1. ?Wanem i hapen taem ami blong Babilon i spolem Jerusalem?

LONG yia 607 bifo Kraes, King Nebukadnesa 2 mo bigfala ami blong Babilon oli kam faet agensem taon blong Jerusalem. Baebol i talem se king ya i kilim i ded ol yangfala man long naef blong faet, mo hem ‘i no gat sore nating long olgeta, hem i kilim olgeta yang man, yang gel, medelman, mo olfala.’ Mo biaen “hem i bonem haos blong God, wetem ol haos blong king, mo ol narafala haos long taon ya, mo ol gudgudfala samting we i stap long olgeta, mo i brebrekemdaon bigfala stonwol blong taon ya.”​—2 Kronikel 36:17, 19.

2. ?Wanem woning we Jehova i givim long ol man Jiu? ?Mo wanem bambae i hapen long olgeta?

² Ol man Jiu oli no sud sapraes long trabol ya we i kasem Jerusalem. Blong plante yia finis, ol profet blong God oli givim woning long olgeta se sipos oli gohed blong no obei long hem, ol man Babilon bambae oli kam faet agensem olgeta. Bambae plante man Jiu oli ded long naef blong faet, mo olgeta we oli no ded bambae oli go kalabus long Babilon. (Jeremaea 15:2) ?Laef blong olgeta bambae i olsem wanem long narafala kantri? ?Samting olsem i hapen finis long ol Kristin? Sipos yes, ?wetaem?

3. ?Olsem wanem laef blong ol man Jiu long Babilon i defren long laef blong ol man Isrel long Ijip?

³ Jehova i bin talem long ol man Jiu se taem bambae oli go long narafala kantri, oli mas akseptem samting ya, mo oli traem blong gat wan gudfala laef. Tru long profet Jeremaea, hem i talem se: “I gud yufala i wokem ol haos blong yufala, blong yufala i stap gud long hem, mo yufala i wokem ol garen blong yufala. Yufala i mas wok strong, blong givhan long ol taon ya we mi mi mekem yufala i kam wok slef long olgeta. Yufala i mas prea long mi from olgeta, from we sipos oli stap gud, oli gat plante samting, be bambae yufala tu i stap gud, yufala i gat plante samting.” (Jeremaea 29:5, 7) Ol man Jiu we oli obei long tok blong Jehova, oli gat wan gudfala laef olsem ol narafala man. Ol man Babilon oli letem olgeta oli lukaot long olgeta wan, mo oli fri blong goraon long evri ples long Babilon. Long taem ya, Babilon i stamba ples we ol man oli kam long hem blong mekem bisnes. Sam olfala buk oli soemaot se taem ol man Jiu oli stap laef long Babilon, oli lanem fasin ya blong pem mo salem ol samting, mo oli lanem blong gat gudhan blong wokem ol samting. Sam man Jiu oli kam rij tu. Laef blong olgeta long ples ya i no had tumas olsem laef blong ol man Isrel we oli stap slef long Ijip plante handred yia bifo.​—Ridim Eksodas 2:23-25.

4. ?Hu olgeta tu we oli mas harem nogud wetem ol narafala man Jiu? ?Mo from wanem oli no naf blong mekem evri samting we Loa i talem?

⁴ Sam gudfala man blong God tu oli go kalabus long Babilon. Nating se oli no mekem wan samting we i rong, be oli mas harem nogud wetem ol narafala man Jiu. Ol man Jiu oli gat evri samting we oli nidim long saed blong bodi, be ?olsem wanem bambae oli wosipim Jehova? Oli spolem finis haos tempol mo olta, mo ol pris oli no moa save wok folem plan. Be ol man blong God oli traem blong mekem samting we oli naf blong mekem, blong obei long Loa blong God. Eksampol, Daniel, Sadrak, Mesak, mo Abednego oli no wantem kakae ol kakae we i tabu blong ol man Jiu oli kakae. Mo Baebol i talem se Daniel i stap prea oltaem long God. (Daniel 1:8; 6:10) Nating se i olsem, olgeta oli stap aninit long rul blong wan neson we i no wosipim God. Taswe ol man blong God oli no naf blong mekem evri samting we Loa i talem.

5. ?Wanem promes we Jehova i givim long ol man blong hem, mo from wanem promes ya i mekem yumi sapraes?

⁵ ?Olsem wanem? ?Wan dei ol man Isrel bambae oli save mekem wosip long God bakegen long fasin we hem i glad long hem? Long taem ya i luk olsem se nogat, from we ol man Babilon oli neva lego ol slef blong olgeta oli go fri. Be Jehova i promes se ol man blong hem bambae oli kam fri, mo i tru, samtaem biaen samting ya i kamtru. !Ol promes blong God oli kamtru oltaem!​—Aesea 55:11.

6, 7. ?From wanem yumi mas jenisim tingting we yumi gat fastaem long saed blong ol Kristin we oli kalabus long Babilon?

⁶ ?Samting we i hapen long ol man Jiu, i bin hapen long ol Kristin tu? Blong plante yia finis, Wajtaoa i stap talem se ol Kristin oli kalabus long Babilon long yia 1918 mo oli kam fri long 1919. Be long stadi ya mo long nekis stadi, bambae yumi lanem se from wanem yumi mas jenisim tingting we yumi gat fastaem.

⁷ Yu traem tingbaot: Bigfala Babilon, hem i olgeta giaman skul long wol. Mo ol man blong God oli no kam slef blong ol giaman skul long yia 1918. I tru se long taem ya, ol man oli stap mekem i nogud long ol tabu Kristin. Be bighaf blong ol trabol ya, ol gavman nao oli stap mekem, i no ol giaman skul. Plante yia bifo long Wol Wo Wan, ol tabu Kristin oli kamaot finis long ol giaman skul. Taswe i luk olsem se ol man blong Jehova oli no kalabus long Bigfala Babilon long yia 1918.

8. ?Wanem i hapen afta we ol aposol oli ded? (Yu luk pija long stat blong stadi.)

⁸ Long dei blong Pentekos long yia 33, tabu spirit i makemaot plante taosen niufala Kristin. Olgeta ya oli kam ol man we ‘God i jusumaot olgeta blong oli laen blong hem. Oli pris blong King [“wan kampani blong pris mo king,” NW]. Oli man blong wan kantri nomo, we oli tabu man blong God, mo oli man blong hem nomo.’ (Ridim 1 Pita 2:9, 10.) Taem ol aposol oli laef i stap, oli lukaot gud long ol kongregesen. Be i gat sam man long kongregesen oli stat blong tijim ol giaman tijing, mo oli wantem pulumaot ol disaepol oli gowe long trutok, mo samting ya i kam antap moa afta we ol aposol oli ded. Ol man ya oli laekem tumas ol save blong man, we Aristotle mo Plato tufala i stap tijim. Ale, blong tijim ol man, oli stat blong yusum save blong tufala, be i no ol trutok blong Baebol. (Ol Wok 20:30; 2 Tesalonaeka 2:6-8) Plante long ol man ya oli ol haeman mo oli mekem wok blong elda long kongregesen. Jisas i talem long ol man blong hem se: “Yufala evriwan i brata,” be sam man long kongregesen oli stat blong gat ol taetel we i mekem se oli kam hae moa long ol narafala.​—Matiu 23:8.

9. Yu tokbaot olsem wanem ol Kristin we oli kam apostasi, oli stat blong wok wetem gavman blong Rom. ?Wanem i kamaot from?

⁹ Long yia 313 afta Kraes, Hedgavman ya Constantine i rul long olgeta kantri blong Rom, mo hem i mekem Kristin skul ya we i kam nogud finis, i kam jos blong Rom. Afta long samting ya, Jos i stat blong wok wetem gavman blong Rom. Eksampol, Constantine i mekem wan miting wetem ol lida blong jos, we biaen oli kolem miting ya se Kaonsel blong Nicaea. Afta long miting ya,  Hedgavman i sanemaot wan pris we nem blong hem Arius, i go laef long wan narafala kantri from we hem i no wantem bilif se Jisas i God. Sam yia biaen, Theodosius i kam Hedgavman blong Rom mo Katolik Jos i kam jos blong kantri ya. Ol man blong raetem histri oli talem se taem Hedgavman Theodosius i stap rul, Rom i kam wan “Kristin” kantri. Be samting we i tru se, ol Kristin we oli kam apostasi finis, oli stap folem ol tijing blong ol hiten man, nao oli kam haf blong Bigfala Babilon. Be i gat sam gudfala tabu Kristin oli stap yet. Olgeta ya oli olsem ol gudfala sid we Jisas i tokbaot. Oli stap mekem evri samting we oli naf blong mekem blong wosipim God, be sam man nomo oli lesin long olgeta. (Ridim Matiu 13:24, 25, 37-39.) !I tru nomo se oli stap kalabus long Babilon!

10. ?Wanem i mekem se ol man oli stat blong gat tu tingting long ol tijing blong jos?

¹⁰ Sam handred yia afta Kraes, plante  man oli save ridim Baebol yet long lanwis Grik no Latin. Oli naf blong yusum tijing we i stap long Tok blong God mo skelem wetem tijing blong jos. Taem sam man oli lanem se tijing blong jos i giaman, oli sakemaot tijing ya. Be i denja tumas blong oli talemaot tingting blong olgeta long ol narafala, mo sipos oli mekem olsem, ol narafala oli save kilim olgeta oli ded.

11. ?Jos i kontrolem Baebol olsem wanem?

¹¹ Taem ol yia oli stap pas, smol man nomo oli save toktok lanwis Grik mo Latin. Mo ol lida blong jos oli no letem ol man oli transletem Baebol i go long ol narafala lanwis. From samting ya, ol lida blong jos nomo wetem sam man we oli skul gud, oli save ridim Baebol, nating se sam long olgeta oli no save rid mo raet gud. Sipos wan man i no agri wetem samting we jos i tijim, hem i kasem strong panis. Ol tabu Kristin oli mas joen long ol smosmol grup mo mekem ol miting blong olgeta haed nomo, mo samfala oli no save go nating long ol miting. Olsem ol man Jiu we oli kalabus long Babilon, ol tabu Kristin we oli ‘pris mo king’ oli no save wosipim God folem wan plan. !Bigfala Babilon i gat bigfala paoa long ol man!

12, 13. ?Wanem tufala risen we i givim hop long ol tru Kristin? Yu eksplenem.

¹² ?Ol tru Kristin bambae oli fri wan dei blong oli save wosipim God bakegen long fasin we hem i glad long hem? !Yes! I gat hop i stap from tu impoten risen. Faswan hemia masin blong printim buk we ol man oli wokem. Bifo we oli wokem masin ya long samwe long yia 1450, ol man oli mas raetemdaon nomo ol kopi blong Baebol, mo hemia i no wan isi wok. Wan man we i gat gudhan, i save tekem ten manis blong raetemdaon wan kopi nomo blong Baebol. Mo oli stap yusum ol skin blong anamol blong mekem ol kopi blong Baebol. Taswe i gat smol kopi nomo blong Baebol mo oli sas tumas. !Be sipos wan man we i gat gudhan i yusum masin ya blong printim buk, hem i save printim bitim 1,300 pej long wan dei nomo!

¹³ Nambatu risen, hemia translesen blong Baebol. Samwe long yia 1500, i gat sam man we oli gat strong tingting blong transletem Tok blong God i go long ol narafala lanwis. Oli mekem wok ya nating se oli save ded from. Ol lida blong jos oli sek nogud. ?From wanem? From we oli fraet se taem ol man mo ol woman we hat blong olgeta i stret, oli ridim Baebol long lanwis blong olgeta, bambae oli stat blong askem se: ‘?Tijing blong pegatri i stap long weples long Baebol? ?Weples long Baebol i talem se wan man i mas pem wan pris blong i mekem lames blong dedman? ?Weples long Baebol i tokbaot ol pop mo kadinol?’ Plante giaman tijing blong jos i stanap long save blong Aristotle mo Plato, we tufala i laef plante handred yia bifo Kraes. Ol lida blong jos oli kros we oli kros taem ol man oli stat blong askem kwestin long  olgeta. Oli panisim ol man mo ol woman we oli sakemaot ol tijing blong jos, se oli mas ded. Oli mekem olsem blong stopem ol man blong oli no ridim Baebol mo askem kwestin, mo plante taem hemia nao samting we i hapen. Be i gat smol man we oli no fraet, mo oli no letem Bigfala Babilon i kontrolem olgeta. !Oli faenem trutok blong Baebol, mo oli wantem save moa! Klosap nao bambae oli kam fri long ol giaman skul.

14. (1) ?Ol man we oli wantem stadi long Baebol oli mekem wanem? (2) Yu tokbaot samting we brata Russell i mekem blong faenemaot trutok.

¹⁴ Plante man oli wantem ridim Baebol mo stadi long hem, mo tokbaot ol samting we oli lanem. Oli no wantem we ol lida blong jos oli talem samting we oli mas bilif long hem. Taswe oli ronwe i go long narafala kantri we i letem man i fri blong stadi long Baebol. Wan long ol kantri ya hemia Yunaeted Stet. Long ples ya, klosap long yia 1870, Charles Taze Russell wetem sam narafala oli stat blong stadi dip long Baebol. Fastaem, brata Russell i wantem faenemaot se weswan jos nao i tijim trutok. Ale hem i lukluk ol tijing blong ol jos we oli talem se oli Kristin mo ol jos we oli no Kristin, mo i skelemgud olgeta wetem samting we Baebol i talem. Hem i faenemaot kwiktaem nomo se i no gat wan long olgeta i folem Tok blong God. Wan taem hem i toktok wetem sam lida blong jos long ples blong hem. Hem i wantem se oli agri long ol trutok we hem mo ol fren blong hem oli faenem long Baebol, mo oli tijim ol trutok ya long ol kongregesen blong olgeta. Be ol lida blong jos oli no intres nating. Ol Baebol studen oli kasem save se oli no save joen wetem ol giaman skul blong wosipim God.​—Ridim 2 Korin 6:14.

15. (1) ?Wetaem ol tru Kristin oli stap kalabus long Babilon? (2) ?Wanem ol kwestin we bambae yumi tokbaot long nekis stadi?

¹⁵ Long stadi ya, yumi lanem se kwiktaem afta we ol laswan aposol oli ded, ol tru Kristin oli kalabus long Babilon. Be yumi mas faenemaot yet ansa blong ol kwestin ya se: ?Olsem wanem yumi save se ol tabu Kristin oli kam fri long Babilon long ol yia bifo long 1914? ?I tru se Jehova i no moa glad long ol man blong hem from we oli no moa wok strong long wok blong prij long taem blong Wol Wo Wan? ?Long taem ya, sam brata blong yumi oli joen long faet nao Jehova i no moa glad long olgeta? Mo sipos ol Kristin oli stat kalabus long giaman skul afta we ol aposol oli ded, ?wetaem oli kam fri? Ol kwestin ya oli gud tumas, mo bambae yumi faenem ansa blong olgeta long nekis stadi.