1. An kan Zerizalɛmun i sacilɛ’n i ndɛ.

AFUƐ 607 nun ka naan y’a ju Klist blɛ su’n, Nɛbikadnɛzali m’ɔ ti Babilɔnin famiɛn’n i sonja’m be ko fali Zerizalɛmun klɔ’n. Biblu’n se kɛ: “Gbanflɛn mun o, talua mun o, kpɛnngbɛn mun o, sran oke mun o, Babilɔnin famiɛn’n w’a yaci-man wie fi lɛ.” Kpɛkun, be “wɔli Nyanmiɛn i sua’n nun. Be bubuli Zerizalɛm klɔ’n wun talɛ’n. Be wɔli famiɛn’n i sua’m be kwlaa be nun, yɛ be sacili klɔ’n nun ninnge kpakpa’m be kwlaa kpan.”​—2 Be Nyoliɛ 36:17, 19.

2. (a) ?Ndɛ benin yɛ Zoova nuan ijɔfuɛ’m be kan kleli Zuifu mun titi-ɔ? (b) ?Sɛ b’a kaciman’n, sa benin yɛ Babilɔninfuɛ’m bé wá fá yó be-ɔ?

² Sa sɔ m’ɔ tɔli Zuifu’m be su’n, be kwlá seman kɛ ɔ fuli be nun. Afin, Ɲanmiɛn maan i nuan ijɔfuɛ’m be kan kleli be titi kɛ be yaci ɲin kekle yolɛ’n. Be seli kɛ sɛ b’a kaciman’n, Babilɔninfuɛ’m bé wá útu be klɔ’n. Bé kún be dan lika. Kpɛkun be nga bé fíte nun’n, bé trá be lomuɛn kɔ́ Babilɔnin. (Zeremi 15:2) ?Kɛ be trali be lomuɛn ɔli’n, be liɛ’n yoli sɛ? ?Blɛ wie nun’n, Klistfuɛ nanwlɛfuɛ’m be kacili kɛ sran mɔ b’a tra be lomuɛn b’a ɔ Babilɔnin klɔ dan nun’n sa? ?Sɛ ɔ yoli sɔ’n, nn blɛ benin nun-ɔn?

3. ?Kɛ Zuifu’m be o Babilɔnin lɔ’n, ngue yɛ ɔ kle kɛ b’a wunman be ɲrun kɛ be nannan mɔ be dili kanga Ezipti lɔ’n be sa-ɔ?

³ Zoova seli Zuifu mun kɛ sɛ be ju Babilɔnin lɔ’n, nán be yo ɲin kekle. Sanngɛ, maan be yo like kwlaa nga be kwla yo naan b’a di ala je’n. I nuan ijɔfuɛ Zeremi seli be kɛ: “An kplan sua an tran nun, an di fie naan an di i su like. An kunndɛ klɔ nga n trali amun ɔli su’n i kpa yolɛ. An srɛ Anannganman’n be mɛn i. Afin sɛ ɔ nyan muae’n yɛ amun kusu amún nyán wie-ɔ.” (Zeremi 29:5, 7) Zuifu nga be nantili afɔtuɛ sɔ’n su’n, be dili alaje. Afin Babilɔninfuɛ’m be mannin be atin be dili aata. Yɛ be kwla tuli ajalɛ be ɔli Babilɔnin i lika kwlaa nga be kunndɛli kɛ bé kɔ́’n. I blɛ sɔ nun’n, nn Babilɔnin ti aata diwlɛ klɔ dan kpa. Lalafuɛ fluwa’m be kleli kɛ Zuifu sunman be suannin aata dilɛ. Yɛ be sili i di kpa. Be nun wie’m be sili ajuin di kpa. Yɛ wie’m be yoli aɲanbeunfuɛ bɔbɔ. B’a wunman be ɲrun kɛ be nannan mɔ be dili kanga afuɛ kpanngban Ezipti lɔ’n sa.​—An kanngan Ezipt Lɔ Tulɛ 2:23-25 nun.

4. (a) ?Wan mun yɛ be trali be lomuɛn ɔli Babilɔnin wie-ɔ? (b) ?Ngue ti yɛ b’a kwlá nantiman Ɲanmiɛn i mmla’m be kwlaa be su-ɔ?

⁴ Zuifu nga be fa be ɔli Babilɔnin’n, be nun wie’m be su Ɲanmiɛn kpa. B’a yoman sa tɛ. Sanngɛ, be wunnin be ɲrun wie. Zuifu’m be ɲannin like nga be sa miɛn i wun’n. ?Yɛ Zoova i sulɛ’n nin? Zoova i sua’n nunman lɔ naan b’a yi tɛ nun b’a mɛn i. Yɛ i ɲrun jranfuɛ’m be kwlá diman be junman mun kɛ ɔ nin i fata’n sa. Ɔ nin i sɔ’n ngba’n, Zoova i sufuɛ nanwlɛfuɛ’m be miannin be ɲin be nantili i mmla’m be su titi. Be nun wie yɛle Daniɛli nin Sadrak nin Mesak, ɔ nin Abɛd-Nego. B’a diman aliɛ ng’ɔ ti Zuifu’m be ciliɛ’n. Asa ekun’n, Biblu’n se kɛ Daniɛli srɛli Ɲanmiɛn titi. (Daniɛl 1:8; 6:11) Sanngɛ i kwlaa m’ɔ yoli o, Zuifu’m be o nvle uflɛ nun. Yɛ lɔfuɛ’m be suman Ɲanmiɛn. I sɔ’n ti’n, b’a kwlá nantiman Ɲanmiɛn i mmla’m be kwlaa be su.

5. (a) ?Ngue yɛ Zoova seli i sufuɛ mun kɛ cɛn wie lele’n, ɔ́ yó-ɔ? (b) ?Ngue ti yɛ like sɔ mɔ Zoova waan ɔ́ yó’n, ɔ ti abonuan-ɔn?

⁵ ?Cɛn wie lele’n, Izraɛlifuɛ’m bé kwlá sú Ɲanmiɛn kpa ekun? Sran fi kwlá bumɛn i sɔ. Afin Babilɔninfuɛ’m be yaciman sran nga be tra be lomuɛn’n, be nun le. Sanngɛ, Zoova seli i sufuɛ mun kɛ cɛn wie lele’n, ɔ́ dé be Babilɔninfuɛ’m be sa nun. Kpɛkun, ɔ yoli sɔ sakpa. Nanwlɛ, like nga Zoova se kɛ ɔ́ yó’n, ɔ yo i titi.—Ezai 55:11.

6, 7. Laa’n, e seli kɛ afuɛ 1918 nun’n, Klistfuɛ’m be kacili kɛ sran mɔ b’a tra be lomuɛn b’a ɔ Babilɔnin klɔ dan’n nun’n sa. ?Ngue ti yɛ ɔ fataman kɛ e se sɔ kun-ɔn?

⁶ ?Blɛ wie nun’n, Klistfuɛ’m be kacili kɛ sran mɔ b’a tra be lomuɛn b’a ɔ Babilɔnin klɔ dan’n nun’n sa? Laa’n, fluwa Sasafuɛ Tranwlɛ’n seli kɛ afuɛ 1918 nun’n, Klistfuɛ nanwlɛfuɛ’m be kacili kɛ sran mɔ b’a tra be lomuɛn b’a ɔ Babilɔnin klɔ dan’n nun’n sa, naan afuɛ 1919 nun’n, be fin lɔ be fiteli. Sasafuɛ Tranwlɛ’n kɛnnin i sɔ titi. Sanngɛ like suanlɛ nga nin ng’ɔ́ bá lɛ’n, bé wá klé e kɛ ɔ fata kɛ e yaci i sɔ kanlɛ.

⁷ Babilɔnin klɔ dan’n yɛle Ɲanmiɛn sulɛ wafa ng’ɔ timan su’n be kwlaa. Afuɛ 1918 nun’n, Ɲanmiɛn i sufuɛ nanwlɛfuɛ’m b’a kaciman kɛ sran mɔ b’a tra be lomuɛn b’a ɔ Babilɔnin klɔ dan’n nun’n sa. E si kɛ blɛ sɔ’n nun’n, sran’m be kleli Klistfuɛ nga Ɲanmiɛn kpali be sieli be ngunmin’n be yalɛ. Sanngɛ blɛ sunman’n, nán Ɲanmiɛn sulɛ wafa ng’ɔ timan su’n be nunfuɛ mun yɛ be kleli be yalɛ-ɔ. Nvle siefuɛ mun yɛ be kleli be yalɛ-ɔ. Asa ekun’n, kɛ bé kún Alɛ dan klikli’n, nn Ɲanmiɛn i sufuɛ ng’ɔ kpali be sieli be ngunmin’n b’a bo Ɲanmiɛn sulɛ wafa ng’ɔ timan su’n i nun jasolɛ bo lalaa kpa. Ɔ maan, é kwlá seman kɛ afuɛ 1918 nun’n, Zoova i sufuɛ’m be kacili kɛ sran mɔ b’a tra be lomuɛn b’a ɔ Babilɔnin klɔ dan’n nun’n sa.

8. ?Kɛ akoto’m be wieli wu’n, sa benin yɛ ɔ juli-ɔ? (An nian desɛn ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.)

⁸ Afuɛ 33 nun Pantekɔtu nun’n, Ɲanmiɛn  fɛli i wawɛ’n mannin sran kpanngban kpa mɔ be kacili Klistfuɛ’n. Piɛli seli be kɛ: “An ti Famiɛn Nyanmiɛn’n i nyrun jranfuɛ mun, an ti Nyanmiɛn i nvle’n nun sran mun, yɛ an ti i liɛ mlɔnmlɔn.” (An kanngan 1 Piɛr 2:9, 10 nun.) Akoto’m be niannin Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be su kpa. Sanngɛ kɛ be wieli wu’n, Klistfuɛ wie’m be wa yacili Ɲanmiɛn ndɛ’n i kanlɛ. Be kleli like ng’ɔ timan su’n naan be wiengu’m be su be su. Be flɛ sa sifuɛ kun kɛ Aristɔdu. Yɛ kun ekun suan Platɔn. Like nga be kleli’n i wie yɛ Klistfuɛ sɔ’m be kle-ɔ. (Sa Nga Be Yoli’n 20:30; 2 Tɛsalonikfuɛ Mun 2:6-8) Klistfuɛ sɔ’m be nun sunman be yoli be wun dandan naan be wiengu asɔnunfuɛ’m be manman be. Sanngɛ, nn Zezi seli i sɔnnzɔnfuɛ mun kɛ: “Amun kwlaa an ti niaan.”​—Matie 23:8.

9. (a) Like nga ti yɛ be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klistfuɛ’n, be nin Rɔmunfuɛ’m be siefuɛ’m be bo wa yoli kun’n, an kɛn i ndɛ. (b) ?Wafa sɛ yɛ be bo kun yolɛ sɔ’n i bo’n guali-ɔ?

⁹ Afuɛ 313 nun’n, Kɔnstantɛn yɛ ɔ ti Rɔmunfuɛ mɔ be ti amuɛn sɔfuɛ’n be siefuɛ-ɔ. Bian sɔ’n i mmla ng’ɔ kpɛli’n ti’n, be mɔ be jasoli Ɲanmiɛn wun’n, be yɛ be wa kleli like asɔnun’m be nun-ɔn. Yɛ be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klistfuɛ’m be asɔnun’n, ɔ wa takali-ɔ. Kɛ ɔ fin i lɛ’n, be nin Rɔmunfuɛ’m be siefuɛ’m be bo yo kun be yo ninnge mun. I wie yɛle aɲia kun mɔ Kɔnstantɛn nin asɔnun sɔ’m be kpɛnngbɛn’m be yoli’n. Be yoli i klɔ kun mɔ be flɛ i kɛ Nise’n i su lɔ. Be flɛ plɛti bian kun kɛ Ariusu. Kɛ be wieli aɲia sɔ’n i yo’n, Kɔnstantɛn maan be fɛli i ɔli nvle wie nun. Afin, Ariusu waan ɔ lafiman su kɛ Zezi yɛ ɔ ti Ɲanmiɛn’n niɔn. Be flɛ bian kun kɛ Teodosiusu. Ɔ wa yoli Rɔmunfuɛ’m be siefuɛ. I blɛ su’n, asɔnun katoliki’n kacili Rɔmunfuɛ’m be kwlaa be asɔnun. Ɔ maan, laa fluwa sifuɛ kun seli kɛ Teodosiusu blɛ su’n, Rɔmunfuɛ kwlaa ng’ɔ ti amuɛn sɔfuɛ’n, ɔ kacili “Klistfuɛ.” Blɛ sɔ nun’n, nn like nga amuɛn sɔfuɛ’m be kle’n i wie yɛ Klistfuɛ mɔ be nin Ɲanmiɛn b’a bu’n be kle ɔ. I sɔ’n ti’n, be kacili Babilɔnin klɔ dan’n i nunfuɛ. Sanngɛ, Ɲanmiɛn i sufuɛ nanwlɛfuɛ ng’ɔ kpali be sieli be ngunmin’n, be nun wie’m b’a mlinman. Be yɛ be ti kɛ awie sa, mɔ Zezi fa buli ɲanndra’n niɔn. Klistfuɛ nanwlɛfuɛ sɔ’m be miannin be ɲin be suli Ɲanmiɛn titi. Sanngɛ, kɛ be kan Ɲanmiɛn ndɛ’n, be nga be sie be su be nuan bo’n, b’a sɔnman. (An kanngan Matie 13:24, 25, 37-39 nun.) Nanwlɛ, be kacili kɛ sran mɔ b’a tra be lomuɛn b’a ɔ Babilɔnin klɔ dan’n nun’n sa.

10. ?Sɛ like nga asɔnun’n kle’n ti nanwlɛ annzɛ ɔ timan nanwlɛ’n, ngue ti yɛ sran wie’m be kwla wunnin i wlɛ-ɔ?

¹⁰ Biblu’n nga sran sunman be kanngannin nun titi’n, ɔ ti Glɛki nun nin Latɛn nun. Ɔ maan, be kwla nian sɛ like nga Ɲanmiɛn Ndɛ’n kle’n, ɔ nin nga be kle be asɔnun’n nun’n, ɔ ti kun o. Kɛ sran wie’m be wun kɛ like nga asɔnun’n kle’n ti ato’n, be faman su. Sanngɛ, be kwlá kan kleman sran uflɛ. Afin sɛ be tra be’n, be kwla kun be.

11. ?Ngue ti yɛ be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klistfuɛ’n be kpɛnngbɛn’m be ngunmin yɛ be kwla kanngannin Biblu’n nun-ɔn?

¹¹ Kɛ ɔ́ cɛ́ kɔ́’n, sran sunman b’a siman Glɛki annzɛ Latɛn’n i kanngan kun. Yɛ be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klistfuɛ’n be kpɛnngbɛn’m be seli kɛ nán be kaci Ɲanmiɛn nuan ndɛ’n aniɛn nga sran kpanngban be si i kan’n, be nun. I sɔ’n ti’n, kpɛnngbɛn sɔ mun nin sran wie mɔ be si fluwa’n be ngunmin cɛ, yɛ be kwla kanngannin Biblu’n nun-ɔn. Kpɛnngbɛn sɔ’m be nun wie’m be siman fluwa klɛ kpa, yɛ be siman kanngan kpa bɔbɔ. Sran kwlaa ng’ɔ se kɛ ɔ lafiman like nga asɔnun’n kle’n su’n, be kle i ɲrɛnnɛn tɛ kpa. I sɔ’n ti’n, Klistfuɛ nanwlɛfuɛ nga Ɲanmiɛn kpali be sieli be ngunmin’n be fia be yo aɲia mun. Sanngɛ, be nun wie’m b’a kwlá yoman sɔ. Zuifu nga Babilɔninfuɛ’m be trali be lomuɛn’n, b’a kwlá suman Ɲanmiɛn kɛ ɔ nin i fata’n sa. I wafa kunngba’n, Klistfuɛ nga Ɲanmiɛn kpali be sieli be ngunmin’n mɔ be ti ‘Famiɛn Ɲanmiɛn’n i ɲrun jranfuɛ’n,’ b’a kwlá sumɛn i kpa. Afin,  Babilɔnin klɔ dan’n i su kpɛnngbɛn’m be kle sran’m be yalɛ dan.

12, 13. ?Sa cinnjin nɲɔn nga ti yɛ Klistfuɛ nanwlɛfuɛ’m be lafili su kɛ bé ɲán be ti’n yɛle benin? An yiyi nun.

¹² ?Cɛn wie lele’n, Klistfuɛ nanwlɛfuɛ’m bé ɲán be ti bé sú Ɲanmiɛn kɛ ɔ nin i fata’n sa? Sa cinnjin nɲɔn ti’n, be kwla yoli sɔ. I klikli’n yɛle kɛ, afuɛ 1450 nun’n, sran’m be wa yili fluwa yilɛ mannzin kun. I nun mɔ be nin a yiman mannzin sɔ’n, sɛ be waan bé yí Biblu kun’n, be di junman’n i kwlaa be sa nun. I sɔ’n timan pɔpɔ. Afin wie liɛ’n, sran ng’ɔ si i junman’n i di kpa’n, ɔ kwla di anglo blu naan w’a yi Biblu kunngba cɛ. Asa ekun’n, be klɛ ndɛ mun nnɛn kplo nin ninnge uflɛ wie’m be su. I sɔ’n ti’n, be kwlá yiman Biblu kpanngban. Yɛ nga be yi be’n, be gua’n cɛnnin. Sanngɛ sran ng’ɔ le fluwa yilɛ mannzin’n, sɛ ɔ si nun junman di kpa’n, ɔ kwla yi fluwa nɲa 1.300 cɛn kunngba.

¹³ Sa’n i nɲɔn su’n yɛle kɛ, afuɛ 1500 nun’n, sran wie’m be kacili Ɲanmiɛn nuan ndɛ’n i aniɛn nga sran kpanngban be ti’n, be nun. I lɛ nun’n, be yoli yakpafuɛ. Afin, be kwla kun be. Kɛ Aristɔdu nin Platɔn be wuli’n, ɔ dili afuɛ ya kpanngban naan Zezi Klist w’a ba. Sanngɛ like nga be kleli’n, i wie yɛ be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klistfuɛ’n be kpɛnngbɛn’m be kleli i titi asɔnun’m be nun-ɔn. Kɛ kpɛnngbɛn sɔ’m be wunnin kɛ sran wie’m b’a kaci Ɲanmiɛn nuan ndɛ’n i sran kpanngban be klɔ aniɛn’m be nun’n, ɔ yoli be ya dan. Afin, be si kɛ kɛ bla nin yasua kwlaa nga be klo ndɛ nanwlɛ’n bé wá kánngan Biblu’n nun be klɔ  aniɛn’n nun’n, be kwla usa be kosan wie mun. Be kwla usa kɛ: ‘?Biblu’n i lika benin yɛ ɔ kan ɲrɛnnɛn lika’n i ndɛ-ɔ? ?Biblu’n i lika benin yɛ ɔ se kɛ ɔ fata kɛ be man plɛti kun i sika naan sɛ sran kun wu’n, w’a srɛ i ti-ɔ? ?Kpɛnngbɛn nga be flɛ be kɛ papu, annzɛ kardinali’n, nin yɛ Biblu’n kan be ndɛ-ɔ?’ Be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klistfuɛ’n be su kpɛnngbɛn’m be kloman kɛ sran’m be usa be kosan sɔ mun mlɔnmlɔn. Sran kwlaa ng’ɔ faman like nga be kle’n su’n, be se kɛ maan be kun i. Be yoli sɔ naan sran’m be yaci Biblu’n nun kannganlɛ, naan be yaci be kosan usalɛ. Yɛ ɔ yoli sɔ kusu. Sanngɛ, sran wie mɔ be ti yakpafuɛ’n, b’a loman be wun. Be wunnin ndɛ nanwlɛ m’ɔ o Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun’n i wlɛ. Yɛ be kunndɛli kɛ bé sí nun kpa ekun. I sɔ’n kle weiin kɛ be su wa ɲan be ti Ɲanmiɛn i sulɛ wafa ng’ɔ timan su’n i sa nun.

14. (a) ?Ngue yɛ sran nga be kunndɛli kɛ bé súan Biblu’n nun like’n be yoli-ɔ? (b) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ aniaan bian Sali Risɛli kunndɛli kɛ ɔ́ sí ndɛ nanwlɛ’n niɔn?

¹⁴ Sran kpanngban be kunndɛli kɛ bé kánngan Biblu’n nun. Yɛ be kunndɛli kɛ bé súan nun like naan bé fá klé sran uflɛ wie. Be kunndɛman kɛ be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klistfuɛ’n be su kpɛnngbɛn’m be kle be like kun. I sɔ’n ti, be tuli be klɔ’m be su be ɔli lika nga be kwla ɲan be ti be suan Biblu’n nun like lɔ’n. Lika sɔ’n, i kun yɛle Etazinin. Be flɛ bian kun kɛ Sali Risɛli. Afuɛ nga be flɛ i 1870 nun’n, ɔ nin sran wie’m be bo’n yoli kun be suannin Biblu’n nun like kpa. I klikli nun’n, Sali Risɛli kunndɛli kɛ ɔ́ sí asɔnun ng’ɔ kle ndɛ nanwlɛ’n. I sɔ’n ti, ɔ fali ndɛ nga Biblu’n kle’n sunnzunnin like nga asɔnun sunman be kle’n. Yɛ ɔ fa sunnzunnin be nga be timan Klistfuɛ’n be like nga be kle’n i wie bɔbɔ. Ɔ sieli i nzɔliɛ ndɛndɛ kpa kɛ be kwlaa sɔ’n, be yaci Ɲanmiɛn Ndɛ’n i lɛ be kle like uflɛ. Wie liɛ’n, Sali Risɛli ko wunnin asɔnun sɔ’m be su kpɛnngbɛn’m be wun. Ndɛ nanwlɛ ng’ɔ nin i wiengu mɔ be suan Biblu’n nun like’n be wunnin i’n, ɔ kan kleli be. Ɔ kunndɛli kɛ kpɛnngbɛn sɔ’m be fa su wie naan be fa kle asɔnunfuɛ mun. Sanngɛ, b’a bumɛn i ndɛ. I sɔ’n ti, Sali Risɛli nin i wiengu’m be wunnin i wlɛ kɛ be nin sran sɔ’m be kwlá suman Ɲanmiɛn likawlɛ. Ɔ fata kɛ be jao Ɲanmiɛn i sulɛ wafa m’ɔ timan su’n nun.​—An kanngan 2 Korɛntfuɛ Mun 6:14 nun.

15. (a) ?Blɛ benin nun yɛ Klistfuɛ nanwlɛfuɛ’m be kacili kɛ sran mɔ b’a tra be lomuɛn b’a ɔ Babilɔnin klɔ dan nun’n sa-ɔ? (b) ?Kosan benin mun yɛ like suanlɛ ng’ɔ́ bá lɛ’n wá tɛ́ be su-ɔ?

¹⁵ Like suanlɛ nga kleli e kɛ blɛ kun nun’n, Klistfuɛ nanwlɛfuɛ’m be kacili kɛ sran mɔ b’a tra be lomuɛn b’a ɔ Babilɔnin klɔ dan’n nun’n sa. Kɛ akoto’m be wieli wu’n, yɛ be kacili sɔ-ɔ. Sanngɛ, ɔ fata kɛ e wun kosan yɛ’m be su tɛlɛ’n: ?Blɛ benin nun yɛ be ɲannin be ti-ɔ? ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Klistfuɛ nga Ɲanmiɛn kpali be sieli be ngunmin’n, be boli Babilɔnin klɔ dan’n i nun jasolɛ bo naan b’a kun Alɛ dan klikli’n niɔn? ?Kɛ bé kún Alɛ dan klikli’n mɔ Zoova i sufuɛ’m b’a boman jasin fɛ’n i juejue su’n, Zoova fali be wun ya sakpa? ?Blɛ sɔ’n nun’n, aniaan wie’m be yoli mɛn’n nunfuɛ, ɔ maan Zoova fali be wun ya? Kosan kwlaa sɔ’n, like suanlɛ ng’ɔ́ bá lɛ’n, ɔ́ wá tɛ́ be su.