Je choʼndale Niná kʼiaa saʼnda tsakationʼioni nga siglo 2 saʼnda nó 1919. Jñáni tichʼangiñá kʼianga kʼoabixoán.

Je choa̱ xi tjín kui bakó nga nó 1919 tsakationdaí je chjotale Cristo xi ya koai ngʼajmi, kʼoa saʼnda kui nó jebi kʼiaa jetojngo koanni nga koantsje je jtínle Niná. Je naxinandále Niná nʼio nkjín nó kichotʼayakao kʼoa nga koantsje saʼnda nga kicho nó 1914, kʼianga jetsakatéxoma je Chjotaxále Niná ya ngʼajmi (Malaquías 3:1-4). * Xijekoan, kʼianga nó 1919, je Jesús kʼiaa kitsjoale xá “je choʼnda xi nʼiotʼakon, xi nda be xá” ánni “nga tsjoásínile xi koakje̱nni nga fichó choa̱le” je naxinandále Niná xi kʼoasʼin koantsje (Mateo 24:45-47). Kʼianga kui nó jebi je choʼndale Niná jngoyale jaʼai ijngokʼani ʼnde xi kitsjoale Niná kʼoa alikui tiya tsakationʼioni ya Babilonia xi nʼioje (Apocalipsis 18:4). Kʼiáni kitsʼiani nga tsakationʼio.

Nkjín nó nga kʼoatsakixoán nga nó 1918 kitsʼiani nga je Babilonia xi nʼioje kiskaya ntsja je naxinandále Niná nga kisikʼéjnanʼio. Tobʼelañá, je rebista La Atalaya xi tsʼe 15 de marzo de 1992 i kitso: “Tojo koan je naxinandále Niná nichxin kjoatse nga ya kinikatíonʼio choatse ya Babilonia, kʼianga nó 1918 je choʼndale Jeobá kʼoati ya kisikatíonʼio choatse je Babilonia xi nʼioje”. Kʼianga ndasa kichotʼayason xi tʼatsʼe jebi tsaʼyale kʼianga tsínkui nó jebi kitsʼiani.

Kataʼyala je én xi tongini kinokjoa nga kinikʼéjnanʼio kʼoa nga kinikʼéjnandaí je naxinandá Niná. Xi tʼatsʼe jebi yaa faʼaitʼa Ezequiel 37:1-14. Je profeta Ezequiel jngo sén kisakole, jngo konga tsabe jñani kijnakitse je nindale kʼien. Kʼoa ya bersíkulo 11 kʼoatso kʼianga “je ninda xokjoan tsʼení  ngatsʼi je niʼyale Israel”. Niʼya jebi jé títjon kitsoyanile je naxinandá Israel kʼoa xijekoan je kitsoyanile “je chjota Israel xi tsʼe Niná”, xi tsonile, xi ya koai ngʼajmi (Gálatas 6:16; Hechos 3:21). Je Ezequiel kui tsabe nga kisʼe ijngokʼanile kjoabijnachon ninda xokjoan nga ñaki jochjotakjoajchán koanchon. Sén jebi kui bakóyaná josʼin nda tsakʼejna ijngokʼani je naxinandále Niná nga kichokjetʼa nó 1919. A koasenkaoná sén jebi nga jchaa jótjín tse kinikʼéjnanʼio je naxinandále Niná.

Xi títjon, je ninda xi tsabe “jenʼio kixí kjoan” (Ezequiel 37:2, 11). Jebi kui bakóyaná nga jenʼio kjoatse kʼien je chjota xi tsʼe ninda xokjoan. Xi majaoni, tobijbi kisʼe ijngokʼanile kjoabijnachon ninda xokjoan. Kʼianga títjon, nʼio jane xi kinoʼyale “ñaki janeya, kʼoa je ninda koanchriantʼale xínkjín” nga kisijngo je yaole. Kʼoa kʼiaa kisʼeyojon je naxá kao yao, kʼoa xi koanskanni kʼiaa kisʼele xjoa̱yao. Xi jeki nichxin, kʼiaa “jaʼasʼenle ntjao̱, kʼoa tsakatiokon”. Kʼoa xi tofetʼani, je Jeobá kitsjoale ʼnde jñani tsakatio je xi kʼoasʼin jaʼáyale. Alikui tosasa kʼoakoanni (Ezequiel 37:7-10, 14).

Kʼianga kinikatíonʼio je chjota israelita nichxin kjoatse nʼio tse kichomani nga tsakationdaí ijngokʼa. Kʼiaa kitsʼiani nga nó 740 tongini nga nó 1 kʼianga kiskajenngi nga te ntje̱le Israel xi ya norte tsakatio kʼoa nʼio nkjín xi xin kichaní nga kinikatíonʼio. Xijekoan, kʼianga nó 607 tongini nga nó 1, ya naxinandá Jerusalén kao Judá kichonikje kʼoa nga jao ntje̱le Israel xi ya sur tsakatio, kʼoati xin kichaní nga kinikatíonʼio. Kʼoa kʼiaa tsakationdaíni nga nó 537 tongini nga nó 1, kʼianga ki ijngokʼani chjota judío ya ʼndele. Tsakʼéndaya je yo̱ngo̱ kʼoa ijngokʼa je Jeobá tsabexkónni ya Jerusalén.

Tojosʼin kaʼyaa, je Babilonia xi nʼioje ali tsa tokʼiajin nga nó 1918 kao nó 1919 kisikatíonʼio je choʼndale Niná, nkjín nó kisikatíonʼio. Je Jesús kui kinchja̱ni jokji tse kuichomani nga je jñá xi tsín nda ya koa̱nngʼajinle je trigo, xi je tsoyanile “chjota xi sʼe̱le kjoatéxomale ngʼajmi” (Mateo 13:36-43). Kʼoa xi tʼatsʼe jebi kʼiaa tínchja̱ni kʼianga ngisa nkjín kisʼe je chjota xi yátsʼi̱n tsakinyále je Niná. Kʼoa kui kʼoabixónsíñá kʼianga je jtín xi tsʼe Cristo nga je kisikʼéjnanʼio je Babilonia xi nʼioje. Kʼoa jebi kʼiaa kitsʼiani kʼianga siglo 2 kʼoa kʼiaa jetʼani saʼnda nga koantsje je yo̱ngo̱ xi tsín matsen,  nichxin fetʼa xi tiyoaa ndʼaibi (Hechos 20:29, 30; 2 Tesalonicenses 2:3, 6; 1 Juan 2:18, 19).

Jokji tse nga tsakʼejnanʼio je jtín xi tsʼe Cristo, je chjotatítjonle relijión kao chjota polítiko kui xi koanmele nga je koanentsja ngatsʼi je chjota. Tobʼelañá, alikui kitsjoaʼnde nga ʼya xi Biblia kisatiole. Kicho nichxin kʼianga nʼio xkón tsakatio je chjota xi Biblia tsakʼéxkia. Tjínkʼa xi kisakatjínkon. Kʼoa tsa ʼyani xi tsín nda sikʼaxki̱ jmeni xi kitsoya ya yo̱ngo̱ kitjenngikení chjota. Kʼoa kʼoasʼin kisatechjoanile je chjota nga skoe̱ jokjoantjínni xi tʼatsʼe Niná.

Kuila kataʼyaa jmeni xi koan nga koanskanni nga jenda tsaʼyaxkónni je Niná. Nʼio nkjín siento nó kʼoakoan kʼoa tobijbi kʼoakoan saʼnda nga jaʼai je nichxin fikjetʼa kʼoa “ñaki janeya”. Ninga me ngatsʼi je chjota nga tokui koankjainle xi to kjoaʼmiya ndiso tjenkao, kisʼení chjota xi kixi koan xi mele skoe̱ jokjoantjínni xi kixi tíjna kʼoa nga nda kʼoetsʼoale Niná, kʼoa kʼoakisʼin jokji tjen kʼoakoanle. Tjínkʼa xi tsakʼasje je Biblia xi kui tjítʼa je én xi ngisa male je chjota. Kʼoa tjínkʼa xi kui kʼoakitso jmeni xi koansjaitʼale je Énle Niná.

Kʼianga jetífikjetʼa siglo 19, je Charles Russell kao je xi tsakinyakao nʼio tsakʼénele yaole nga tsabe jokjoantjínni xi tʼatsʼe Niná. Jngoyale kui mangóson kʼianga je ninda kisʼenile yao kʼoa kao xjoa̱yao. Je rebista Zion’s Watch Tower (La Torre del Vigía de Sión) kʼoa kao xo̱n xi kjaʼaísa xi bʼasje naxinandále Niná, nʼio tsakinyakao je chjota xi ndʼé tjío ni̱ma̱le nga tsabe jokjoantjínni xi tʼatsʼe Niná. Kʼianga nó 1914 kʼiaa kitjo je “Foto-Drama de la Creación” kʼoa nga nó 1917 kʼiaa kitjo je libro The Finished Mystery (El misterio terminado). Nʼio kisitaja kjoamakjainle je naxinandále Niná. Kʼoa xijekoan, nga nó 1919, je choʼndale Niná jngoyale tsakʼai ijngokʼanile kjoabijnachon kao jngo ʼnde jñani koa̱n koatio. Nga jeki nichxin, je chjotale Cristo xi i̱ tjínle kjoachoya i̱ Sonʼnde tjíobinyakao je chjotale Cristo xi ya koai ngʼajmi, kʼoa ngatsʼi yaa mangóson “chjotakjoajchán” nga nʼio nkjín mani (Ezequiel 37:10; Zacarías 8:20-23). *

Je choa̱ xi kaʼyaa kui bakó nga je Babilonia xi nʼioje kʼiaa kinroatsʼiani nga kisikatíonʼio je naxinandále Niná nga siglo 2 nga kisʼe chjota xi yátsʼi̱n tsakinyále je Niná. Kʼoasʼin kitsʼiani nga tse kjoaba tsakatiojin, tojosʼin tsakatio je chjota israelita kʼianga kinikatíonʼio nichxin kjoatse. Tonga nʼio tsjoa maná xi tʼatsʼe naxinandále Niná nga ninga nkjín siento nó nga kjoañʼai jaʼatojin tíbe ndʼaibi nga tíbitjoson jmeni xi kitso je profeta Daniel: “Je xi tjínle kjoachjine ñaki nʼio koa̱nfate”, kʼoa “nʼio nkjín xi koa̱ntsje [...] kʼoa xi koa̱nndaya” (Daniel 12:3, 10).

Alikui ʼyaa jokjoan koan. Alikui ʼyaa kʼiatsa ñaki ya kichokʼejna Jesús ya yo̱ngo̱ kʼoa tsa to sén kisakole. Je xo̱n xi bʼasje naxinandále Niná kʼoatso nga jao koya jebi.

Kuila kataʼyaa jotso Biblia jmeni xi koanle je Jesús. Je Evangelio xi tsʼe Mateo itso:  “Kʼia je na̱i kikao Jesús ya naxinandátsje, kʼia kisikʼéjnason ya sonngʼale yo̱ngo̱” (Mateo 4:5). Kʼoa je Lucas itso: “Kʼia na̱ibe kikao Jesús ya Jerusalén, kʼoa kisikʼéjnason jasonngʼale yo̱ngo̱” (Lucas 4:9).

Nichxin kjoatse, je xo̱n xi bʼasje naxinandále Niná kʼoatso nga tsakui nichxin likui ya kʼoakoan kjoa jebi ya jñakjoanni tíjna je yo̱ngo̱. Tobʼelañá, je rebista La Atalaya xi tsʼe 15 de julio de 1961 i kitso: “Alikui koa̱n nga sí tokatamajinkixiná jmeni xi koantʼain je Jesús ya ʼndekixí kʼianga kichotʼayakao. Tsín nindo jñani tjen kinikasénjnani nga kisakole ngayeje kjoatéxomale sonʼnde kao kjoajeyale. Kʼoatisʼin majinná kʼianga je Na̱i alikui ñaki kikaosontsen je Jesús ya naxinandátsje kʼianga kisikʼéjnason ya sonngʼale yo̱ngo̱. Alikui kjoan machjén nga sí koakosontsenle nga sasa ska̱yani je che̱n”. Kʼoa je rebista La Atalaya xi kitjo nga koanskanni, kʼoakitso kʼiatsa kiskayalani che̱n xi kisʼejnabasenle yajin kʼien, xi tsonile, nga ñaki ya tíjna jngo ʼnde jñani ngʼa chon.

Tjínkʼa chjota xi kʼoatso, kʼianga tsín chjota levita kitjenni je Jesús, alikui tiʼndele tojo tjín kjoatéxoma nga ya koaikʼejnason ya sonngʼale yo̱ngo̱, xi tsonile, ya ʼNdetsje kao ʼNde xi nʼio tsje. Kʼoa kuinga kʼoasʼin síkjaʼaitsjensíni chjota kʼianga je Na̱i to sén tsakakóle je Jesús nga kiskotʼayakao, tojo koan je profeta Ezequiel ngasʼa nga kʼoati kisakole je yo̱ngo̱ (Ezequiel 8:​3, 7-​10; 11:​1, 24; 37:​1, 2).

Kʼoa tsa to sén xi kisakole je Jesús kʼianga kichotʼayakao, kui jebi xi chjonangiaa:

• A ñaki kichotʼayakao je Jesús.

• Kʼianga je Na̱i nga kʼoakitsole je Jesús nga nioxtila katasíkʼóya je la̱jao̱ kʼoa nga xkóle katabasénle, a tsí koan kʼoati kitsole tsokʼoa nga ñaki katakjijenngi Jesús ya yo̱ngo̱.

Kʼiatsa ñaki yalani kichokasenjnason ya yo̱ngo̱ je Jesús, kui jebi xi chjonangiaa:

• A tsí kjoatéxoma jaʼatone.

• Jósʼin kichoni ya Jerusalén nga̱ yaa ʼndekixí tíjna.

Kʼiatsa ñaki nda chótʼayasoán xi tʼatsʼe jebi, jao koya tjínni xi bakóyaná jmeni xi sʼa kachjonangiaa.

Je maestro Donald Carson kʼoatso kʼianga én griego je én xi “yo̱ngo̱” tso xi faʼaitʼa nga jao Evan­gelio (hierón) tochale ngakjijngo je yo̱ngo̱ xotsole kʼoa tsín tokui je ʼNdetsje kao ʼNde xi nʼio tsje. Kʼoa likui anni nga ya koaikinni je Jesús ya jñani tíjna je ʼNdetsje kao ʼNde xi nʼio tsje. Koan nga xin ʼnde tsakʼejna jolani tsa ya xi̱ngi̱le yo̱ngo̱ xi ya tíjna ya sureste. Yaa matsentʼa ya konga Cedrón, kʼoa mela 137 metro kji ngʼa. Je ndʼiangʼa xi ya kijna xjáo kjindai ya sonngʼale kʼoa kui xi ngisasa nʼio ngʼa kji xi kijna ya yo̱ngo̱. Je Josefo, jngo chjotachjine xi tsakʼejna nichxin kjoatse, kʼoakitso kʼiatsa jngo chjota xi ya koasenjnason kʼoa skótsenjentjon yaa koa̱nnjiole nga kʼoasikji ngʼa. Je Jesús alikuijin ʼya xi jokitsole tsa ya kichokasejna, nga̱ ya ʼnde jebi ali tsa tojejin kisʼendale je chjota levita.

Tonga jósʼin kichoni Jesús ya yo̱ngo̱ nga̱ yaa ʼndekixí tíjna. Alikui ʼyaa jokjoan koan. Ya Biblia nʼio to choa bʼéyanajmí jokoan nga kui nichxin nga kichotʼayakao je Jesús, alikui kʼoatso jokji tse kʼoatsakʼinle kʼoa alikui kʼoatso jochon jñani tíjna ya ʼndekixí. Alikui kjoan ʼyaa tsa to ndso̱ko̱ kini Jesús ya Jerusalén ninga tsʼachxinle kʼianga kicho. Kʼoa ya Biblia kʼoati tsín kʼoatso tsa toya tsakʼejnaʼnde ya ʼndekixí kʼianga kichotʼayakao. Je xi tso Biblia tokui nga ya kichaní Jerusalén.

Kʼoa jótjínngáni xi tʼatsʼe nga kui kisakole “ngayije kjoatéxomale sonʼnde”. Tsín jngo nindo jñani matsenni ngayeje kjoatéxomale sonʼnde. Tsakui nichxin to sén tsakakóle je Na̱i kʼianga kiskotʼayakao. Jolani kʼiatsa ʼyani xi jngo proyector kʼoa tsa jngo pantalla koakolee nga katabe kʼa je ʼnde xi tjín i̱ Sonʼnde. Tojmeni xi kisichjén je Na̱i, ñaki kʼoakoan nga i̱ kitsole je Jesús: “Tsa jchaxkónnái” (Mateo 4:​8, 9). Kʼoa je che̱n xi kisʼejnabasenle xi tʼatsʼe yo̱ngo̱, kʼiatsa kʼoalani kisʼin Jesús jme xi tsakʼinle nʼiojin tse kjoa kichomani tikʼoajinni tsa to sén xi kisakole.

Tojosʼin kaʼyaa nga títjon, alikui koa̱n kʼoakuixoán jokjoan koan, tsakui nichxin ñaki ki Jesús ya Jerusalén kʼoa kikin ya sonngʼale yo̱ngo̱. Tonga je xi ʼyaa kuinga ñaki kʼoakoan je che̱n xi tsakatíobasenle je Na̱i, kʼoa nga ñaki tsakʼasjengi je Jesús nga jngó jngó che̱n jebi.