1. Zvicinyi zvakaitika pa kuparajwa ko Jerusarema?

MU GORE ro 607 Kristu acito aviya, Mambo Nabhukadhinezari II no cikwata co masoca cake caivanga maningi, wakahwisa dhorobha ro Jerusarema. Bhaibheri rinonanga kuti wakauraya majaha ngo banga. Iyena ‘aazivi kuponesa varimbhwane, vasikane, vaxaruka no harahwa.’ Pa kupejisira, “vakapisa nyumba ya Mwari, vowisa mufimbiji yo Jerusalema, vopisa nyumba huru jaro, vophwanya-phwanya mujio yaro yese inomutengo.”​—2 Kronike 36:17, 19.

2. I ngwajo yapi yakapa Jehovha, zve ngozvapi zvaizoitikira vaJudha?

² VaJudha avazivi kukahamara ngo kuparajwa ko Jerusarema. Ko makore mazinji, Mwari waitumira vaphorofita kuti vangwaje vandhu kuti kudari vakagara vacakandomuzwiri, vaizohwiswa ngo vaBhabhironi. VaJudha vazinji vaizourawa ngo banga, zve vaya vaizopokonyoka vaizorarama inga vasungwi mu Bhabhironi. (Jeremia 15:2) Vairaramisa kudini mu usungwi? Kusungwa kwakaitwari vaJudha voenda ku Bhabhironi, kwakaitikavo ku maKristu here? Kudeya kwakaitika, wakaitika rini?

3. Mararamiro o vaJudha ku Bhabhironi aisiyana kudini no mararamiro o uranda ku Ejipita?

³ Jehovha waenga wakabvunja vaJudha kuti povaizotohwa kuenda mu uranda, vaidikana kutendera mugariro mupsa uu, vorarama vakagarisika ushoni. Wakashandisa Jeremia avabvunje kudari: “Vakanyi nyumba mugaremo; simanyi muti, irhanyi micero yayo. Psakanyi kunyarara ku guta rondakamuendesa. Rikumbirirenyi [kuna Jehovha], ngokuti kunyarara kwaro ndikona kunyarara kwenyu.” (Jeremia 29:5, 7) VaJudha vaya vakatevera ndhungamiriro ja Jehovha novari mu uranda, vakava no makararamiro anofedererana no ovaiita kanyi kwavo. VaBhabhironi vakatendera kuti vaJudha vajitongere vega shwiro javo no kufamba vakasujunuka munyikemo. Pa mukuvo wondhowo, Bhabhironi raenga cine ro zvo ro kuitira nyagoso. Zvakatahwa kare zvinotatija kuti vaJudha vazinji povaenga ku uranda, vakajija basa ro kutenga no kutengesa zve vakava vanoziva kuumba zviro. VaJudha vamweni vakatova vakhupuki. Mararamiro avo ku Bhabhironi aacainesa inga zvaaenga o vaIziraeri vaingaya mu varanda ku Ejipita pa mazana o makore aenga akhirira.​—Verenganyi Exodo 2:23-25.

4. Ndiani wakatambujikavo pakati po vaJudha vacizivi kugondeka, zve ngenyi avacaikwanisa kuita zvese zvaidiwa ngo Mutemo?

⁴ VaJudha vamweni vaengaro mu usungwi vaenga vashandiri vakagondeka va Mwari. Pikija apana covakashaisha, vakatambujikavo no jinjero rese. VaJudha vaenga no zvinodiwa zvavo zvo kunyama, asi vaizonamatisa kudini Jehovha? Temberi no dandiro zvaenga zvapwanywa, zve upiri ahucaizoshanda ngo njira yakarongeka. Asi vaJudha vakaita zvovaikwanisa kuti vatevere Mutemo wa Mwari. Inga muezaniso, Dhanyeri, Shadhereki, Misheki na Abhedhenego vakaramba zvokuha zvovairambiswa vaJudha. Zve Bhaibheri rinonanga kuti Dhanyeri waiita mukumbiro kuna Mwari nguva jese. (Danieli 1:8; 6:11) Ngokuti vaitongwa ngo jinja ro vahedheni pa mukuvo wondhowo, azvicaikwanisika ku vaJudha vo kugondeka kuti vaite zvese zvaidiwa ngo Mutemo.

5. Jehovha wakapa vetero yapi vandhu vake, zve ngenyi ici cainga cipikihwa cinoshamaisa?

⁵ VaIziraeri vaizokwanisazve kunamata Mwari ngo njira inotendehwa kamare here? Zvaivoneka inga kuti azvicaizokwanisika pa mukuvo wondhowo, ngokuti vaBhabhironi cungozvo avazivi kumbosujunura vasungwi vavo. Asi Jehovha Mwari wainga wakapikira kuti vandhu vake vaizosujunuhwa, zve zvakazoitika. Zvipikihwa zva Mwari zvinokwanirisika nguva jese!​—Isaia 55:11.

6, 7. Ngenyi tinodikana kucinja zwisiso yedu?

⁶ MaKristu akambosonganavo pa mugariro uriwese wakaezana no wo uranda hwo ku Bhabhironi here? Ko makore akawanda, Murindiri wainanga kuti maKristu akaenda ku uranda ku Bhabhironi mu gore ro 1918 zve akasujunuhwa kubva Bhabhironi mu  gore ro 1919. Asi pa musoro uu no unozari, ticazojija kuti ngenyi zvinodikana kuti ticinje zwisiso iyi.

⁷ Rangariranyi basi: Bhabhironi Guru i mutongi wo pasi pese wo ciara co manyepo. Zve vandhu va Mwari avazivi kuva varanda vo ciara co manyepo mu gore ro 1918. Izvokadi kuti vokuzojwa vaiteverehwa pa mukuvo wondhowo. Asi vaiteverehwa maningi-ningi ngo utongi, kuciripi ngo ciara co manyepo. Kare Hondo yo Kutanga yo Nyika Yese icito yaitika, vashandiri vokuzojwa va Mwari vainasa kuparajana no ciara co manyepo. Ngokudaro, zvinovoneka inga kuti vandhu va Jehovha vakanghwina mu usungwi ku Bhabhironi Guru mu gore ro 1918.

8. Zvicinyi zvakaitika pa kupera kufa ko vapostori? (Vonanyi pikica yo kutanga.)

⁸ Pa Pentekoste yo mu gore ro 33, pakazojwa mazana o maKristu mapsa ngo mujimu mucena. MaKristu aya akava “bvumbo rakasanwa, upiri hwo majimambo, jinja rakacena, vandhu vakakhetwa ndi Mwari.” (Verenganyi 1 Pedru 2:9, 10.) Vapostori vakavonerera ushoni ungano povainga vacararama. Asi, maningi-ningi pa kupera kufa ko vapostori, vandhu vamweni vakatanga kujijisa murangariro jokunyepa zve vaida kufundurusa vajiji mu cokwadi. Vandhu ava vaida jijiso jo uzivi hwo vandhu, ja Aristóteles na Platão zve vakatanga kujijisa murangariro javo kunja ko Soko ra Mwari. (Maitiro o Vapostori 20:30; 2 VaTesalònika 2:6-8) Vazinji vavo vainga vandhu vo nduma no vavonereri mu ungano. Zve pikija kuti Jesu wainga wakabvunja vateveri vake kuti, “imwimwi mwese muri hama no hama,” ivona vakatanga kuumba zvikwata zvo vatungamiriri.​—Mateu 23:8.

9. Sananguranyi kuti ciKristu co kupandukira cakatangisa kudini kushanda pamwe no utongi hwo Roma. Ngowapi wakava muviyo wakona?

⁹ Mu gore ro 313 pasure po kuviya ka Kristu, Mutongi Konstantino wakatonga mu Umambo hwo cihedheni hwo Roma zve woita kuti ciKristu co kupandukira ici cive ciara co pamutemo. Pasure pazvo, Ceci yakatanga kushanda phedo no phedo no utongi hwo Roma. Inga muezaniso, Konstantino wakaita musongano no vatungamiriri vo zviara, uwo wakazozivika inga Musongano wo Niseia. Pakupera ko musongano wondhowo, mutongi uwu wakaendesa mu ushoko umwe padre waidanijwa Ario ngokuti wakaramba kutenda kuti Jesu ndi Mwari. Perepo, Teodhozio wakazova mutongi wo Roma, zve Ceci yo Katorika yakava inozivikakana ngo Umambo hwo Roma. Vatari vo zvakaitika vanonanga kuti Roma yo cihedheni yakava “ciKristu” pa nguva yo Mutongi Teodhozio. Asi cokwadi ngo cokuti, maKristu o kupandukira akatenda jijiso jo cihedheni pa mukuvo wondhowo, ngokudaro vakava divi ro Bhabhironi Guru. Asi, ainga aciriyo maKristu amweni o kuzojwa  akagondeka. Iwona aiezana no mbeu yakanaka (kana tirigu) yakanangaya Jesu. MaKristu aiita mbhera panoperera simba rao kuti anamate Mwari, asi kwaenga no vashoma waipurukira zvaainanga. (Verenganyi Mateu 13:24, 25, 37-39.) Vaingadi mu vasungwi ku Bhabhironi kamare!

10. Ngenyi vandhu vakatanga kuramba ceci?

¹⁰ Pa mazana manganani okutanga o makore Kristu naafa, vandhu vazinji vaenga vacaverenga Bhaibheri ngo ciGiriki kana ngo ciRatini. Ivona vaikwanisa kuezanisa jijiso jo Soko ra Mwari no jo ceci. Vandhu vamweni povaiziva kuti jijiso jo ceci jaenga jokunyepa, vaijiramba. Asi yainga ngozi maningi kubvunja vamweni mavonero avo, ngokuti nguva jimweni vaizotouraiwa ndizvona.

11. Ceci yakakwanisisa kudini kungwarira Bhaibheri?

 ¹¹ Pa kufamba ko nguva, kwakasara vandhu vashoma vaivereketa ciGiriki kana ciRatini. Zve vatungamiriri vo ceci avazivi kutendera kuti Soko ra Mwari risandujwe kuenda mu ndimi jaivereketwa ngo vazinji. Inga muviyo, vatungamiriri vo zviara basi no vandhu vamweni vainga vakajija, ngo vaiverenga Bhaibheri pavega, pikija vatungamiriri vo zviara vamweni, avacaikwanisa kuverenga no kutara ushoni. Ariwese acaitendera zvaijijisa ceci, waitambujwa maningi. MaKristu o kuzojwa akagondeka aidikana kusonganira ega basi mu zvikwata zvidoko, zve vamweni avacaikwanisazve kusonganira. Mukuezana no uranda hwo vaJudha ku Bhabhironi, “upiri hwo majimambo” akuzojwa aacaikwanisazve kunamata ngo njira yakarongeka. Bhabhironi Guru raingwarira vandhu zvakaperera kamare!

12, 13. Mathangwe api maviri akapa vetero yo kusujunuhwa ku maKristu o cokwadi? Durujiranyi.

¹² MaKristu o cokwadi aizosujunuhwa kuti anamate Mwari pambhene zve acitendehwa here? Hina! Kwaenga kwaano vetero ngo mathangwe maviri anosisira. Rokutanga rainga ro kunasirihwa ko mucini wo kudhindha wainga no mabitau aicinjika. Ucito wanasirihwa mu gore ro 1450, Bhaibheri raikhopiwa ngo nyara, zvokuti azvicaireruka. Mundhu anokwanisa kukhopa ushoni waipeja gumi ro mweji kuti aite khopi imwe yo Bhaibheri. Zve vakhopi avo vaitarira pa maphepha akaitwa ngo matovo o zvinyama. Inga muviyo, kwaenga kuna khopi shoma jo Bhaibheri, zve jaidhura maningi. Asi, no mucini wo kudhindha maphepha, mundhu anoziva kudhindha, waidhindha mapheji anodarika kuita 1.300 pa njiku imwe na imwe!

¹³ Thangwe rocipiri raenga ro kusandujwa ko Bhaibheri. Mu gore ro 1450, vandhu vashoma vaicunga vakasanduja Soko ra Mwari kuenda mu ndimi jaivereketwa ngo vazinji. Ivona vakaita basa iri pikija vaizviziva raivadira pa ngozi yo kuurawa. Vatungamiriri vo ceci vaithya. Ngenyi? Ngokuti vairangarira kuti vanarume no vanakaji vanoda kuziva povaizoverenga Bhaibheri ngo ndimi yavo, vaizoita mubvunjo inga iji: ‘Ngopapi mu Bhaibheri pano jijiso yo gomba ro muriro? Ngopapi mu Bhaibheri panonanga kuti mundhu anodikana kupagari mupiri kana padhre aitihwe misa kuitira nyakufa? Ngopapi mu Bhaibheri panonanga ngo pamusoro po vatungamiriri vokadari inga majipapa no makaridiari?’ Jijiso zinji jokunyepa jo ceci jaicijikira pa jijiso yo murangariro jo vandhu, ja Aristóteles na Platão, vandhu vakararama pa mazana o makore Kristu acipo aviya. Vatungamiriri vo maceci, vainyangajwa pavaiitwa mubvunjo ngo vandhu. Vanarume no vanakaji vairamba jijiso javo vaitongehwa kufa. Vatungamiriri vo ceci vaida kuti vandhu varegere kuverenga Bhaibheri no kuita mubvunjo zve vazinji  vaitoregeradi kamare. Asi vandhu vamweni vaicunga, vairamba kungwaririhwa ngo Bhabhironi Guru. Ivona vakawana cokwadi cinowanika mu Soko ra Mwari, zve vaida kuzivazve zvizinji! Kusujunuhwa kubva mu ciara co manyepo kwainga kwaaphedo.

14. (a) Vandhu vaida kujija Bhaibheri vakaitenyi? (b) Sananguranyi kupsakisira cokwadi kwakaita Hama Russell.

¹⁴ Vandhu vazinji vaida kuverenga no kujija Bhaibheri, no kubhuya ngo pamusoro po zvovaijija. Ivona avacaida kuti vatungamiriri vo ceci vavabvunje zvovaidikana kutenda. Ngokudaro, vakatizira mu nyika javaizova vakasujunuka kuti vaverenge Bhaihberi. Imwe yo nyika iji yaenga Estadhos Unidhos. Kondhoyo, Charles Taze Russell no vandhu vanganani, vakatanga kuita jijo yakajika yo Bhaibheri mu gore ro 1870. Pa kutanga, Hama Russell vaida kuwana kuti ciara capi caijijisa cokwadi. Ivona vakaezanisa jijiso jo zviara zvizinji zvainangwa kuti ngo zvo ciKristu no zvainanga Bhaibheri, kubatanijavo no zviara zvicaingepi zvo ciKristu. Vakaziva ngo kukasika kuti apana na cimwe co zviara izvo cainasa kutevera Soko ra Mwari. Pa nguva imweni, vakabhuya no vatungamiriri vo zviara zvakasiana-siana zvo kondhoyo. Hama Russell vaivetera kuti vatungamiriri vaya vaizotenda zvokadi zvovakawana mu Bhaibheri no cikwata cavo zve vaizojijisa zvokadi zvondhozvo mu ungano javo. Asi vatungamiriri vo zviara avacaizvidakarira. Vajiji vo Bhaibheri vakaziva kuti avacaizonamata Mwari vari pamwepo no vaiita divi ro ciara co manyepo.​—Verenganyi 2 VaKorinto 6:14.

15. (a) MaKristu o cokwadi akaenda rini ku usungwi ku Bhabhironi? (b) Mubvunjo japi jinozodavihwa pa musoro unozari?

¹⁵ Pa musoro uu, tajija kuti maKristu o cokwadi akaenda mu usungwi ku Bhabhironi pakandofa mupostori wo kupejisira. Kaveta, ticada kujija mupinguro jo mubvunjo iji: Tinozvizivisa kudini kuti vokuzojwa vakasujunukadi kubva mu Bhabhironi Guru pa makore o sure ko gore ro 1914? Ndizvonadi kuti Jehovha aacaidakarepi ngo vashandiri vake ngokuti vainga vakathuruja basa ravo ro kucumaira pa Hondo yo Kutanga yo Nyika Yese here? Hama jedu jimweni jakasiya kutama kojakapeamira joruza unyasha hwa Jehovha pa nguva iyo here? Pakupejisira, kudari maKristu akaenda mu usungwi ku ciara co manyepo pa kupera kufa ko vapostori, vakazosujunuka rini? Mubvunjo iji jakanaka maningi zve jinozodavihwa pa musoro unozari.