Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

Mbatuushibwe mu mufito

Mbatuushibwe mu mufito

“[Yehowa] mwinukatushe ku mufito bwa kwinutadiisha kwitaata dyaaye dya kukaanya.”​—1 MPYEELE 2:9.

NGONO: 116, 102

1. Mmyanda kinyi ibakitshikile pa kubutulwa kwa Yeelusaleme?

MU KIPWA kya 607 kumpala kwa Kidishitu, Nfumu Nabukodonosore a II na kilwilo kikata kya beena Babilone abafikile mu kulwa ngoshi na beena Yeelusaleme. Bible akula’shi uno nfumu bayipayile ba nsongwalume ku lupete lwa ngoshi. “Kushii kufwila nsogwalume sunga nsongwakashi lusa, sunga muntu-mununu.” Ku nfudiilo a byooso, “babaatumbile Nshibo y’Efile Mukulu kaalo, abo nkubumbula bimano bya Yeelusaleme. Babaatumbile mabalasa aaye ooso kaalo, dingi bintu bya muulo ukata byooso babeebilwishiishe.”—2 Myanda 36:17, 19.

2. Yehowa baadi mudimushe beena Yuuda naminyi, na mwanda kinyi ubaadi bya kwibafikila?

2 Kwi beena Yuuda, kubutulwa kwa Yeelusaleme takubaadi bu mwanda wa mu kabasamushi nya. Kumpala kwa bipwa bibungi, Efile Mukulu batumine batemuki bwabadya kudimusha mwilo’shi su babatungunuka na kukutwa kumukookyela, beena Babilone abebatuuku ngoshi. Beena Yuuda bebungi abafwile ku lupete lwa ngoshi, na bantu abapandile abebatwadile mu bupika mu Babilone. (Yeelemiya 15:2) Nshaleelo a mu bupika baadi naminyi? Beena Kidishitu mbapete mwanda wi mumune na kukwatshibwa mu bupika mu Babilone su? Su mbyabya, mu mafuku kinyi?

NSHALELO A MU BUPIKA

3. Pabaabadi mu bupika mu Babilone nshalelo baadi mwilekeene na a mu bupika bwa mu Ejiipitu naminyi?

3 Yehowa balungwile beena Yuuda’shi nsaa yabende mu bupika, babaadi na kya kukumiina nshalelo mupya ababapete na kwikala na nshalelo ebuwa muyiile mushindo wabo. Bebalungwile ku bukwashi bwa Yeelemiya’shi: “Ibakaayi mashibo, nwimushaale; kunaayi mpango ya mitshi, nudye bikuba byaayo. Ekalakasheeyi bwa [butaale bwa, NWT] lupata lwandi mwinufishe, dingi nwilutekyele kwi Yehowa: mwanda [butaale bwalwo mbutaale bwenu, NWT].” (Yeelemiya 29:5, 7) Beena Yuuda abalondele mayi a Yehowa abaadi na nshalelo ebuwa pabaabadi mu bupika. Beena Babilone abapeele beena Yuuda matalwa a kukita midimo yaabo na kwenda mu angi maumbo. Mu aa mafuku, Babilone baadi kibalo kikata kya busunga. Mikanda ya kala ayileesha’shi pabaabadi mu bupika, beena Yuuda bebungi abalongyele mayele a kuula bintu na kwibipaana, babaadi ba nsendwe bebuwa. Bangi beena Yuuda abafikile ba mpeta. Mu bupika bwa mu Babilone nshaleelo tabaadi bukopo bu a beena Isaleele abaadi mu bupika mu Ejiipitu bipwa bibungi kumpala nya.—Badika Efilu 2:23-25.

4. Mbangi bantu kinyi abaadi bakyengye pamune na beena Yuuda bakutwe lulamato, na bwakinyi tababaadi na mushindo wa kukita myanda yooso itekibwe mu Miiya yabo?

4 Ku beena Yuuda abaadi mu bupika, bangi abaadi bafubi b’Efile Mukulu basha lulamato. Sunga byekala’shi tambakite mwanda wibubi, abaadi bakyengye na bangi bantu booso. Beena Yuuda abaadi na bintu byooso bya ku mbidi bibaabadi nabyo lukalo, kadi tababaadi na mushindo wa kulangwila Yehowa nya. Ntempelo na kilambwilo abaadi bebilwishe, na ba tshite-mwakwidi tababaadi bya kufuba mu mushindo ulumbuulwe nya. Anka beena Yuuda be na lulamato abaadi abakitshi mwabo mooso bwa kulonda Miiya y’Efile Mukulu. Bu kileshesho, Ndanyele, Shadrake, Meshake, na Abede-nego abapelele kudya bintu byabadi bakandjikile beena Yuuda. Na dingi Bible akula’shi Ndanyele baadi atekye Efile Mukulu efuku dyooso. (Ndanyele 1:8; 6:10) Na dingi, bu bibaabadi abebakunkusha kwi mwilo wa ba mpangano, bibaadi bukopo bwa beena Yuuda basha lukumiino kutumikila myanda yooso itekibwe mu Miiya yabo.

Binyibinyi mususa yooso milayilo y’Efile Mukulu alombanaa!

5. Yehowa bapeele mwilo waye lukulupilo kinyi, na bwakinyi uno mulayilo ubaadi wa kukaanya?

5 Beena Isaleele abaadi bya kulangwila dingi Efile Mukulu mu kipaso kyakumiinaa su? Mu aa mafuku, bibaadi abimweneka bu bibukopo mwanda beena Babilone tababaadi abapoosola bantu babadi bakwate mu bupika nya. Anka, Yehowa Efile Mukulu balayile’shi mwilo waye aukatuuku mu bupika, na ano mayi abalombeene. Misusa yooso milayilo y’Efile Mukulu ayilombanaa nka kulombana!—Yeeshaya 55:11.

BEENA KIDISHITU BABADI MU BUPIKA MU BABILONE SU?

6, 7. Bwakinyi bi na muulo bwatudya kulumbuula mpushisho eetu?

6 Beena Kidishitu mbapete mwanda wi mumune na kukwatshibwa mu bupika mu Babilone su? Munda mwa bipwa bibungi, jurnale a Kitenta kya Mulami baadi alesha’shi beena Kidishitu basha lulamato abatwelele mu bupika mu Babilone mu kipwa kya 1918 na babatukile mwanka mu kipwa kya 1919. Anka, mu uno mwisambo na mu aulondo, atukalongo bwakinyi abitungu tulumbuule mpushiisho eetu pa uno mwanda.

Kwibedi kwa ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima, Efile Mukulu badi mwele bafubi baye babadi bakatukye abo banabene ku bipwilo bya madimi mwimu

7 Banda kunangusheena: Babilone mukata nyi nsangilo a bipwilo bya madimi bya mu nsenga ishima. Na dingi mwilo w’Efile Mukulu ta ngutwele mu bupika bwa bipwilo bya madimi mu 1918 nya. Eyendo’shi mu aa mafuku, bediibwe mwimu abaadi mu kubingwabingwa. Anka babaadi ababingwabingwa kwi bakata ba mbulamatadi, ta nkwi bipwilo bya madimi nya. Mafuku ebungi kumpala kwa ngoshi ibedi ya nsenga ishima, bafubi b’Efile Mukulu bediibwe mwimu abaadi abeabuula kapeela kapeela na bipwilo bya madimi. Byabya takwi kishinkamiisho akileesha kalolo’shi mwilo w’Efile Mukulu ubatwelele mu bupika mu Babilone mukata mu kipwa kya 1918 nya.

MWILO W’EFILE MUKULU UBATWELELE MU BUPIKA MU BABILONE MU MAFUKU KINYI?

8. Nkinyi kibakitshikile kunyima kwa lufu lwa batumiibwa? (Tala kifwatulo ki kumbangilo.)

8 Mu Pantekote a mu kipwa kya 33, beena Kidishitu bapya bebungi abaadi bedibwe mwimu wa kikudi kiselele. Abafikile “kisaka kisangulwe, kibumbu kya buutshite-mwakwidi bwa mwanana, eumbo diiselele, mwilo wisangwile Efile Mukulu.” (Badika 1 Mpyeele 2:9, 10.) Batumiibwa abaadi abalama kakongye kalolo mu mafuku ooso abaabadi na muwa. Anka, kunyima kwa lufu lwa batumiibwa, bangi bantu ba mu kakongye ababangile kulongyesha myanda ya madimi na kukimba bya kukatusha balongi mu bya binyibinyi. Bano bantu abaadi bakumiine binangu bya bantu bu bya Aristote na bya Platon na kubanga kulongyesha binangu byabo pamutwe pa kulongyesha bya binyibinyi bya Mwiyi dy’Efile Mukulu. (Bikitshino 20:30; 2 Beena-Tesalonika 2:6-8) Bebungi ba kwabadi abaadi bende nkumo na bakunkushi mu tukongye. Ngi bwakinyi sunga bibaadi Yesu mulongyeshe balondji baaye’shi “Anwe booso nwi baana-na-baana,” abo ababangile kukita kasaka ka bakata.—Mateo 23:8.

Bano beena Kidishitu bedibwe mwimu babadi nkal anointed Christians were like the ngano I babakwile kwi Yesu, na babadi balangwidi ba binyibinyi b’Efile Mukulu

9. Beena Kidishitu basumbule lukumiino babadi babangye kufuba pamune na mbulamatadi a beena Looma mushindo kinyi? Na mbipeta kinyi bibaadi bituukye?

9 Mu kipwa kya 313 kunyima kwa Kidishitu, Amperere Constantin baadi mufikye nfumu a Ampire a ba mpangano beena Looma aye nkwikasha kipwilo kya bantu basumbule lukumiino bu kipwilo kyabauku kwi mbulamatadi. Kunyima kwa mafuku, beena Bipwilo ababangile kufuba pamune na mbulamatadi a mu Looma. Bu kileshesho, Constantin batwesheshe kisangilo na bakata ba bipwilo, kibaabadi abetanyina bu concile de Nicée. Kunyima kwa kino kisangilo, amperere batumine ungi mumpeele abetanyina bu Arius mu bupika mwanda bapelele kukumina’shi Yesu nyi Efile Mukulu. Kunyima kwa mafuku, Théodose bafikile bu amperere a beena Looma, aye nkutuula kipwilo kya Katolike bu kipwilo kyabauku kwi mbulamatadi a mu Looma. Bantu balongye myanda ya kala abamba’shi Looma mwikale eumbo dya ba mpangano bafikile eumbo dya “beena Kidishitu” mu mafuku a Amperere Théodose. Anka mwanda wa binyibinyi wi’shi mu aa mafuku beena Kidishitu basumbule lukumiino abaadi abakumiina malongyesha a ba mpangano, ngi bwakinyi abaadi batwele mu Babilone mukata. Byabya, kubaadi bangi beena Kidishitu bedibwe mwimu balame lukumiino. Baabadi nka bu mbyo ya blé ibakwile Yesu. Bano bantu basha lulamato abaadi abakitshi bukopo bwabo booso bwa kulangwila Efile Mukulu, kadi bantu bapeela ngi abaadi abebateemesha. (Badika Mateo 13:24, 25, 37-39.) Babaadi binyibinyi mu bupika mu Babilone!

10. Bwakinyi bantu ababangile kusumbula malongyesha a bipwilo?

10 Bu bibaadi bantu na mushindo wa kubadika Bible a mu kiina Greke sunga a mu Latin babaadi abapwandikisha malongyesha a mwiyi dy’Efile Mukulu na malongyesha a bipwilo. Bantu pababadi abatundula’shi malongyesha a bipwilo nga madimi, abaadi abeasumbula. Kadi kulungula bangi bi mweneno aabo kubaadi akutuulu muntu mu masaku, na babaadi balombeene mpa na kwipayibwa su babalungula bangi.

11. Beena bipwilo abapetele ngobesha ya kukutshishwa bantu kubadika Bible naminyi?

11 Mu kukila kwa mafuku, bantu abaadi abakula Greke sunga Latin abaadi abende na kupeela. Na dingi bakata ba bipwilo tababaadi abakumina bwa’shi bantu baluule Eyi dy’Efile Mukulu mu ndimi ayakula bantu booso nya. Pa mwanda wa byabya, nka penda bakata ba bipwilo na bangi bantu balongye ngofu nyi babaadi balombeene kwibadikila Bible, na dingi bamo ba munkatshi mwabo tababaadi abauku kubadika na kufunda kalolo nya. Muntu ooso baadi apele kukumina malongyesha a mu bipwilo baadi anyookibwa ngofu. Beena Kidishitu bedibwe mwimu abaadi abebungu mu bufye’fye mu tusaka, na bangi ba kwabadi tababaadi na mushindo wa kwibunga nya. Nka bibaadi beena Yuuda be mu bupika mu Babilone, bedibwe mwimu “kibumbu kya buutshite-mwakwidi” tababaadi bya kulangwila Yehowa mu mushindo ulumbuulwe nya. Babilone mukata baadi na matalwa ebukopo kwi bantu!

KUBAADI TUBINGILO TWA KWIKALA NA LUKULUPILO

12, 13. Ntubingilo kinyi tubaadi atupa beena Kidishitu ba binyibinyi lukulupilo lwa kutuuka mu bupika? Patuula.

12 Beena Kidishitu ba binyibinyi abaadi balombeene kukulupila kupeta bulungantu bwa kulangwila Efile Mukulu patooka na mu mushindo wibuwa su? Oolo! Kubabangile kumweka myanda ya kwibapa lukulupilo, bwa tuno tubingilo tubidi. Ka kumpala nkutushibwa kwa kyamo kya kutuusha mikanda akifuunyu. Kumpala kwa kutuusha kino kyamo mu kipwa kya 1450, abaadi abatentula Bible ku maboko, aku namu tabibaadi bibofule nya. Muntu auku kutentula kalolo baadi mulombeene kukita myeshi ekumi bwa kutentula penda Bible umune! Na dingi, bafundji abaadi abafundila ku misokya, sunga bingi bintu byabadi bakite na misokye ya nyema. Ngi bwakinyi kubaadi nka penda ndambo ipeela ya ma Bible, na bibaadi abitungu makuta ebungi ngofu bwa kumuula. Anka, ku bukwashi bwa byamo bya kutuusha mikanda na mapupwa, muntu auku mudimo kalolo baadi mulombeene kutuusha masaki 1300 efuku dyooso!

Kutuuka kwa kyamo kya kutuusha mikanda na katshintshi ka baluudi ba Bible be na mashimba anyingye bibaadi abipa bantu lukulupilo lwa kutuuka mu bupika bwa Babilone (Tala kikoso kya 12, 13)

13 Kabingilo ka kabidi nyi kwaluula kwa Bible mu ingi ndimi. Mu kipwa kya 1500, bantu bapeela babaadi na mashimba anyingye abalulwile Eyi dy’Efile Mukulu mu ndimi yabakula kwi bantu bebungi. Babaakitshine uno mudimo sunga mbibabadi abauku’shi mbalombeene kwipayibwa pamwanda wa Bible. Bakata ba bipwilo babapushishe bubi bukile. Bwakinyi? Mwanda babaadi abapusha moo’shi pababadika Bible kwi bantu be na mashimba ebuwa mu ndimi yabo, ababanga kwipusha nkonko bu ino: ‘Mbalo kinyi yabadi bafunde dilongyesha dya mpurgatoriyo mu Bible? Mbalo kinyi yabadi bafunde mu Bible’shi abitungu kufuta mumpeele makuta bwadya kukitshina kitanda misa? Mbalo kinyi yabadi bakule mwanda wa ba Paapa na Kardinale mu Bible? Malongyesha a madimi a mu bipwilo ebungi abaadi aatuukila mu malongyesha a bantu bu Aristote na Platon, bantu abaadi kwanka bipwa bibungi kumpala kwa Kidishitu. Bakata ba bipwilo abaadi abafiitshi munda pabaadi abebeele nkonko kwi bantu. Bantu bebungi balume na bakashi abaadi abapele malongyesha aabo, abaadi abebatshibila kibawe kya lufu. Bakata ba bipwilo abapeleshanga bantu kubadika Bible na kwela nkonko, na bantu bebungi abaadi abebakookyela. Anka bantu bapeela be na mashimba ebukopo abapelele kulonda bukunkushi bwa Babilone mukata. Ababasangene bya binyibinyi mu Eyi dy’Efile Mukulu, abo nkukimba bya kuuka myanda ibungi! Nsaa ya kutuuka mu bupika bwa bipwilo bya madimi ibaadi ayifubwila peepi.

Bantu bapeela basha mashimba anyingye babadi baluule Eyi dy’Efile Mukulu ngakwilo mupelepele abapusha kwi bantu booso

14. (a) Bantu abaadi abakumiina kulonga Bible abakitshine naminyi? (b) Leesha bibakimbile mukwetu Russell bya binyibinyi.

14 Bantu bebungi abaadi abakumina kubadika, kulonga Bible na kulungula bantu myanda yabalongo. Tababaadi abakumina’shi bakata ba bipwilo bebalungule myanda yabadya kukumina nya. Ngi bwakinyi abasuukile mu angi maumbo mwabadi balombeene kwikala na bulungantu bwa kulonga Bible. Dimune dya ku ano maumbo nyi États-Unis. Pabaadi mwanka, mu kipwa kya 1870, Charles Taze Russell na bangi benaye ababangile kulonga Bible mu kisaka. Kya kumpala, mukwetu Russell babangile kukimba kipwilo akilongyesha bya binyibinyi. Baadi apwandikisha malongyesha a mu bipwilo bya bwina Kidishitu kwishina na malongyesha a mu Bible. Bamwene’shi ta kwi kipwilo su nkimune akilondo Eyi dy’Efile Mukulu mu myanda yooso nya. Ingi misango, baadi esamba na bakata ba bipwilo bya mu dyadya eumbo bebungi. Mukwetu Russell baadi akulupila’shi mbalombeene kukumiina bya binyibinyi bibasangeene mu Bible aye na kasaka ka benaye na kulongyesha byabya bya binyibinyi mu bipwilo byabo. Anka bakata ba bipwilo tambakumine nya. Kunyima kwa mafuku apeela Balongi ba Bible abalongyele’shi ta mbalombeene kulangwila Efile Mukulu pamune na bantu be mu bipwilo bya madimi nya.​—Badika 2 Beena-Kodinda 6:14.

15. (a) Beena Kidishitu ba binyibinyi abatwelele mu bupika bwa beena Babilone mu mafuku kinyi? (b) Nkonko kinyi yatukaluula mu mwisambo aulondo?

15 Mu uno mwisambo, tubalongo’shi beena Kidishitu ba binyibinyi abatwelele mu bupika mu Babilone mafuku apeela kunyima kwa lufu lwa batumiibwa. Anka, tukii na lukalo lwa kupeta ngaluulo ku ino nkonko ayilondo: Atuuku naminyi’shi bedibwe mwimu abatuukile mu bupika bwa Babilone mukata bipwa bipeela kumpala kwa kipwa kya 1914? Yehowa tabaadi akumina dingi bafubi baaye mwanda’shi abaadi batshimbishe mudimo wa bulungudi mu Ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima su? Mu aa mafuku bangi bakwetu abaadi batwelakane mu myanda ya ngoshi na kushimisha kipwano kyabo na Yehowa su? Na dingi, su beena Kidishitu abatwelele mu bupika bwa bipwilo bya madimi kunyima kwa lufu lwa batumiibwa, nsaa kinyi ibabatuukile mwanka? Ino nkonko ibuwa bukile, na atukeyaluula mu mwisambo aulondo.