Kututuluka ha Chikuma

Kuya ha katalilo wa yikuma

Hananutambika Nukakatuke ku Milima

Hananutambika Nukakatuke ku Milima

“[Yehova] hananutambika nukakatuke ku milima nwize ku pangu lienyi lia kukomwesa.”—1 PETULU 2:9.

MIASO: 1, 14

1. Yika yalingiwile ha mashimbu waze anongesene mbonge ya Yerusaleme?

HA MWAKA 607 muze Kristu te kanda achisemuka, Mwanangana Nabukanezore wamuchiali ni chilombo chenyi chinene cha tujita A-Babilonia yaya ni kunongesa mbonge ya Yerusaleme. Mbimbliya yinambe ngwo, mwanangana washihile akweze ni katana. Aye “kevwile keke mukweze, chipwe mwana pwo, chipwe kashinakaji chipwe kalamba.” Hi kusongo “aye yocha zuwo lia Zambi; yapuzula chipanga-cha-mawe cha Yerusaleme ni kwocha Palasiu jamo jeswe ni kahia ni kwenyeka yikashi yamo yeswe yipema.”—2 Sango ja Mianangana 36:17, 19.

2. Utowezo uka Yehova ahanyine kuli A-Yunda, nawa yika te muyilingiwa kuli ayo?

2 A-Yunda kakakomokene muze anongesene mbonge ya Yerusaleme. Mumu ha miaka yinji, Zambi te kakutuma aprofeta hanga atoweze tuvumbi twenyi ngwo, nyi manunga ni kwehuka shimbi jenyi, te maalukukila kuli A-Babilonia. A-Yunda anji te maashiha ni katana, waze masala ni mwono te maatwala mu undungo ku Babilonia. (Jeremia 15:2) Yika chinalumbunuka kuya mu undungo? Shina akwa-Kristu hanapalika mu yimwe yuma yalifwa ni yize yalingiwile mu undungo ku Babilonia? Nyi hiyinalingiwa, mba ha mashimbu aka?

MWONO MU UNDUNGO

3. Kuchi mwono mu undungo ku Babilonia walisele ni mwono wa upinji mu Engitu?

3 Yehova kalwezele A-Yunda ngwenyi, muze maya mu undungo, ayo te katamba kutayiza mwono waha ni kuwahilila ni mwono wacho. Iye kalwezele chino kupalikila kuli Jeremia ngwenyi: “Tungenu mazuwo nukatwamemo; Limenu minda nukalie. Wahisenu chihunda kuze hinanutuma ngwe njize nukachilembele kuli Yehova mumu nyi muchiwaha ni yenu munuwaha.” (Jeremia 29:5, 7) A-Yunda waze akawile usongwelo wa Yehova, kapwile ni mwono upema mu undungo. A-Babilonia kechele A-Yunda hanga alinge yize te anafupu ku mwono wo nawa te mahasa kuya mu wenyi kweswako mazanga mukachi ka chifuchi chakuhona yikwiko. Ha mashimbu jacho Babilonia yapwile mbonge yinene ya mingoso. Mikanda yikulu yinasolola ngwo, muze A-Yunda apwile mu undungo, anji akuli ayo kalilongesele kulanda ni kulandulula ni kulinga milimo yipema. A-Yunda amwe yapwa pichi. Mwono mu undungo ku Babilonia kuwakapwile ukalu chinji ngwe chize wapwile mwono wa A-Izalele waze apwile tupinji mu Engitu ha miaka yinji kunyima.—Tanga Kutuhuka 2:23-25.

4. Kuchizako A-Yunda waze te keshi kukaula Shimbi ya Zambi, aya nawa waze te akumona lamba? Mumu liaka te chakupwa chikalu kuli ayo kukaula yuma yeswe yize te Shimbi yakwamba?

4 Amwe A-Yunda mu undungo kapwile tuvumbi ashishika a Zambi. Chipwe ngwe, o kakalingile upi niumwe, nihindu te kakumona lamba hamwe ni vungu lio. A-Yunda kapwile ni yuma yeswe ya musunya yize te akufupa ku mwono wo, alioze kuchi mutwamba hakutwala ku uwayilo wo kuli Yehova? Tembele ni chilumbilo te hanayonona kulu, nawa asasendote te keshi kuhasa kukalakala kanawa, hanji kupwa ni ululikiso upema. Chipwe chocho, A-Yunda ashishika te kakusa tachi hanga akaule Shimbi ya Zambi. Chakutalilaho, Daniele, Shadrake, Meshake, ni Abedenego kalitunyine kulia chize te A-Yunda katambile kuchilia. Nawa Mbimbiliya yinambe ngwo, Daniele te kakulemba kuli Zambi mashimbu eswe. (Daniele 1:8; 6:10) Te chakupwa chikalu kuli A-Yunda waze ashishika kukaula yuma yeswe yize te Shimbi yakwamba, mumu te kakwaayula kuli atu waze te keshi kuwayila Yehova.

5. Kutalatala chika Yehova ahanyine kuli atu jenyi, nawa mumu liaka chilakenyo chenyi chapwile ni ulemu?

5 Shina A-Izalele te keshi kuhasa nawa kuwayila Zambi mu mutapu uze walita? Ha shimbu liacho, chapwile ni kusoloka ngwe chikalu, mumu A-Babilonia te keshi kutusula funge jo. Alioze Yehova Zambi kalakenyene ngwenyi te matusula atu jenyi, chino che chalinyiwileko. Chino chinasolola ngwo yilakenyo yeswe ya Zambi kuyakumanunuka!—Izaia 55:11.

SHINA AKWA-KRISTU HANANJILA MU UNDUNGO WA BABILONIA?

6, 7. Mumu liaka chili ni ulemu kuli yetu kwalumuna unyingikiso wetu?

6 Shina akwa-Kristu hanapalika mu yimwe yuma yalifwa ni yize yalingiwile mu undungo ku Babilonia? Ha miaka yinji, Kaposhi wa Kutalila te kakuhanjika ngwo akwa-kristu ashishika kayile mu udungo wa Babilonia ha mwaka 1918 nawa ngwo kaatuswile mu undungo wa Babilonia ha mwaka 1919. Kashika, ha mutwe uno ni uze musulaho mutulilongesa mumu liaka twatamba kwalumuna unyingikiso wetu.

7 Achinyonga hachino: Babilonya Yinene yili chizavu chinene cha uwayilo wa mahuza hashi heswe. Kashika tuvumbi twa Zambi kakayile mu undungo wa uwayilo wa mahuza ha mwaka 1918. Tunanyingika ngwetu, ha mashimbu jacho akwa-Kristu akuwayisa te kakwahungumiona. Alioze yihungumiona yacho te yakwiza chinji kuli manguvulu, hi ku uwayilo wa mahuza ko. Ha mashimbu waze kwapwile Jita Yitangu ya Hashi Heswe, nihindu tuvumbi twa Zambi akuwayisa te kalihandununa ni uwayilo wa mahuza. Chipwe chocho, chino kuchishi kusolola ngwo tuvumbi twa Zambi kayile mu undungo wa Babilonya Yinene ha mwaka 1918.

SHIMBU LIKA TUVUMBI TWA ZAMBI AYILE MU UNDUNGO WA BABILONIA?

8. Yika yalingiwileko muze apostolo eswe afwile? (Tala chizulie ha uputukilo.)

8 Ha Pentekoste ya mwaka 33, tununu twa akwa-kristu aha kawayishile ni spiritu yisandu. O yapwa “akwa munyachi wa kutongola, asasendote a ku wanangana, enya chifuchi chisandu.” (Tanga 1 Petulu 2:9, 10.) Muze apostolo te achili ni mwono ayo te kakufunga kanawa yikungulwila. Ha chino, muze apostolo eswe afwile, amwe malunga mu yikungulwila yaputuka kulongesa yuma ya mahuza nawa yazanga kusosolola tumbaji mu jila ya umwenemwene. Malunga wano te kakuzanga chinji malongeso a Aristóteles ni Platão nawa shimbu alongese umwenemwene wa mu Liji lia Zambi, o yaputuka kulongesa yuma ya mahuza. (Yilinga 20:30; 2 A-Tesalonika 2:6-8) Anji akuli malunga jacho te akwa-lufuma nawa te tulayi mu yikungulwila. Chipwe ngwe Yesu kambile kuli tumbaji twenyi ngwenyi, “Yenu eswe nuli mandumbu” nihindu malunga jacho yaputuka kulipwisa ene mangana.”—Mateu 23:8.

9. Lumbununa chize Ukristu wa utanguke waputukile kukalakala hamwe ni unguvulu wa A-Roma. Yika chino chanehene?

9 Ha mwaka 313 muze Kristu te hafwa kulu, mwanangana Constantino yayula mu wanangana wa A-Roma waze te keshi kuwayila Zambi, nawa yatayiza kusonekesa uwayilo wa Ukristu wautanguke. Hakupalika cha mashimbu jacho, Yingeleja yiyiputuka kukalakala hamwe ni nguvulu wa A-Roma. Chakutalilaho, Constantino kalingile chimwe kukunguluka ni mianangana a uwayilo, chize te akuvuluka ngwo Concílio de Niceia. Muze ahwishile kukunguluka chacho, mwanangana yasa sasendote yoze te avuluka ngwo Ário mu zuwo lia ususu, mumu te kakulituna kutayiza ngwo Yesu mwe Zambi. Hakupalika cha mashimbu Teodósio yapwa mwanangana mu Roma, nawa Yingeleja ya Katolika yiyipwa yingeleja yinene mu Wanangana wa A-Roma. Akwa-sango ja kushakulu kakwamba ngwo, ha mashimbu ja Mwanangana Teodósio A-Roma waze te keshi kuwayila Zambi yapwa “akwa-Krstu.” Alioze umwenemwene uli ngwo, ha mashimbu jacho, akwa-Kristu yitanguke yatayiza malongeso amahuza, kashika o alingile chihanda cha Babilonya Yinene. Chipwe chocho, nihindu kwapwile amwe akwa-Kristu akuwayisa waze te ashishika. Ayo kapwile ngwe tiliku yize Yesu ambile. Akwa-Kristu wano ashishika kapwile ni kusa tachi hanga awayile kanawa Zambi, alioze atu akehe wika te kupanjika yuma yize te akwaalweza. (Tanga Mateu 13:24, 25, 37-39.) Kwamba umwenemwene o kapwile mu undungo wa A-Babilonia!

10. Mumu liaka atu aputukile kuhangulula malongeso amu yingeleja?

10 Ha yimwe kulakaji ya miaka muze Kristu te hafwa kulu, atu anji te kakutanga Mbimbiliya mu Ngregu hanji Latino. Ayo te mahasa kutesa malongeso amu Liji lia Zambi ni malongeso amu yingeleja. Muze atu te akunyingika ngwo, malongeso amu yingeleja kali amahuza, ayo te kakulitunawo. Alioze kulweza akwo nyonga lio chapwile ponde yinene, nawa nyi malinga chocho, te mahasa kwaashiha.

11. Kuchi yingeleja yahashile kuswekela atu Mbimbiliya?

11 Hakupalika cha mashimbu, atu akehe te akuhanjika Ngregu hanji Latino. Nawa mangana ayingelaja te keshi kuzanga hanga alumbunune Liji lia Zambi mu malimi waze atu akuhanjika. Hachino, mangana ni atu akwo alufuma e te akutanga wika Mbimbiliya, nawa chipwe amwe akuli mangana jacho te keshi kutanga ni kusoneka kanawa. Mutu mweswawo te keshi kutayiza malongeso amayingeleja, te kakumumwesa lamba linji. Akwa-Kristu akuwayisa waze te ashishika te kakulikungulula mu yizavu yikehe-yikehe nawa amwe te keshi kuhasa kuya kukunguluka cheswe. Chizechene ngwe A-Yunda waze apwile mu undungo ku Babilonia, akwa-Kristu akuwayisa “asasendote a ku wanangana” te keshi kuhasa kuwayila kanawa Zambi. Babilonia Yinene te yakumwesa atu lamba linji!

KWAPWILE YITELA YAKUTALATALA

12, 13. Yitela yika yaali yize yahanyine kutalatala cha utuswilo kuli akwa-Kristu amwenemwene? Lumbununa.

12 Shina akwa-Kristu amwenemwene te matusula mu undungo wacho hanga awayila Zambi mu jila yize yalita? Ewa! Mumu kwapwile chimwe kutalatala ha mukunda wa yitela yaali yilemu yize yalingiwileko. Chitela chitangu, chili kutunga cha yimwe makina yakusonekena ni kutuhwisa mikanda. Muze te kanda achitunga makina yacho ha mwaka 1450, Mbimbiliya te kakuyisoneka ku moko, uno wapwile mulimo ukalu chinji! Mulimo wacho te muuhasa kumbata tukweji kumi nyi maulinga kuli mutu yoze ukwete utotombo. Chipwe chocho mutu wacho te malinga Mbimbiliya yimuwika wika! Nawa akwa-kusonejeka kasonekene sango ha pergaminhu ni ha yikonda ya tushitu. Chino chalingishile hanga kupwe Mbimbiliya jikehe nawa japwile ni ndando yinji. Hachino, mutu yoze te ukwete utotombo nyi mapwa ni makina yakutuhwishila mikanda ni kulinga nacho papilo, iye te mahasa kutuhwisa mafwo kuhiana 1.300 ha tangwa limuwika!

Kutunga makina akutuhwishila mikanda ni zango lia akwa-kulumbununa Mbimbiliya, yahanyine kutalatala cha kutuhuka mu undungo wa Babilonia (Tala paragrafu 12, 13)

13 Chitela chamuchiali chapwile kulumbununa cha Mbimbiliya. Ha mwaka 1500, amwe malunga akwa-hamu yalumbunwina Liji lia Zambi mu malimi waze atu anji te akuhanjika. Ayo te kakulinga mulimo wacho, chipwe ngwe te kananyingika ngwo mahasa kwaashiha. Mangana ayingeleja te kakwivwisa atu woma. Mumu liaka? Mumu ayo te kananyingika ngwo, nyi malunga ni mapwo waze ashishika matanga Mbimbiliya mulimi lio, ayo te maputuka kuhula yihula ngwe yino: ‘Shina mu Mbimbiliya muli longeso lia purgatório? Kutala Mbimbiliya yakwamba ngwo twatamba kufweta ngana mba alinge misa ya mutu yoze wafwa? Shina Mbimbiliya yakwamba ngwo twatamba kupwa ni papa ni mangana?’ Malongeso anji amu yingeleja ya mahuza te kakukatuka ha malongeso Aristóteles ni Platão, malunga jacho kapwile ni mwono kulakaji ya miaka muze Kristu te kanda achisemuka. Mangana ayingelja kapwile ni kwivwa uli unji nyi atu mahangulula malongeso jo. Malunga ni mapwo waze te akulituna malongeso jo te kakwaashiha. Mangana ayingeleja kazangile chinji kukinda atu kutanga Mbimbiliya ni kwaahula yihula, alioze kanji-kanji yino ye te yakulingiwa. Chipwe chocho amwe atu ahamu kalitunyine kukaula mianda ni malongeso a Babilonia Yinene. Ayo yawana umwenemwene wa Liji lia Zambi, chocho yazanga kuunyingika kanawa! Yuma yino yasolwele ngwo, utuswilo mu uwayilo wa mahuza te unakundama.

14. (a) Yika alingile atu waze azangile kulilongesa Mbimbiliya? (b) Lumbununa chize Ndumbu Russell awanyine umwenemwene.

14 Atu anji kazangile kutanga ni kulilongesa Mbimbiliya ni kulweza akwo yuma yize te akulilongesa. Ayo te keshi kuzanga nawa hanga mangana ayingeleja alweze yuma yize atamba kufuliela. Kashika apwile ni kuchinyina mu yifuchi muze ayo te mahasa kupwa ni utuswilo wa kulilongesa Mbimbiliya. Yifuchi yacho, chimwe te Estados Unidos. Momo ha mwaka 1870, Charles Taze Russell ni amwe atu akwo yaputuka kulilongesa chinji Mbimbiliya. Chitangu, Ndumbu Russell kafupile kunyingika nyi kuli yingeleja yize te yakulongesa umwenemwene. Chocho, ni uhumikizo weswe yaputuka kutesa malongeso amu mayingeleja waze akuvuluka ngwo akwa-Kristu ni waze hi akwa-Kristu ko, hanga amone nyi te kalita ni amu Mbimbiliya. Aye yamona ngwenyi, kukushi yingeleja niyimwe yize te yakukaula kanawa malongeso a Lijia lia Zambi. Ha chimwe chikuma, aye yahanjika ni mangana amu mayingeleja anji mu mbonge jize apwile. Ndumbu Russell kapwile ni kushimbwila ngwenyi mangana jacho te matayiza umwenemwene uze iye ni masepa jenyi te akuwana mu Mbimbiliya hanga aulongese mu yikungulwila yo. Alioze mangana jacho te keshi kuutayiza. Chocho Alongi a Mbimbiliya yanyingika ngwo, katambile kuwayila Zambi hamwe ni atu waze akukaula malongesa amu uwayilo wa mahuza.—Tanga 2 A-Korindu 6:14.

15. (a) Shimbu lika akwa-Kristu ayile mu undungo wa Babilonia? (b) Yihula yika mutukumbulula ha mutwe uze muusulaho?

15 Ha mutwe uno, twalilongesa ngwo akwa-kristu amawenemwene kayile mu undungo wa Babilonia muze apostolo eswe te hafwa kulu. Chipwe chocho, tunafupiwa kunyingika kanawa makumbululo a yihula yino: Kuchi tunanyingika ngwetu, akwa-kristu akuwayisa katuhukile mu undungo wa Babilonia Yinene muze te kanda tuchiheta ha mwaka 1914? Shina chili umwenemwene ngwo Yehova te keshi kuwahilila ni tuvumbi twenyi, mumu ngwo ayo kanakakeketela ha kwambujola sango lipema ha shimbu lize kwapwile Jita Yitangu ya Hashi Heswe? Shina ha shimbu liacho mandumbu jetu amwe katayijile kulinga yuma ya mafwefwe ni kutokesa utayizo wo kuli Yehova? Nawa nyi akwa-Kristu kayile mu undungo wa uwayilo wa mahuza muze apostolo te hafwa kulu, mba shimbu lika atuhukilemo? Yihula yino yili yilemu chinji, nawa mutuwana makumbululo ha mutwe uze muusulaho.