1. Adieyi diabwa vava Yerusaleme yafwaswa?

MUNA mvu wa 607 vitila Kristu, o Ntinu Nebukandesa wanzole ye makesa ma Babele banwanisa e mbanza Yerusaleme. Nkand’a Nzambi uvovanga vo ntinu wavonda matoko mayingi muna nsosolo. ‘Kasidi mwena matoko yovo ndumba nkenda ko, yovo nunu yovo avanguki.’ I bosi, ‘Bayoka nzo a Nzambi, babangwidi yaka ya Yerusaleme, bayoka tumbu twandi twawonso, bafwantakese salanganu yawonso yambote.’—2 Tusansu 36:17, 19.

2. Nkia lulukisu Yave kavana? Adieyi diadi bwila Ayuda?

² Ayuda nanga ke basivika ko mu kuma kia lufwasu lwa Yerusaleme. Mu mvu miayingi, Nzambi watuma angunza mu lukisa nkangu vo avo bakwamanene kunkolamena, besundwa kwa makesa ma Babele. Ayuda ayingi bevondwa muna nsosolo, ana besala moyo benatwa muna kinkole kuna Babele. (Yeremiya 15:2) Aweyi kiakala e zingu muna kinkole? Nga Akristu mpe basiwa kala muna kinkole kwa Babele? Avo i wau, nkia ntangwa?

3. Aweyi e zingu muna kinkole kuna Babele kiaswaswanena ye zingu kia ubundu kuna Engipito?

³ Yave wavovesa Ayuda vo vava benatwa muna kinkole, bafwete tambulwila zingu kiau kiampa yo vanga mawonso balenda mu kala ye zingu kiambote. Wabavovesa muna Yeremiya vo: “Nutunga nzo, nwakala mo, nukuna mpatu, nwadia mbongo au; nutomba luvuvamu lua mbanza ina inuyalulwisi, nusambila yo kwa Yave: kadi muna luvuvamu luandi i nukadila yo luvuvamu.” (Yeremiya 29:5, 7) Ayuda ana balanda luludiku lwa Yave, zingu kiambote bakala kiau muna kinkole. Esi Babele bayambula vo Ayuda bavanganga kinkita yo vanga nkangalu muna zunga yawonso ya nsi kondwa kwa nkaku. Muna ntangwa yayina, Babele nsi ya kinkita yakala. E nkanda miankulu misonganga vo ekolo bakala muna kinkole, Ayuda ayingi balongoka e salu kia sumba yo teka ye bakituka akwa umbangu. Akaka muna Ayuda bakituka nkutu amvuama. E zingu muna kinkole ke kiakala kikilu kiampasi ko nze kina bateka kala kiau Aneyisaele ana bakala muna ubundu kuna Engipito.—Tanga Luvaiku 2:23-25.

4. Aki nani bamona e mpasi kumosi ye Ayuda minkondwa kwikizi? Ekuma diakadila diampasi kwa yau mu vanga mawonso malombwanga muna Nsiku?

⁴ Akaka muna Ayuda bakala muna kinkole selo yakwikizi ya Nzambi bakala. Kana una vo ke bavanga diambu diambi ko, diavava vo bamona mpasi kumosi ye zula kiawonso. Ayuda bakala ye yawonso bavuanga o mfunu muna zingu, kansi, aweyi badi kwamanena sambila Yave? E tempelo ye ziku diafwaswa, e salu kia kinganga ke kiasalwanga diaka ko mu mpila ina yasikidiswa. Kansi, Ayuda ana bakala vo akwa kwikizi bavanga mawonso balenda mu lemvokela Nsiku a Nzambi. Kasikil’owu, Daniele, Saderake, Misake yo Abedengo ke batambulwila dia madia ko mana Ayuda bakanikinwa vo ke badie ko. Nkand’a Nzambi uvovanga vo Daniele wasambanga kwa Nzambi lumbu yawonso. (Daniele 1:8; 6:10) Wau vo bayalwanga kwa esi zula, diampasi diakala kwa Ayuda akwa kwikizi mu vanga mawonso malombwanga muna Nsiku.

5. Nkia nsilu Yave kasia kwa nkangu andi? Ekuma nsilu wau wamonekenanga vo ke ulungana ko?

⁵ Nga Aneyisaele badi lenda diaka sambila Nzambi mu mpila ina ketondanga? Muna ntangwa yayina diamonekanga vo ke dilendakana ko, kadi esi Babele ke bavevolanga ko awana bakala muna kinkole kuna nsi au. Kansi, Yave wa Nzambi wasia nsilu vo nkangu andi uvevolwa. Kuna kwalanda, bavevolwa kikilu. E nsilu mia Nzambi ke mifunganga ko.—Yesaya 55:11.

6, 7. Ekuma divavidi vo twasingika umbakuzi weto?

⁶ Nga Akristu babwilwa kala diambu nze dina diabwila Ayuda ana bakala muna kinkole kuna Babele? Mu mvu miayingi, Eyingidilu diavovanga vo Akristu akwikizi basiwa mu kinkole kwa Babele muna mvu wa 1918 yo vevolwa muna mu mvu wa 1919.  Kansi, mu longi diadi ye dina dilanda tuzaya e kuma tufwete singikila umbakuzi weto.

⁷ Sungamena e diambu edi: Babele Anene i kintwadi kia nsambila zawonso za luvunu ova nza. Nkangu a Nzambi ke wakituka abundu a nsambil’a luvunu ko muna mvu wa 1918. Dialudi vo muna ntangwa yayina, akuswa mu lubangamu bakala. Kansi o lubangamu lwau kwa ayadi lwatukanga, ke kwa nsambil’a luvunu ko. Vitila e Vita Yantete ya Nza Amvimba, e selo yakuswa ya Nzambi bayivambulanga kala ye nsambil’a luvunu. Ediadi disongele vo ke mu mvu wa 1918 ko nkangu a Yave wasiwa muna kinkole kwa Babele Anene.

8. Adieyi diabwa vava antumwa bafwa? (Tala e fwaniswa kuna lubantiku lwa longi.)

⁸ Muna lumbu kia Pentikosti ya mvu wa 33, ulolo wa Akristu ampa bakuswa muna mwand’avelela. Bakituka se ‘kanda diasolwa, mfumu za nganga, zula kiavauka, nkangu akuvuila a Nzambi.’ (Tanga 1 Petelo 2:9, 10.) Antumwa balunga-lunganga e nkutakani ekolo bakala moyo. Kansi, vava antumwa bafwa, akaka muna nkutakani bayantika longa malongi maluvunu yo vava vengomona alongoki ayingi muna ludi. Wau vo wantu awaya malongi ma Aristóteles yo Platão bazolanga, bayantika longa malongi ma wantu vana fulu kia longa e ludi kia Diambu dia Nzambi. (Mavangu 20:30; 2 Tesalonika 2:6-8) Ayingi muna yau akwa tunda ye akuluntu bakala muna nkutakani. Kana una vo Yesu wavovesa alongoki andi vo “yeno awonso nu ampangi,” vayantika vangama buka kia mfumu za mabundu.—Matai 23:8.

9. Yika una Kikristu kia Kimpangila kiayatikila sala entwadi ye Luyalu lwa Roma. Adieyi diababwila?

⁹ Muna mvu wa 313 vitila Kristu, Constantino wayantika yala muna luyalu lwa Roma yo kitula Kikristu kia Kimpangila se dibundu dia luyalu. I bosi, dibundu dia Kikristu kia Kimpangila diayantika sala entwadi ye luyalu lwa Roma. Kasikil’owu, Constantino wavangisa lukutakanu ye mfumu za mabundu, olu lwayikilwa vo Concílio de Niceia. Kuna mfoko a lukutakanu lwalu, o ntinu wafila mpelo mosi wakala ye nkumbu a Ário muna kinkole kadi kazola kwikila ko vo Yesu i Nzambi. Kuna kwalanda, Teodósio wakituka ntinu a Roma, e dibundu dia Katolika diakituka se dibundu dia Luyalu lwa Roma. Asoneki a lusansu bevovanga vo esi Roma bakituka “Akristu” muna kolo kia Luyalu lwa Teodósio. Kansi, e ludi i kiaki: Muna ntangwa yayina, Akristu ana bakituka avengomoki batambulwila malongi maluvunu. Muna kuma kiaki, bakota muna Babele Anene. Kansi, vakala ye Akristu ankaka akuswa akwa kwikizi. Bakala nze mbongo ambote ina Yesu kavovela.  Akwa kwikizi awaya bavanganga mawonso balenda mu sambila Nzambi, kansi akete kaka bawanga mana balonganga. (Tanga Matai 13:24, 25, 37-39.) Mu kinkole kia Babele kikilu bakala.

10. Ekuma wantu bayantikila katikisa malongi ma dibundu?

¹⁰ Mvu miaying kuna nim’a lufwa lwa Kristu, wantu ayingi batanganga Nkand’a Nzambi muna ndinga Kingerekia yovo muna Latim. Batezanesanga malongi ma Diambu dia Nzambi ye malongi ma mabundu. Vava akaka babakulanga vo malongi ma mabundu maluvunu, babembolanga mo vana vau. Kansi, diavonza diakala mu zayisa mana balongokanga kw’akaka  kadi avo bavangidi wo balenda nkutu vondwa.

11. Adieyi mfumu za mabundu bavanganga mu kakidila wantu batanga o Nkand’a Nzambi?

¹¹ Ekolo mvu miaviokanga, wantu akete kaka bavovanga Kingerekia yovo Latim. Afidi a mabundu ke bayambulanga ko vo Diambu dia Nzambi diasekolwa mu ndinga zina wantu bavovanga. Muna kuma kiaki, mfumu za mabundu kaka ye akwa ngangu batanganga Nkand’a Nzambi, kana nkutu akaka muna mfumu za mabundu ke balendanga toma tanga ko yovo soneka e ndinga zazi. Konso ona katambulwilanga ko malongi ma dibundu, wavewanga tumbu kiangolo. Diavavanga vo Akristu akuswa akwa kwikizi bakutakananga mu buka yakete muna nzo z’ampangi. Akaka nkutu ke balendanga kutakana ko. Nze dina diavangamanga kwa Ayuda ana bakala muna kinkole kuna Babele, akuswa, i sia vo, mfumu za nganga,” ke balendanga sambila Nzambi ko mu mpila ina yasikidiswa. Babele Anene wisa kiayingi kakala kiau muna wantu.

12, 13. Nkia mambu mole mavana Akristu e vuvu kia luvevoko? Sasila.

¹² Nga Akrustu badi kala ye luvevoko lwa sambila Nzambi mu mpila ina ketondanga lembi siwa nkaku? Elo. Mambu mole mavangama mabavana e vuvu. Diantete, wantu basoka masini ma nietekena nkanda mana manatwanga konso fulu. Vitila basoka masini mama muna mvu wa 1450, Nkand’a Nzambi mu moko wasonekenwanga, salu kiampasi kikilu kiakala. Tezo kia ngonde kumi kavanganga o nsoneki ambote mu fokola soneka kopi mosi kaka ya Nkand’a Nzambi. Vana ntandu, asoneki basadilanga lekwa yavangilwa mu nkand’a bulu mu soneka Nkand’a Nzambi. Muna kuma kiaki, lutangu lwa Nkand’a Nzambi lwakete kikilu lwakla ye ntalu ayingi miasumbilwanga. Kansi, vava basoka masini ma nietekena ye papela, o nkwa umbangu walendanga nieteka vioka 1300 ma tukaya muna lumbu.

¹³ E diambu diazole, i nsekola ya Nkand’a Nzambi. Muna mvu wa 1500, akwa unkabu bayantika sekola Diambu dia Nzambi mu ndinga zina wantu ayingi bavovanga. Basalanga e salu kiaki kana una vo bazaya wo vo balenda vondwa. Mfumu za mabundu bafunga makasi. Ekuma? E kuma kadi wonga bakala wau vo vava akala ye akento akwa unsongi betanga Nkand’a Nzambi muna ndinga zau, beyantika yuvula e yuvu nze eyi: ‘Mu nkia kapu kia Nkand’a Nzambi tulenda wana e longi dia purgatório? Nkia kapu kia Nkand’a Nzambi kivovanga vo mpelo kafwete futwa nzimbu kimana kasamba mu kuma kia muntu ofwidi? Nkia kapu kia Nkand’a Nzambi kivovanga vo vafwete kala ye mfumu za dibundu nze papa yovo cardeal? Malongi mayingi ma mabundu matuka muna malongi ma Aristóteles ye Platão, wantu ana bazinga mvu miayingi vitila Kristu. Afidi a mabundu bafunganga makasi vava wantu babayuvulanga e yuvu.  Akala ye akento ana babembolanga malongi mau bavewanga tumbu kia lufwa. Afidi a mabundu ke bazolanga ko vo wantu batanganga Nkand’a Nzambi yo yuvula e yuvu. Nkumbu miayingi i diau kikilu diavangamanga. Kansi, akwa unkabu ke bazola tuminwa kwa Babele Anene ko. Basolola e ludi kia Diambu dia Nzambi ye bazola zaya diaka mayingi. Fioti kaka fiasala mu vevolwa muna nsambil’a luvunu.

14. (a) Adieyi bavanga o wantu ana bazola longoka Nkand’a Nzambi? (b) Yika una mpangi Russell kasololwela e ludi.

¹⁴ Wantu ayingi bakala ye luzolo lwa tanga yo longoka Nkand’a Nzambi yo vovela mana balongokanga. Ke bazola ko vo mfumu za mabundu babavovesa dina bafwete kwikila. Muna kuma kiaki, bayenda mu nsi zina ke zasimanga wantu ko mu longoka Nkand’a Nzambi. Imosi muna nsi zazi i Estados Unidos. Muna mvu wa 1870, mpangi Charles Taze Russell ye akaka bayantika toma fimpa o Nkand’a Nzambi. Kuna lubantiku, mpangi Russell wazola zaya kana nkia dibundu dialonganga e ludi. Muna sungididi kiawonso, watezanesanga malongi ma mabundu mayingi ma Kikristu kia Kimpangila kumosi ye malongi ma mabundu mena vo ke ma Kikristu ko mana masonama muna Nkand’a Nzambi. Ke vavioka kolo ko, wabakula vo ke vakala dimosi ko muna mabundu mama dialandanga Diambu dia Nzambi. Lumbu kimosi, wamokena ye mfumu za mabundu mayingi. Mpangi Russell wakala ye vuvu vo betambulwila e ludi kina yandi ye akundi andi basolola muna Nkand’a Nzambi yo longa kio muna mabundu mau. Kansi, e mfumu za mabundu ke batambulwila ludi kiaki ko. Alongoki a Bibila babakula vana vau vo ke balendi sambila Nzambi ko kumosi ye awana bakala muna nsambil’a luvunu.—Tanga 2 Korinto 6:14.

15. (a) Nkia ntangwa Akristu akieleka basiwa muna kinkole kwa Babele? (b) Nkia yuvu ivaninwa e mvutu muna longi dilanda?

¹⁵ Mu longi diadi, tulongokele vo Akristu akieleka basiwa mu kinkole kwa Babele Anene vava ntumwa ona wansuka kafwa. Kansi, tufwete zaya e mvutu za kiuvu eki: Aweyi tuzayidi wo vo Akristu akuswa bavambana ye Babele Anene vitila mvu wa 1914? Nga dialudi vo Yave kayangalelanga selo yandi ko wau vo bakulula o vema kwau muna salu kia umbangi muna kolo kia Vita Yantete ya Nza Amvimba? Muna kolo kiakina, nga akaka muna mpangi zeto bayikotesa muna mambu ma tuyalu yo vidisa e dienga dia Yave? Avo Akristu basiwa muna kinkole kwa Babe Anene vava antumwa bafwa, nkia ntangwa bavevolwa? Eyayi yuvu yambote kikilu ivaninwa e mvutu muna longi dilanda.