Mmọ ẹkedu ke ufụn Akwa Babylon esisịt ini ke isua 100 C.E. ama ekebe tutu esịm 1919. Ntak emi nnyịn inịmde emi idahaemi?

Ndụn̄ọde oro inamde ke Bible owụt ke mbon oro ẹyetde aran ẹkewọrọ ke ufụn Akwa Babylon ke 1919 ẹdidụk esop Abasi oro ẹnamde asana. Nso inam idọhọ ntre? Ke ndondo oro Obio Ubọn̄ Abasi ọkọtọn̄ọde ndikara ke heaven ke 1914, ẹma ẹdomo ikọt Abasi. Ndien ẹma ẹtọn̄ọ sụn̄sụn̄ ndinam mmọ ẹsana, ẹkûnyụn̄ ẹnyene n̄kpọ ndomokiet ndinam ye nsunsu ido ukpono. * (Se ikọ idakisọn̄.) (Malachi 3:1-4) Ekem ke 1919, Jesus ama emek “ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄” ete ọnọ ikọt Abasi oro ẹnamde asana “udia ke nnennen ini.” (Matthew 24:45-47) Kpa isua oro ke ikọt Abasi ẹkewọrọ ke ufụn Akwa Babylon. (Ediyarade 18:4) Edi ini ewe ke ikọt Abasi ẹketọn̄ọ ndidụk ufụn nnọ Akwa Babylon?

Nnyịn ikesinịm ke ikọt Abasi ẹketọn̄ọ ndidụk ufụn nnọ Akwa Babylon ke 1918, ndien ke emi ekedi ke ata esisịt ini. Enyọn̄-Ukpeme eke March 15, 1992, ọkọdọhọ ke kpa nte nditọ Israel ẹkedide ifịn Babylon, kpasụk ntre ke ikọt Abasi ẹkedi ifịn Akwa Babylon ke 1918. Edi ndụn̄ọde efen efen oro ẹnamde owụt ke ikọt Abasi ẹma ẹdedi ifịn ke ediwak isua mbemiso 1918.

Ẹma ẹtetịn̄ ke prọfesi Ezekiel 37:1-14 ke ikọt Abasi ẹyedi ifịn Babylon, ke ẹyenyụn̄ ẹsana mmọ ẹyak nte ini akade. Ezekiel ama okụt ke n̄kukụt nte ọkpọ owo ọyọhọde itịghede. Jehovah ama ọdọhọ ke “mme ọkpọ emi . . . ẹdi ofụri ufọk Israel.” (Ufan̄ikọ 11) Ufan̄ikọ emi akaban̄a idụt Israel; edi nte ini akakade, enye ama edibehe “Israel Abasi,” oro edi, mme Christian oro ẹyetde aran. (Galatia 6:16; Utom 3:21) Mme ọkpọ oro ẹkekụtde ke n̄kukụt do ẹma ẹfiak ẹdidu uwem ẹnyụn̄ ẹwak etieti. Emi owụt nte ikọt Abasi ẹkesan̄ade ẹwọrọ ke ufụn Akwa Babylon ke 1919. Didie ke prọfesi emi owụt ke ikọt Abasi ẹma ẹdu ke ufụn emi ẹbịghi?

Akpa, Ezekiel ọkọdọhọ ke mme ọkpọ owo emi ẹma “ẹsat etieti.” (Ezekiel 37:2, 11) Emi ọwọrọ ke enen̄ede ebịghi mmọ ẹkekpan̄a. Ọyọhọ iba,  Ezekiel ama ọdọhọ ke mme ọkpọ emi ẹkeset sụn̄sụn̄, ikesetke inikiet inikiet. Enye ama okop “uyom emi mme ọkpọ ẹtuahade ye ọkpọ, mme ọkpọ ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndisan̄a n̄kpere, ọkpọ adiana ye ọkpọ.” Ekem, enye ama okụt nte ‘ẹsịnde mmọ esịp, obụk onyụn̄ ọkọri.’ Ndien nte ini akakade ẹma “ẹfọri mmọ ikpa ke idem.” Ekem, “ibifịk [ama] onyụn̄ edi edidụk mmọ ke idem, ndien mmọ ẹtọn̄ọ ndidu uwem.” Ke mmọ ẹma ẹkefiak ẹdidu uwem, Jehovah ama anam mmọ ẹdidụn̄ ke isọn̄ mmọ. Kpukpru emi ama ada ini.—Ezekiel 37:7-10, 14.

Kpa nte prọfesi emi eketịn̄de, nditọ Israel ẹma ẹdu ke ufụn ke anyan ini. Mmọ ẹketọn̄ọ ndidu ke ufụn ke isua 740 mbemiso Christ akamanade, ke ini ẹkemende esien Israel duop ẹkpọn̄ obio emana mmọ. Ekem, ke isua 607 mbemiso Christ akamanade, mbon Babylon ẹma ẹsobo Jerusalem ẹnyụn̄ ẹmen esien Israel iba ẹkpọn̄ obio mmọ. Ekem, ke isua 537 mbemiso Christ akamanade, ẹma ẹsana ekpri ibat nditọ Israel ẹyak ẹnyọn̄ọ ẹkefiak ẹbọp temple Jerusalem, ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah do.

Kpukpru emi ẹwụt ke anaedi mme Christian oro ẹyetde aran ẹma ẹdu ke ufụn Akwa Babylon ke anyan ini, idịghe ke 1918 esịm 1919. Jesus n̄ko ama etịn̄ aban̄a anyan ini emi ikọt Abasi ẹkedude ke ufụn mi, ke ini enye ọkọdọhọde ke mbiet, oro edi, mbon oro mîdịghe ata Christian, ọyọkọri ọtọkiet ye wheat, oro edi “nditọ obio ubọn̄.” (Matthew 13:36-43) Ibat ibat mme ata Christian ẹkedu ini oro. Ata ediwak mbon oro ẹkedọhọde ke idi Christian ẹma ẹnyịme nsunsu ukpepn̄kpọ ẹnyụn̄ ẹkabade mbon mfiakedem. Ntak edi oro ikemede ndidọhọ ke esop Christian ama odụk ufụn ọnọ Akwa Babylon. Mmọ ẹketọn̄ọ ndidụk ufụn emi esisịt ini ke isua 100 C.E. ama ekebe tutu esịm ini emi ẹkenamde ndamban̄a temple Abasi asana ke utịt ini.—Utom 20:29, 30; 2 Thessalonica 2:3, 6; 1 John 2:18, 19.

Ke mme isua oro, mme adaiso ufọkabasi ye mbon ukara, ẹkeyom kpukpru owo ẹdu ke idak mmimọ. Ke uwụtn̄kpọ, mmọ ikayakke mme owo ẹnyene Bible m̀mê ẹkot Bible ke usem mmọ. Ẹma ẹkam ẹfọp ndusụk mbon oro ẹkekotde Bible ẹwot. Ẹma ẹnyụn̄ ẹsitụhọde mbon oro ẹkedọhọde ke se ẹkpepde ke ufọkabasi inenke. Ama enen̄ede ọsọn̄ ndifiọk akpanikọ m̀mê ndikpep mbon en̄wen akpanikọ.

N̄kukụt Ezekiel oro ekpep nnyịn n̄ko ke ikọt Abasi ẹma ẹfiak ẹdidu uwem ẹnyụn̄ ẹwọrọ sụn̄sụn̄  ke ufụn nsunsu ido ukpono. Ini ewe ke emi eketịbe, ndien didie ke eketịbe? N̄kukụt oro etịn̄ aban̄a “uyom emi mme ọkpọ ẹtuahade ye ọkpọ.” Emi ọkọtọn̄ọ nditịbe ata ediwak isua mbemiso mme akpatre usen ererimbot emi ọkọtọn̄ọde. Ke mme isua oro, ama enyene mbon emi ẹkemade Abasi, ẹkenyụn̄ ẹyomde ndifiọk akpanikọ nnyụn̄ nnam n̄kpọ Abasi kpa ye oro ẹkekpepde nsunsu ukpepn̄kpọ ini oro. Mmọ ẹma ẹkpep Bible ẹnyụn̄ ẹsịn ofụri ukeme mmọ ndinam mme owo ẹfiọk se mmọ ẹkpepde. Mbon eken ẹma ẹsịn idem ẹkabade Bible ẹsịn ke nsio nsio usem oro an̄wan̄ade mme owo.

Ekem, ke n̄kpọ nte 1870, eketie nte n̄kpọ eke obụk ye ikpa ẹtọn̄ọde ndikọri mfụk ọkpọ. Charles Taze Russell ye mme ufan esie ẹma ẹsịn idem ẹyom akpanikọ Bible ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ Jehovah. Mmọ ẹma ẹda Zion’s Watch Tower ye mme n̄wed eken ẹn̄wam mme owo ẹfiọk akpanikọ Bible. Ekem, ẹma ẹsio “Photo-Drama of Creation” ke 1914 ye n̄wed The Finished Mystery ke 1917. Mme n̄kpọ emi ẹma ẹn̄wam ikọt Jehovah ẹtetịm ẹbuọt idem ye enye. Ke akpatre, ke 1919, eketie nte n̄kpọ eke ikọt Abasi ẹkefiakde ẹdidu uwem ẹnyụn̄ ẹdụn̄ ke obufa isọn̄. Toto ke ini oro, mbon oro ẹdoride enyịn ndidu uwem ke isọn̄ ke nsinsi ẹdiana kiet ye mbon oro ẹyetde aran ẹnyụn̄ ẹkabade ẹdi ‘ata akwa udịmowo’ emi ẹnamde n̄kpọ Jehovah.—Ezekiel 37:10; Zechariah 8:20-23. *—Se ikọ idakisọn̄.

Kpukpru se inemede emi owụt ke ikọt Abasi ẹketọn̄ọ ndidụk ufụn nnọ Akwa Babylon esisịt ini ke isua 100 C.E. ama ekebe. Ini emi ke ediwak owo ẹkekabade mbon mfiakedem. Mmọ ẹma ẹkpọn̄ akpanikọ ẹnyụn̄ ẹnyịme mme ukpepn̄kpọ nsunsu ido ukpono. Ke ata ediwak isua, ama enen̄ede ọsọn̄ ata mme Christian ndinam n̄kpọ Jehovah, kpa nte ọkọsọn̄de nditọ Israel ke ini mmọ ẹkedude ke ufụn. Edi ẹnam kpukpru owo ẹfiọk akpanikọ Bible mfịn. Esịt enen̄ede enem nnyịn ndidu uwem ke ini emi ‘mbon oro ẹnyenede ikike ẹyamade nte un̄wana.’ Idahaemi, ediwak owo ‘ẹnam idem mmọ asana, ẹsion̄o ndek ke idem ẹfep’ ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah.—Daniel 12:3, 10.

Nnyịn idiọn̄ọke m̀mê Satan ekemen enye aka temple m̀mê okowụt enye temple ke n̄kukụt.

Matthew ye Luke ẹma ẹwet se iketịbede. Matthew ọdọhọ ke ‘Devil ama ada Jesus’ aka Jerusalem onyụn̄ “anam enye ada ke enyọn̄ ibibene temple,” oro edi, ebiet oro okon̄de akan ke temple. (Matthew 4:5) Luke ọdọhọ esie ke Devil ama “ada enye odụk Jerusalem onyụn̄ anam enye ada ke enyọn̄ ibibene temple.”—Luke 4:9

Ima isiwet ke n̄wed nnyịn ke etie nte Satan ikemenke Jesus ika ata ata temple ke ini enye okodomode Jesus. Enyọn̄-Ukpeme Ikọmbakara eke March 1, 1961, ekemen idomo enye emi odomo ye idomo enye oro Satan ekemende Jesus aka ata edikon̄ obot okowụt enye kpukpru obio ubọn̄ ererimbot emi. Ekem ọdọhọ ke idụhe obot ndomokiet emi owo ekemede ndidoro n̄kụt kpukpru obio ubọn̄ ererimbot emi. Enyọn̄-Ukpeme oro  ọkọdọhọ ke kpasụk ntre n̄ko, ke ekeme ndidi Satan ikemenke Jesus ika ata ata temple. Edi nte ini akakade, ẹma ẹwet ke Enyọn̄-Ukpeme ẹte ke edieke Jesus ọkpọkọfrọde ke temple oro ọduọ, ekeme ndidi enye akpakakpa.

Ndusụk owo ẹdọhọ ke sia Jesus mîkedịghe eyen Levi, ke owo ikpakayakke enye ọdọk ada ke enyọn̄ edisana ebiet ke temple. Ntre mmọ ẹdọhọ ke anaedi Satan okowụt Jesus temple ke n̄kukụt, kpa nte Abasi akadade Ezekiel aka temple ke n̄kukụt, ediwak isua ikie mbemiso Satan okodomode Jesus.​—⁠Ezekiel 8:​3, 7-10; 11:​1, 24; 37:​1, 2.

Edieke edide ẹkemen Jesus ke n̄kukụt ẹka temple, ndusụk owo ẹkeme ndikere:

• Ndi Jesus akpakada ke ndifrọ ke temple nduọ ke isọn̄ edi idomo?

• Ke mme ini eken emi Satan okodomode Jesus, enye ọkọdọhọ Jesus anam ata itiat akabade ata ata uyo, okonyụn̄ oyom Jesus atuak ibuot ọnọ imọ. Ndi emi iwụtke ke ekeme ndidi Satan ọkọdọhọ Jesus ọfrọ ke ata ata temple ediduọ ke isọn̄?

Edi edieke edide ata ata temple ke Satan akada Jesus aka, ndusụk owo ẹkeme ndikere:

• Ndi Jesus ikabiatke Ibet ke ini enye ọkọdọkde odoro ke enyọn̄ edisana ebiet ke temple?

• Jesus akasan̄a didie oto ke wilderness edisịm temple Jerusalem?

Ẹyak ise n̄kpọ ifan̄ emi ẹdin̄wamde nnyịn ibọrọ mbụme iba emi.

Prọfesọ D. A. Carson ọkọdọhọ ke ikọ Greek oro ẹkabarede nte “temple” ke n̄wed Matthew ye Luke ekeme ndiwọrọ ofụri temple idịghe sụk edisana ebiet emi ẹkesiyakde nditọ Levi kpọt ẹdụk. Mbatmbat ọkọm emi okodude ke usụk n̄kan̄ edem usiahautịn temple ekenen̄ede okon̄ akan ke temple emi. Ekeme ndidi do ke Jesus okodoro. Tọn̄ọde ke enyọn̄ ọkọm oro sịm esịt Itịghede Kidron ekedi n̄kpọ nte mita 140 m̀mê ikpat 450. Josephus, ewetmbụk eset, ọkọdọhọ ke ọkọm oro ama okon̄ tutu edieke owo adade do ese isọn̄, “isiọn̄ ayanam enye.” Kpa ye emi Jesus mîkedịghe eyen Levi, owo ndomokiet ikpakpanke enye ndidọk ndoro do.

Edi Jesus akasan̄a didie oto wilderness edisịm temple ke Jerusalem? Nnyịn idiọn̄ọke. Bible ọdọhọ ke ẹma ẹda enye ẹdụk Jerusalem. Edi itịn̄ke m̀mê Jesus okodu oyom usụn̄ ọkpọn̄ Jerusalem adan̄a didie m̀mê Satan okonyụn̄ odomo enye ebịghi adan̄a didie. Ntre ekeme ndidi Jesus akasan̄a ke ukot edika Jerusalem, kpa ye oro etiede nte ke ama enen̄ede ada ini.

Ke ini Satan okowụtde Jesus “kpukpru mme obio ubọn̄ ererimbot” emi, ekeme ndidi enye okowụt Jesus ke n̄kukụt, sia idụhe obot ndomokiet emi owo ekemede ndidoro n̄kụt kpukpru obio ubọn̄ ererimbot emi. Emi onyụn̄ etie nte ndiwụt owo ndise obio emi enye mîkaha akpa. Ekeme ndidi Satan okowụt Jesus n̄kpọ emi ke n̄kukụt, edi enye ama enen̄ede oyom Jesus atuak ibuot ọnọ imọ. (Matthew 4:​8, 9) Ntem, ke ini Satan akadade Jesus aka temple, etie nte enye okoyom Jesus ọfrọ ke temple ọduọ ke isọn̄ owot idem. Edi Jesus ama esịn. Edieke ekpekedide ke n̄kụkut ke Satan ọkọdọhọ Jesus ọfọrọ ke temple ọduọ ke isọn̄, ọwọrọ emi ikpekedịghe idomo.

Ntem, ekeme ndidi Jesus ama aka Jerusalem ọkọdọk odoro ke ebiet oro okon̄de akan ke temple. Edi kpa nte iketịn̄de ke ntọn̄ọ ibuotikọ emi, nnyịn idiọn̄ọke m̀mê Satan ekemen Jesus aka temple m̀mê okowụt enye temple ke n̄kukụt. Se idiọn̄ọde edi ke Satan okoyom Jesus anam n̄kpọ emi Abasi asuade, edi Jesus ikamaha ndinam.