a kamian tu. De bi ta waka ku boto a dee lio, ku dee ngötö di de bi diki da boto, nasö de bi ta waka a ze u go a dee höndöhöndö lampeesi di bi dë a dee köndë de ta tii. Dee Loomë sëmbë bi abi pasa 900 pasi ka de bi ta waka a ze. Nöö dee Keesitu sëmbë bi sa waka ku boto go a sömëni kamian. De an bi abi lanti pampia fanöudu kuma pasipö u go a dee peipei köndë. Söseei fufuuma an bi hia a dee pasi dë, biga de bi sabi taa dee  lanti u Loomë bi o sitaafu de gaanfa te de bi kisi de. Söseei u di sömëni Loomë sodati boto bi ta waka a di ze, mbei dee sëmbë an bi ta fëëë taa fufuuma bi o ko a de te de bi ta tei boto u go a woto köndë. Di Bëibel ta taki taa dee boto Paulosu bi tei u go a woto köndë bi singi, söseei taa a bi sa dëdë a wata. Ma an ta taki taa fufuuma hën bi ko a dee boto u de. Fëën mbei u sa taki taa hogi an bi ta miti sëmbë hia te di bi ta waka dee pasi dë, nasö te de bi ta tei boto.​—2 Kolenti 11:25, 26.

11. Faandi mbei dee bakama u Jesosi bi wooko ku di Giikitöngö?

¹¹ Wan tu jaa a fesi di tiima u Giikiköndë de kai Alekesani bi wini sömëni u dee köndë di Loomë bi ko ta tii. So u dee sëmbë dee bi ta libi a dee köndë aki bi lei u fan wan pei Giikitöngö de ta kai Koine. Te u kaba fëën, dee bakama u Jesosi bi sa peleiki da de a di töngö dë. Nöö de bi sa tei pisi u dee Hebelejën Buku u Bëibel te de bi ta peleiki da de, biga de bi sikifi a Giikitöngö. Sömëni sëmbë bi sabi dee Bëibel buku aki di de bi ta kai di Septuaginta, di dee Dju dee bi ta libi a Egepiti bi puu ko a döö. Dee sëmbë dee sikifi Bëibel seei bi sikifi dee woto pisi u Bëibel a Giikitöngö. Di Giikitöngö bi abi hia wöutu, nöö fëën mbei a bi dë wan bunu töngö u konda dee fundu lei u Bëibel da sëmbë. Nöö di Giikitöngö bi heepi dee sëmbë u dee kemeente u fan ku deseei, söseei u ko dë wan a di biibi.

12. (a) Andi da di kodeks, nöö faandi mbei an bi taanga u wooko ku ën kuma di pampia lolu? (b) Na un ten gaansë u dee Keesitu sëmbë bigi wooko ku buku?

¹² Ku andi dee Keesitu sëmbë u di fosu jaahöndö bi ta lei sëmbë soni u Bëibel? Fosufosu de bi ta sikifi a pampia lolu. Ma an bi dë wan kösökösö soni u jabi dee pampia lolu dë nasö u tja de. Hiniwan juu te dee Keesitu sëmbë bi kë feni wan Bëibel tëkisi, nöö de bi musu jabi di pampia lolu, nöö de bi ta toona lolu ën tapa baka. A wan së u di pampia lolu nöö de bi lo’ u sikifi soni. De bi sikifi di buku Mateosi fuu wan hii pampia lolu. Bakaten, sëmbë bi bigi wooko ku wan pei buku de kai kodeks. An bi taanga u jabi, nöö i bi sa suku wan Bëibel tëkisi feni hesihesi. Dee sëmbë dee sabi fesiten soni taki taa hesihesi dee Keesitu sëmbë bi bigi wooko ku buku, nöö baka  di jaa 100, gaansë u dee Keesitu sëmbë bi ta wooko ku buku kaa.

13, 14. (a) Unfa di dë di Paulosu bi dë wan goon mii u Loomë bi tjubi ën? (b) Unfa dee Keesitu sëmbë bi feni wini u dee wëti u Loomë?

¹³ Dee Keesitu sëmbë bi feni wini seei u dee wëti u Loomë a di fosu jaahöndö. Paulosu bi dë wan goon mii u Loomë, nöö dee wëti dë bi ta tjubi ën te a bi nango a woto kamian. Di dee sodati u Loomë bi kisi Paulosu a Jelusalen u tja go hupi, hën a bi piki de taa hën da wan goon mii u Loomë. A bi toona mëni di kabiteni u dee sodati taa de an musu hupi wan goon mii u Loomë ufö de kuutu ën. Fëën mbei „di dee sëmbë bi o hupi ën dë jei sö kaa, hën de hai kumutu wantewante nëën sinkii. Di hedima seei panta tu. Biga fa Paulosu bi dë goon mii u Loomë seei ma töku de bi söötö ën ku bui fu de hupi.”​—Tjabukama 22:25-29.

¹⁴ Di dë di Paulosu bi dë goon mii u Loomë bi tjubi ën di a bi dë a Filipi (Tjabukama 16:35-40). Nöö di wanlö gaan hia sëmbë di bi dë ku hati boonu, bi kë du hogi ku so u dee Keesitu sëmbë u Efeise, hën wan basia u di köndë bi fan ku dee sëmbë tefa de ko kabuka. A bi piki de taa de bi ta booko di wëti u Loomë (Tjabukama 19:35-41). Bakaten, di Paulosu bi dë a Sesalia, hën a bi piki de taa de bi musu dëën di leti di a abi kuma goon mii u Loomë u go fan ku di Gaan Könu seei. Nöö di a bi taanpu a di Gaan Könu fesi, hën a hopo taki da di bunu buka (Tjabukama 25:8-12). Dee Keesitu sëmbë bi ta wooko ku di wëti u Loomë u „hopo taki da di bunu buka, söseei de bi ta du hii soni di de bi sa du u mbei lanti da de di leti u peleiki.”​—Filipi 1:7, NW.

15. Naasë sömëni u dee Dju sëmbë bi ta libi a di fosu jaahöndö?

¹⁵ Wan woto soni bi dë di bi sa heepi dee Keesitu sëmbë u di fosu jaahöndö u peleiki a hii së u goonliba. A di ten dë, dee Dju sëmbë bi ta libi a sömëni köndë, na a Isaëli wanwan nöö de bi ta libi. Faandi mbei? Höndöhöndö jaa a fesi, dee Asilia sëmbë bi tei dee Dju tja go buta a katibo, nöö wan tu jaa baka di dë, dee Babilon sëmbë bi tei wanlö wotowan tja go buta a katibo tu. Baka di dee Pëlsia sëmbë bi ko ta tii Babilon, hën dee Dju bi ko ta libi a hii dee kamian di Pëlsia bi ta tii (Ësitë 9:30). A di pisiten u di fosu jaahöndö, di Jesosi bi ko a goonliba, sömëni Dju sëmbë bi ta libi a hii dee köndë Loomë bi ta tii, kuma Egepiti, ku dee woto pisi a Basusë u Afiikan, söseei a Giikiköndë, Piki Asia (Tolukuköndë), ku Mesopotamia (Ilaki). Sëmbë ta pakisei taa u hii dee 60 milion sëmbë dee bi ta libi a dee köndë Loomë ta tii, möön leki 4 milion u de bi dë Dju sëmbë. Hii fa dee Dju sëmbë bi paaja a sömëni kamian, de bi hoi deseei a di biibi u de.​—Mateosi 23:15.

16, 17. (a) Un wini di libi di dee Dju sëmbë bi ta libi a sömëni köndë bi tja ko da dee sëmbë dee an bi dë Dju? (b) Na un fasi dee Keesitu sëmbë bi djeesi dee Dju sëmbë?

¹⁶ U di dee Dju sëmbë bi ta libi a sömëni köndë, mbei sömëni sëmbë di an bi dë Dju bi ko sabi dee Hebelëjën Buku u Bëibel, söseei de bi ko sabi andi dee Dju sëmbë bi ta biibi. De bi ko lei taa Gadu hën bi da dee Dju dee Hebelejën  Buku u Bëibel, söseei taa dee buku dë bi abi tjabukama woto di nama ku di Mësiasi (Lukasi 24:44). Fëën mbei te dee Keesitu sëmbë bi ta paaja di bunu buka, nöö dee Dju sëmbë ku dee sëmbë dee an dë Dju tuu bi sabi so u dee soni di dee Keesitu sëmbë bi ta peleiki da de. Paulosu bi ta suku sëmbë di bi o kë haika di bunu buka. A bi guwenti u go a dee keikiwosu u dee Dju sëmbë, nöö a bi ta puu di Buku u Masa Gadu da de be de fusutan.​—Lesi Tjabukama 17:1, 2.

¹⁷ Dee Dju sëmbë bi abi di guwenti u ta miti makandi u dini Gadu a dee keikiwosu u de nasö a döösë kamian. De bi ta kanda, de bi ta begi, söseei de bi ta taki soni u Bëibel. Dee Keesitu sëmbë bi djeesi de, nöö useei ta djeesi de a dee kemeente a di ten aki tu.

18, 19. (a) Unfa di fasi fa soni bi dë a di fosu jaahöndö bi heepi dee bakama u Keesitu? (b) Unfa i ta si Jehovah, baka di u luku di woto aki?

¹⁸ Di fosu jaahöndö bi dë wan apaiti pisiten. Feti an bi dë a dee köndë Loomë bi ta tii, nöö sömëni sëmbë bi sa fan di wan seei töngö, söseei di wëti u Loomë bi ta tjubi de. An bi taanga da de u go a woto köndë, nöö sëmbë di bi ta libi a sömëni köndë bi sabi soni u dee Dju ku dee Hebelejën Buku u Bëibel. Hii dee soni aki bi heepi dee bakama u Keesitu u du di wooko di Gadu bi da de u du go dou.

¹⁹ Söwan 400 jaa ufö Jesosi bi ko a goonliba, di könima u Giikiköndë de kai Plato bi sikifi taa a taanga da dee sëmbë u ko sabi di Gadu di mbei hii soni, söseei nöiti de bi sa konda soni fëën da hii sëmbë a goonliba. Ma Jesosi bi taki taa: „Di soni dë, na wan libisëmbë a’ taanga u du ën, ma Gaangadu hën a sa du hii soni” (Lukasi 18:27). A dë gbelingbelin u si taa Jehovah hën bi heepi de u de sa du di peleikiwooko. A kë taa hii „dee köndëköndë u goonliba” jei di bunu buka, söseei u de ko sabi ën (Mateosi 28:19). A di woto di ta ko, woo taki unfa u ta paaja di bunu buka a hii di goonliba a di ten aki.