1. Eaa tei tupu i te tuatau o te takoreanga o Ierusalema?

I TE mataiti 607 i mua ake ia Karaiti, kua tamaki te Ariki ko Nebukanesa II e tona nuku vaeau Babulonia i te oire ko Ierusalema. Karanga ra te Pipiria e kua tamate te ariki i te au mapu tane ki te koke. “Kare rava i aroa i te tangata ou, e te potiki tamaine ou, i te tangata metua, e tei piko ki raro i te ruaine.” I te openga, “kua tutungi oki ratou i te are o te Atua ki te ai, e kua vavaʼi i te patu i Ierusalema, kua tutungi oki i te au are ariki ki te ai, e kua vavaʼi i te au apinga memeitaki ravarai.”​—2 Paraleipomeno 36:17, 19

2. Eaa te akamatakiteanga ta Iehova i oronga, e eaa te ka tupu ki te ngati Iuda?

² Kare e tau kia poitirere te ngati Iuda i te takoreanga o Ierusalema. No tetai tuatau roa, kua tono te Atua i te au peroveta kia akamatakite i te tangata me akarongo kore ua ratou iaia, ka takoreia ratou e to Babulonia. E manganui te ngati Iuda tei tamateia ki te koke, e te aronga tei ora mai, kua apainaia ei tuikaa ki Babulonia. (Ieremia 15:2) Mei teaa rai te tu o te oraanga tuikaa? Te tuikaa anga kia Babulonia, kua tupu ainei tetai mea aiteite ki te au Kerititiano? Me koia ia, i naea?

3. Akapeea te oraanga tuikaa i Babulonia i tuke ei mei te tuikaa anga i Aiphiti?

³ Kua akakite a Iehova ki te ngati Iuda e me apainaia ratou ei tuikaa, kia āriki ratou i to ratou turanga ou e kia noo i te oraanga tau meitaki. Akakite aia kia ratou na roto ia Ieremia e: “E akatu kotou i te are, e ka noo ki roto, e tanu oki i te kainga, ka kai ei i te kai o te reira ra; E kimi oki kotou i te au no taua oire ra, tei apai tuikaaia kotou e au ra i reira, e e pure kia Iehova i te reira; ko to te reira au, ko to kotou katoa rai ïa au.” (Ieremia 29:5, 7) Te aronga ngati Iuda tei aru i ta Iehova ikuikuanga, kua noo i te oraanga meitaki ei au tuikaa. Kua akatika to Babulonia i te ngati Iuda kia akono ia ratou uaorai e kia teretere aere i roto i te pa enua. I tera tuatau, ko Babulonia te ngai maata no te pitiniti. Te akaari ra te au tataanga taito, ei au tuikaa kua apii te maata anga o te ngati Iuda i te angaanga okooko e kua riro mai ei aronga karape i te maani apinga. Kua riro tetai pae ngati Iuda ei aronga apinganui. Kare te oraanga tuikaa o te ngati Iseraela i ngata ana mei to Aiphiti rai i te au anere mataiti i mua atu.​—E tatau ia Exodo 2:23-25.

4. Kapiti mai ki te ngati Iuda akarongo kore, koai ma tei mamae katoa, e eaa te tumu kare e rauka ia ratou i te rave i te au mea ravarai tei umuumuia e te Ture?

⁴ Tetai pae o te au tuikaa ngati Iuda e au tavini tiratiratu no te Atua. Noatu e kare a ratou apinga tarevake i rave, kua mamae katoa ratou. Kua rauka i te ngati Iuda tei anoanoia i te pae kopapa, inara akapeea ratou me akamori ia Iehova? Kua takoreia te iero e te atarau, e kare te kau taunga i akaaereia kia rave i te angaanga. Inara kua tauta te au ngati Iuda tiratiratu i te aru i te Ture a te Atua. Ei akaraanga, kua kopae a Daniela, Sadaraka, Meseka e Abedenego i te au kai tei tureia no te ngati Iuda. E te akakite katoa ra te Pipiria e kua pure putuputu a Daniela ki te Atua. (Daniela 1:8; 6:10) Noatu ra, i te mea kua tutaraia ratou e tetai iti tangata ke, kare i rauka i te ngati Iuda tiratiratu kia aru i te au mea ravarai tei umuumuia e te Ture.

5. Eaa te manakonakoanga ta Iehova i oronga ki tona iti tangata, e no teaa ra teia taputou i umere ei?

⁵ Ka rauka akaou ainei te ngati Iseraela i te akamori i te Atua ma te tau tikai? I tera tuatau, i te akaraanga kare e rauka te reira no te mea kare to Babulonia e tuku ana i ta ratou au tuikaa kia aere. Inara kua taputou te Atua ko Iehova e ka akarangatira aia i tona iti tangata, e kua tupu te reira i muri mai. E tupu ua ana rai te au taputou a te Atua!​—Isaia 55:11.

6, 7. Eaa te tumu ka anoanoia tatou kia akatanotano i to tatou mārama?

⁶ Kua tupu ainei tetai mea aiteite ki te au Kerititiano mei te tuikaa anga i Babulonia? No tetai tuatau roa, karanga Te Punanga Tiaki e kua riro te au Kerititiano tiratiratu ei tuikaa kia Babulonia i te 1918 e kua akarangatiraia mei ia Babulonia i te 1919. Inara, i teia atikara e te ka aru mai, ka apii tatou i te tumu ka anoanoia kia akatanotano i to tatou mārama.

 ⁷ Akamanako ana i teia: Ko Babulonia Maata te au akonoanga pikikaa o teianei ao. Kare te iti tangata o te Atua i riro ana ei tuikaa ki te akonoanga pikikaa i te 1918. E tika rai i tera tuatau, kua takinokinoia te aronga akatainuia. Inara kua takinokinoia ratou e te au kavamani, kare na te akonoanga pikikaa. I mua roa ake i te Tamaki I o te Ao, kua akatakake mai te au tavini akatainuia o te Atua mei te akonoanga pikikaa. No reira i te akaraanga, kare te iti tangata o Iehova i na roto ana i te tuikaa anga kia Babulonia Maata i te 1918.

8. Eaa tei tupu i muri ake i te mateanga te au apotetoro? (Akara i te tutu mua.)

⁸ I te Penetekote mataiti 33, e tauatini ua atu au Kerititiano ou tei akatainuia ki te vaerua tapu. Kua riro mai ratou ei “uki ikiia, e kau taunga ariki, e iti-tangata tapu, e aronga okoia.” (E tatau ia 1 Petero 2:9, 10) Kua akono meitaki te au apotetoro i te au putuputuanga ia ratou e ora ra. Inara, i te tuatau tikai i muri ake te mateanga te au apotetoro, kua akamata tetai aronga i roto i te putuputuanga i te apii i te au manako pikikaa e kua inangaro i te arataki ke i te au pipi mei te tuatua mou. E reka ana teia aronga i te au apiianga a Aristotle e Plato e kua akamata i te apii i teia au manako pikikaa, kare i te tuatua mou i roto i te Tuatua a te Atua. (Angaanga 20:30; 2 Tesalonia 2:6-8) Te maata anga ia ratou e aronga puapinga e e au akaaere o te putuputuanga. No reira noatu e kua akakite a Iesu ki tana au pipi, “E taeake anake oki kotou katoa na,” te akamata ra te pupu arataki akonoanga i te tupu.​—Mataio 23:8.

9. Akataka mai akapeea te akonoanga Kerititiano pikikaa te akamata anga i te angaanga kapiti ki te kavamani o Roma. Eaa tei tupu mai?

⁹ I te mataiti 313 i muri ake ia Karaiti, kua tutara te Emepera ko Constantine ki rungao i te Patireia Roma e kua akariro i te akonoanga Kerititiano pikikaa ei akonoanga akamanaia o te enua. I muri akera, kua akamata te Akonoanga i te angaanga kapiti ki te kavamani o Roma. Ei akaraanga, kua rave a Constantine i tetai uipaanga ma te au arataki akonoanga, tei kapikiia i muri mai ko te Uipaanga i Nicaea. I muri ake i teia uipaanga, kua tuaru te emepera i te orometua ko Arius no te mea kua patoi aia i te irinakianga e ko Iesu te Atua. I muri mai, kua riro a Theodosius ei Emepera no Roma, e kua riro mai te Akonoanga Katorika ei akonoanga akamanaia no te Patireia o Roma. Karanga te tata tuatua enua e kua riro mai to Roma ei “Kerititiano” i te tuatau o te Emepera ko Theodosius. Inara te tika, te taeanga ki te reira taime, kua āriki te au Kerititiano pikikaa i te au apiianga tau kore, no reira kua riro takere ratou ei tuanga no Babulonia Maata. Inara, te vaira rai tetai au Kerititiano tiratiratu tei akatainuia. Kua aite ratou ki te titona ta Iesu i akakite mai. Te  tauta pakari ra teia aronga tiratiratu i te akamori i te Atua, inara e iti ua tei akarongo kia ratou. (E tatau ia Mataio 13:24, 25, 37-39.) E tikai tei roto ratou i te tuikaa anga kia Babulonia!

10. No teaa ra te tangata i akamata ai i te ui i te au uianga no runga i te akonoanga?

¹⁰ No te nga anere mataiti mua i muri ake ia Karaiti, kua rauka i te maata anga o te tangata i te tatau i te Pipiria i te reo Ereni e te Ratini. Kua rauka ia ratou i te akaaite i te au apiianga a te Tuatua a te Atua ki te au apiianga a te akonoanga. Te kite anga tetai pae e pikikaa te au apiianga a te akonoanga, kua kopae ratou i te reira. Inara e mea tumatetenga i te akakite i to ratou manako ki tetai ke, e penei ka tamateia ratou me rave i te reira.

11. Akapeea te akonoanga te akatere anga i te Pipiria?

¹¹ I te tuatau i aereia, e iti ua te tangata tei  tuatua i te reo Ereni me kore te Ratini. E kare te au arataki akonoanga i akatika ana kia uriia te Tuatua a te Atua ki roto i te au reo matauia o te tangata. Tei tupu, ko te au arataki akonoanga anake ua e tetai aronga apiiia tei rauka i te tatau i te Pipiria, e tetai pae o te au arataki akonoanga kare i kite i te tatau me kore i te tata. Tetai ua atu tei kore i āriki i ta te akonoanga i apii, kua akautunga pakariia. Kua anoanoia te au Kerititiano tiratiratu tei akatainuia kia uipa takake ei au pupu rikiriki, e tetai pae kare takiri i rauka i te uipa. Aite rai ki te au tuikaa ngati Iuda i Babulonia, kare i rauka i te “kau taunga ariki” akatainuia kia akaaereia no te akamori. Kua arairai a Babulonia Maata i te tangata ma te akatere ia ratou!

12, 13 Eaa te nga tumu e rua tei oronga i te manakonakoanga akarangatira ki te au Kerititiano mou? Akamārama mai.

¹² Ka akarangatiraia ainei te au Kerititiano mou kia akamori ua i te Atua ma te tau tikai? Ae! E rua tumu puapinga no te manakonakoanga. Te mea mua ko te maani anga i tetai matini nenei ou. I mua ake ka maaniia ai te reira i te mataiti 1450, na te rima tangata i tata i te Pipiria, e kare te reira i te mea māmā. Ka pou e tai ngauru marama no tetai tangata karape kia tata e tai kopi o te Pipiria! Pera katoa, kua tata ratou ki runga i te pepa raupo e te pakiri manu. Tei tupu, e iti ua te au kopi o te Pipiria e e ākā moni i te oko. Inara, me taangaangaia te matini nenei e te pepa, ka rauka i tetai tangata karape i te nenei e 1,300 tuma kapi i te au rā tataki tai!

¹³ Te rua o te tumu koia oki te urianga o te Pipiria. Mei te mataiti 1500, kua uri tetai au tangata ngakau toa i te Tuatua a te Atua ki roto i te au reo tei tuatuaia e te tangata noa ua nei. Kua rave ratou i teia angaanga noatu e kua kite e ka tamateia ratou. Kua riri maata te au arataki akonoanga. No teaa ra? No te mea kua mataku ratou me tatau te au tane e te au vaine ngakau tae i te Pipiria i to ratou uaorai reo, ka akamata i te ui i te au uianga mei te: ‘Teiea ngai i roto i te Pipiria te apiianga no te ngai tamamae anga? Teiea te irava Pipiria tei karanga e ka tutaki i te orometua kia rave i te pure taokotai no te aronga mate? Teiea ngai i roto i te Pipiria te tuatua no runga i te au pope e te au orometua taoonga teitei?’ Kua akatumuia te au apiianga pikikaa a te akonoanga ki runga i te au apiianga a Aristotle e Plato, e nga tangata tei ora ana e anere ua atu mataiti i mua ake ia Karaiti. Kua riri te au arataki akonoanga me ui te au tangata i te au uianga kia ratou. Te au tane e te au vaine tei kopae i ta ratou apiianga, kua akautungaia kia tamateia. Kua inangaro te au arataki akonoanga kia arai i te tangata kia kore e tatau i te Pipiria e te ui i te au uianga, e i te maata anga o te taime, kua tupu te reira. Inara kua patoi tetai aronga ngakau toa auraka kia akatereia e Babulonia Maata. Kua kite ratou i te tuatua mou i roto  i te Tuatua a te Atua, e kua inangaro ratou kia kite maata atu! Kua vaitata mai te akarangatira anga mei te akonoanga pikikaa.

14. (a) Eaa ta te au tangata tei inangaro i te apii i te Pipiria i rave? (e) Akataka mai i te kimianga tuatua mou a te Taeake ko Russell.

¹⁴ E manganui tei inangaro i te tatau e te apii i te Pipiria e te uriuri i ta ratou i apii mai. Kare ratou i inangaro i te au arataki akonoanga kia akakite eaa ta ratou ka irinaki. No reira kua oro ratou ki te au enua ka rauka ia ratou i te apii i te Pipiria. Tetai o teia au enua ko Marike. I reira, te taeanga ki te 1870, kua akamata a Charles Taze Russell e tetai pae i te apii oonu atu i te Pipiria. I te akamata anga, kua inangaro te Taeake ko Russell i te kite ko teea te akonoanga e apii ra i te tuatua mou. Kua akaaite meitaki aia i te au apiianga a te akonoanga Kerititiano ke ke, e te au akonoanga kare i te Kerititiano, ki ta te Pipiria e karanga ra. Kare i roa ana kua kite mai aia e kare tetai ua atu akonoanga i aru vaitata tikai i te Tuatua a te Atua. I tetai atianga, kua tuatua aia ki te au arataki o te au akonoanga o te reira ngai. Kua manakonako atu te Taeake ko Russell e ka āriki ratou i te au tuatua mou tana i kite mai i roto i te Pipiria e ka apii atu i te reira ki ta ratou au putuputuanga. Inara kare te au arataki akonoanga i akarongo ana. Kia akamori i te Atua, kua kite mai te Aronga Apii Pipiria e kare e rauka ia ratou i te kapiti atu ki te aronga akonoanga pikikaa.​—E tatau ia 2 Korinetia 6:14.

15. (a) I naea te au Kerititiano mou te na roto anga i te tuikaa kia Babulonia? (e) Eaa te au uianga ka pauia i te atikara ka aru mai?

¹⁵ I teia atikara, kua apii tatou e kua apainaia te au Kerititiano mou ei tuikaa kia Babulonia i muri ua ake te mateanga te au apotetoro openga. Inara, ka anoanoia rai tatou kia apii i te au pauanga ki teia au uianga: Akapeea tatou i kite ei e kua matara mai te aronga akatainuia mei ia Babulonia Maata i te au mataiti i mua ake i te 1914? E tika ainei e kare a Iehova i mareka ana i tona au tavini no te mea kua marie ta ratou angaanga tutu aere i te tuatau o te Tamaki I o te Ao? Kua tuku ua atu ainei tetai au taeake i tera tuatau i te turanga takake Kerititiano e kua ngere i te mareka anga a Iehova? Mea openga, me kua na roto te au Kerititiano i te tuikaa anga ki te akonoanga pikikaa i muri ake te mateanga te au apotetoro, i naea ratou i akarangatiraia ai? E au uianga meitaki tikai teia, e ka pauia i roto i te atikara ka aru mai.