Abantu ba baLesa baali abasha kuli Babiloni Umukulu panuma ya mwaka wa 100 kabili baalilekele ukuba abasha mu 1919. Nindo cicindamine kuli fwebo ukumfwisha bwino uku ukwaluka mu kumfwisha amalembo?

Kuli ifingi ifilangisha ati mu 1919, abaKlistu abasufishiwe baalifuminemo muli Babiloni Umukulu kabili baalibikilwe mwi kelesha ilisweshiwe. Langulukeni pali cici: Ili Ubufumu bwa baLesa bwatatikile lukoso ukwikala kwiulu mu 1914, abantu ba baLesa baalyeshiwe kabili panini panini baalukuya ili basweshiwa ukufuma ku kupempela kwa bufi. * (Malaci 3:1-4) Mu 1919, baYesu baalisontele “umupyunjishi uyo ucetekelwe uwa mano” pakweba’ti “alukubapeela ifyakulya fyabo pa mpindi ishelelwe” abantu ba baLesa abasweshiwe. (Matayo 24:45-47) Muli wopele ulya umwaka, mu kupalanya lukoso abantu ba baLesa baalifumine mu busha kuli Babiloni Umukulu. (Ukufisulula 18:4) Pano ni lwisa ili abantu ba baLesa babeele abasha?

Akale, twalukubuulishisha ati abantu ba baLesa baali abasha kuli Babiloni Umukulu pa mpindi lukoso inini ukutatika mu 1918. Akatambo ka Wakulama aka March 15, 1992, kaalilabiile ati koti ni fyopele filya abaIshilaeli babapintile mu busha ku Babiloni, mu 1918 abapyungishi ba baYawe balibeele abasha kuli Babiloni Umukulu. Pano, panuma ya kufwaya-fwailapo ifyebo na fimbi, calisangilwe ati abantu ba baLesa balibeele abasha ninshi ne mwaka wa 1918 taungafika.

Ukushimika ukulembelwe pali Esiceli 37:1-14 kwalishimikile ati abantu ba baLesa baali ne kuba mu busha eli panuma baali ne kukakululwa. Esiceli alibwene icakubona. Muli cici icakubona alibwene umukolo uwaiswilemo amafupa. BaYawe baalilabiile ati: “Aya mafupa eba ng’anda yonse ya ku Ishilaeli.” (Apakupenda pa 11) Ici calukulosha ku baIshilaeli ba cinenene eli panuma cali ne kulosha kuli ‘Ishilaeli wa baLesa,’ e kweba’ti abaKlistu abasufishiwe. (AbaGalatya 6:16; Ifyacitilwe 3:21) Mu cakubona, amafupa aalibeele ne mweo kabili aalishile mu kuba libumba lya fita ilikulu. Ici calukubuulishisha ifi abantu  ba baLesa baali ne kulubuka kuli Babiloni Umukulu mu 1919. Pano, kani uku ukushimika kulalangisha shani ati baali abasha pa mpindi itali?

Ica kutanga, Esiceli aalibwene ati alya amafupa abantu abafwile “aliuminine ukwakuti.” (Esiceli 37:2, 11) Ici cilukwalula ati abantu ba baLesa baalifwile pa mpindi itali. Ica bubili, Esiceli aalibwene abafwile balukubuuka panini panini. Alyumfwile ‘icipupa ne citulika, na o amafupa ne kubungana, ifupa kalilundana kulibyakwe.’ Eli abwene ‘imishipa pali o, ne munefu nawo ne kwisapo.’ Icakonkelepo cakweba’ti inkanda yalifimbilepo pa munefu. Panuma, “umupashi ne kwinjila muli bo, nabo ne kuba ne mweo.” Mu kupelako, panuma abantu baba ne mweo, baYawe baalibapeele icalo ca kwikalamo. Paali ne kupita impindi itali pakweba’ti fyonse ifi ficitwe.—Esiceli 37:7-10, 14.

Koti ni fyefyo uku ukushimika kwalabiile, abaIshilaeli baali abasha pa mpindi itali. Baalipintilwe mu busha mu mwaka wa 740 B.C.E. ili ifikoto 10 ifya baIshilaeli bafifumishemo mu calo. Panuma, mu mwaka wa 607 B.C.E., aba Babiloni balyonawile umushi wa Jelusalemi, kabili ifikoto fibili ifya baIshilaeli baalififumishemo mu calo. Eli mu mwaka wa 537 B.C.E, baalifumine mu busha ili ibumba ilinini ilya baJuda lyabwelele mu kwibaka itempuli ne kupempela baYawe mu Jelusalemi.

Fyonse ifi filalangisha ati abaKlistu abasufishiwe baali mu busha kuli Babiloni Umukulu pa mpindi itali, talipo kufuma lukoso mu 1918 ukufika mu 1919. BaYesu nabo baalilosesheko kuli yiyi impindi itali ili balabiile ati abaKlistu ba bufi, e kweba’ti ibamba, baali ne kukulila pamo ne ‘bana ba Bufumu,’ e kweba’ti tiligu. (Matayo 13:36-43) Pali yonse’yi impindi, kwali lukoso abaKlistu ba cine abanini. Abengi abaalukulabila ati baKlistu baalukusambisha ifya bufi kabili baalifutukiile baLesa. E mulandu tungalabilila ati ikelesha lya buKlistu lyali mu busha kuli Babiloni Umukulu. Balibeele mu busha panuma lukoso ya mwaka wa 100 kabili baalipitilishe ukuba mu busha ukufikila impindi ili itempuli lya kupalanya lukoso ilya baLesa lyasweshiwe mu mpindi ya kupelako.—Ifyacitilwe 20:29, 30; 2 AbaTesalonike 2:3, 6; 1 Yoane 2:18, 19.

Muli yeyo imyaka iyakuti ubwingi, intangishi sha mapempelo ne bamapolitiki balukufwaya ati abantu balukucita ifi bo baalukufwaya. Ku cakubwenako, abantu tabasuminishiwepo ukukwata Baibolo neli ukuipenda mu mulaka woyo bangomfwa. Bambi abaalukupenda Baibolo baalukubocela pa citi. Kabili abaalukulabilapo pali fyefyo intangishi  sha mapempelo shalukusambisha, baalukubapanika ukwakuti. Caali icikateshe makosa ukusambilila bucine neli ukubusambisha kuli bambi.

Nakabili, icakubona Esiceli abwene cilatofwako ukwishiba ati abantu ba baLesa baalibeele ne mweo kabili baalukufuma muli Babiloni Umukulu panini panini. Pano, cali shani pakweba’ti abantu ba baLesa balubuke? Mu cakubona balishimbwilemo ‘icipupa.’ Ifi fyalitatikile ukucitika ili kwashele imyaka inini ati inshiku sha kupelako shitatike. Muli yeyo imyaka, kwali abantu ba bucetekelo abaalukufwayo’kwishiba bucine ne kupyungila baLesa nangaba’ti kwali abengi abalukusambisha ifya bufi. Balisambilile Baibolo kabili baalitatikileko ne kubuulako abantu ifi baalukusambilila. Bambi baalipyungishe ukwalula Baibolo mu milaka yeyo abantu bangomfwa.

Eli, ku kushila kwa myaka ya ba 1800, cali koti umunefu ne nkanda fyafimba pa mafupa. Charles Taze Russell ne babyakwe baalipyungishe ukusambilila bucine ne kutatika ukupyungila baYawe. Balyofweleko ne bantu bambi ukumfwisha bucine ukupyungisha makashini ya Zion’s Watch Tower ne mabuuku ambi. Panuma, mu 1914, “Photo-Drama of Creation” ne buuku lya The Finished Mystery ilya mu 1917 fyalyofweleko ukukosha ukucetekela kwa bantu ba baYawe. Na mu kupelako, mu 1919, cali koti abantu ba baLesa babapeela icalo cimbi. Ukufume’yo impindi, abakwete ubucetekelo bwa kwikala pa calo umuyayaya balapyungila pamo ne basufishiwe. Balapempela baYawe pamo, kabili bonse pamo balibeele “ibumba lya fita ilikulu ukwakuti.”—Esiceli 37:10; Sakaliya 8:20-23. *

Caboneka apaswetele ati abantu ba baLesa baalibeele mu busha kuli Babiloni Umukulu panuma ya mwaka wa 100. Iyi e mpindi ili abantu abengi bafutukiile baLesa pa kusumina ubusambishi bwa bufi ne kukaana bucine. Pa myaka iingi, caali icikateshe ukupyungila baYawe, koti ni fyopele filya caali ku baIshilaeli ili baali mu busha mu Babiloni. Pano, pali bubuno bukumo abantu balukusambishiwa bucine mu calo conse lukoso. Tulasangalala ukwishiba ati tulukwikala mu mpindi ili “abali ne mano bakatula koti kutuba”! Abengi pano ‘bangaliswesha,’ “ne kuwaminishiwa,” ne kusumina ukupempela kwa cine!—Danyeli 12:3, 10.

Tatwishipo mu cinenene ifi Satana alangishe itempuli kuli baYesu.

Matayo na Luku balilembeleko ifyacitikile. Matayo alilabiile ati “Umusenseshi alibatwite” baYesu ku Jelusalemi ne “kubekalika pali sunsa uwa kwi tempuli.” (Matayo 4:5) Luku alilabilile ati Umusenseshi “alibatwite ku Jelusalemi, ne kubekalika pali sunsa uwa kwi tempuli.”—Luku 4:9.

Akale, mu mabuuku esu twalukulabila ati cipale Satana tatwitepo baYesu kwi tempuli mu cinenene ili alukubesha. Akatambo ka Wakulama aka March 1, 1961, kalipalenye ifyacitikile kuli fifilya Satana aeseshe baYesu ukupitila mu kubalangisha ubufumu bonse ubwa pa calo pa lupili. Kaalilabiile ati takulipo ulupili ulutali makosa paapo umuntu anganina ne kubona ubufumu bonse ubwa pa calo. Eli pano kalabiile ne kweba’ti fyopele’fyo, cipale Satana tatwitepo baYesu kwi tempuli lya cinenene. Nangabe’fyo, ifiputusha fya mu Akatambo ka Wakulama ifyafumine fyalilabiile ati baYesu nga balisotokelepo panshi, cipale nga balifwile.

Bambi balalabila ati pakuti baYesu tabalipo baLefai, tabaelelwepo ukwimakana pali sunsa ya kwi tempuli iliswetelele. Popele, balalabila ati cipale Satana alyeseshe baYesu ukupyungisha icakubona. Imyaka iyakuti ubwingi ili ifi tafingacitika, Esiceli na o alitwelwe kwi tempuli mu cakubona.—Esiceli 8:3, 7-10; 11:1, 24; 37:1, 2.

Pano kani baYesu balibatwite kwi tempuli mu cakubona, bambi bangalukwipusha ati:

• Kani baYesu nga balyumfwile ati ukweshiwa kwa kusotoka pe tempuli kwali kwa cinenene?

• Impindi imbi ili Satana alukwesha baYesu, alibabuulile ukwalula amabwe acinenene ukuba ni shinkwa ya cinenene. Nakabili, alukufwaya baYesu ukumulambila. Popele, kani fingaba fya cine ati Satana alukufwaya baYesu ukusotokelapo panshi ukufuma pa tempuli lya cinenene?

Pano kani Satana tapyungishepo icakubona pa kwesha baYesu kabili alitwite baYesu kwi tempuli lya cinenene, bambi bangalukwipusha ati:

• Kani baYesu balipulaishe Ifunde ukupitila mu kwimakana pali sunsa ya kwi tempuli iliswetelele?

• Kani baYesu balyendele shani ukufuma mu mpanga ukufika kwi tempuli mu Jelusalemi?

Nga tubone ifyebo na fimbi ifyakutofwako ukwasuka ifyakwipusha fibili ifyakupelako.

D. A. Carson, uusambilile makosa, alilembele ati ishiwi lya ciGiliki ili baalwile ati “itempuli” mwi buuku lyakwe Matayo na Luku lilalosha ku mupunda onse uwe tempuli kabili taliloshapo lukoso ku mupunda uuswetelele uwa mwi tempuli, umupunda woyo abaLefai lukoso ebaelelwe ukuyako. Ku saufu ya mupunda we tempuli kwali ikona ilyabelele ku mutulesuba ilyali e mupunda uutali makosa. Cipale baYesu balibemakanikile pali lili ikona. Ukufuma pali lili ikona ukufika panshi pa Mukolo wa Kedilono pali amamita 140. Uulemba ilyashi lya kale Josephus alilabiile ati uyu umupunda wali apatali makosa ica kweba’ti kani umuntu aimakanapo eli alolesha panshi, “angomfwa ulunshingwa.” Nangaba’ti baYesu tabaalipo baLefai, nga balimakeneko pali wuyu umupunda kabili nga takwalipo uwali ne kubakanya.

Pano baYesu bangenda shani ukufuma mu mpanga ukufika kwi tempuli mu Jelusalemi? Tatwishipo ifyacitikile mu cinenene. Baibolo ilalabilako lukoso ati balitwitwe ku Jelusalemi. Tailabilapo pa fyali umushinso ukufuma apa baali ukufika ku Jelusalemi neli ubukulu bwa mpindi Satana aeseshe baYesu. Popele, cingacitika ati baYesu balyendele ukuya ku Jelusalemi, nangaba’ti ici cali ne kupinte’mpindi iitali.

Ili Satana alangishe baYesu “ubufumu bonse ubwa panshi,” cipale alipyungishe icakubona, ni pakuti tekuti cicitikepo ukunina pa lupili ne ukubona ubufumu bonse ubwa pa calo. Cipale ifi ifyacitikile tungafipalanya kuli fifilya tungapyungisha vidyo ukulangisha umuntu ifi imipunda imbi iboneka. Cipale Satana alipyungishe icakubona, pano alukufwaya baYesu ukufukama mu cinenene ne kumulambila. (Matayo 4:8, 9) Popele, ili Satana atwite baYesu kwi tempuli, alukufwaya ati baYesu babike umweo wabo mwi lofyo ukupitila mu kusotoka ukufuma pe tempuli. Pano baYesu balikeene. Kani baYesu balibeseshe lukoso mu cakubona, nga tababwenepo ati balukweshiwa mu cinenene.

Popele, cingacitika ati baYesu mu cinenene baaliile ku Jelusalemi ne kwimakana pali sunsa ya kwi tempuli. Ukuba, koti ni fyefyo twacilabila pa kutatika kwa cicino iciputusha, tatwishipo mu cinenene ifi Satana alangishe itempuli kuli baYesu. Pano tulicetekele ati Satana alipitilishe ukwesha baYesu ati bacite ifibipile ne kweba’ti lyonse ili alukubesha, baYesu balukukaana.