1. Andi bi pasa di de bi ko booko Jelusalen?

A DI jaa 607 bifö Keesitu, hën Könu Nebukatnesali II, u Babilon, ku dee sodati fëën bi go feti ku Jelusalen. Di Bëibel ta taki taa di könu aki bi kii dee njönku kijoo u Jelusalen ku feti ufangi. „An bi abi tjalihati da na wan sëmbë, aluwasi a bi dë wan njönku kijoo, wan wëndjë mujëë mii, wan gaan sëmbë, nasö wan sëmbë di dë ku suwaki u di a ko gaandi kaa.” Baka di dë, hën „a tjuma di wosu u di tuutuu Gadu, hën a booko dee peni u Jelusalen. A tjuma hii dee gaangaan wosu, söseei hii dee diidii soni dee bi dë a Jelusalen. Sö wë i si a kaba de a sösö”.​—2 Kloniki 36:17, 19.

2. Na un soni Jehovah bi bai dee Dju, nöö andi bi o miti de?

² An bi foondo dee Dju taa de bi ko booko Jelusalen kaba a sösö. Sömëni jaa a fesi, Gadu bi ta manda dee tjabukama fëën u go bai dee sëmbë taa ee de an ta piki ën buka, nöö dee Babilon sëmbë bi o ko feti ku de. De bi o kii sömëni u dee Dju ku feti ufangi, nöö de bi o tei dee sëmbë dee bi o fika a libi tja go a katibo a Babilon (Jelemia 15:2). Unfa di libi bi dë di de bi tja de go a katibo? Di soni di bi pasa ku dee Dju di bi go a katibo, bi pasa ku dee Keesitu sëmbë tu ö? Ee a bi pasa ku de, nöö na un ten a bi pasa?

3. Unfa di libi u dee Dju dee bi dë a katibo a Babilon, bi tooka ku di libi u dee Isaëli sëmbë di bi dë saafu a Egepiti?

³ Jehovah bi piki dee Dju taa te de bi o go a katibo, nöö de bi musu dë tifeedi ku di libi u de, söseei de bi musu du hii soni di de bi sa du u de abi wan bunu libi. Jehovah bi mbei Jelemia piki de taa: „Un mbei wosu, nöö un go libi a de. Un paandi goon, nöö un njan dee soni dee un paandi. Wan musu mbei toobi a di köndë ka mi mbei un go a katibo dë. Un begi Jehovah faa mbei soni waka bunu a di köndë. Nöö woon abi wan bööböö libi” (Jelemia 29:5, 7). Dee Dju dee bi ta piki Jehovah buka bi abi wan bunu libi di de bi dë a katibo. Dee Babilon sëmbë bi ta da dee Dju pasi u de du gaansë u dee soni di de bi guwenti u du, söseei u de bi sa go ka de bi kë a di köndë. A di ten dë, Babilon bi dë wan köndë ka de bi ta bai soni ta sei. Dee awooten pampia bi ta lei taa gaansë u dee Dju bi ko abi di köni u bai soni sei baka, di de bi dë a katibo. Söseei de bi ko toon bunu tëmbëma. So u de bi ko gudu tu. Di libi an bi taanga da de di de bi dë a katibo, kumafa a bi taanga da dee Isaëli sëmbë di de bi dë saafu a Egepiti.​—Lesi Ëkisodesi 2:23-25.

4. Ambë bi musu ta tja sitaafu tu, boiti dee Dju dee an bi ta hoi deseei a Gadu? Nöö faandi mbei de an bi sa du hii soni di di wëti u Gadu bi ta piki de?

⁴ So u dee Dju di bi dë a katibo, bi dë dinima u Gadu di bi ta hoi deseei nëën. Hii fa de an bi du na wan soni, tökuseei de bi musu tja sitaafu makandi ku dee woto sëmbë u di köndë. Dee Dju bi abi hii soni. Ma unfa de bi o sa dini Jehovah? Dee Babilon sëmbë bi booko di Wosu u Jehovah, ku di begitafa tu, nöö dee mindima an bi sa du di wooko u de a wan bunu fasi möön. Ma tökuseei dee Dju dee bi ta hoi deseei a Gadu, bi ta du hii soni di de bi sa du u hoi dee wëti fëën. Daniëli, Sadaki, Mësaki, ku Abetineko an bi kë njan dee soni di dee Dju an bi musu njan. Di Bëibel ta piki u taa hii juu Daniëli bi ta begi Gadu (Daniëli 1:8; 6:10). Ma u di wan köndë ka sëmbë an bi ta dini Gadu hën bi ta tii de, mbei dee Dju dee bi ta hoi deseei a Gadu an bi sa du hii soni di di wëti u Gadu bi ta piki de.

5. Andi Jehovah bi paamusi dee sëmbë fëën, nöö faandi mbei a bi dë sö wan gaan soni?

⁵ Dee Isaëli sëmbë bi o sa toona ta dini Gadu a wan fasi di ta kai ku ën u? A di ten dë, a bi djei kuma di soni aki an bi o sa, u di dee Babilon sëmbë an bi ta fii dee sëmbë di de bi kisi buta a katibo. Ma Jehovah Gadu bi paamusi dee sëmbë fëën taa de bi o ko fii, nöö sö a bi pasa tuutuu. Hii juu dee soni dee Gadu paamusi ta pasa kumafa a taki!​—Jesaaja 55:11.

6, 7. Fosu u bi ta taki taa dee Keesitu sëmbë bi go a katibo a di Gaan Babilon a di jaa 1918, ma faandi mbei u musu tooka di fasi fa u bi ta fusutan di soni aki?

⁶ Dee Keesitu sëmbë bi miti di wan seei soni di bi miti dee sëmbë di bi dë a katibo a Babilon u? Sömëni jaa longi Di Hei Wakitimawosu bi ta taki taa dee Keesitu sëmbë dee bi ta hoi deseei a Jehovah bi go a katibo a di Gaan Babilon a di jaa 1918, nöö de bi ko fii a di jaa 1919. Ma a di woto aki ku di woto di ta ko, woo luku faandi mbei a dë fanöudu fuu tooka di fasi fa u bi ta fusutan di soni aki.

⁷ Pakisei di soni aki: Di Gaan Babilon da hii dee poipoi keiki dee dë a hii së u goonliba. Ma dee sëmbë u Gadu an bi ko dë saafu u poipoi keiki a di jaa 1918. A dë sö tuu taa a di ten dë, de bi ta du ku dee salufuwan. Ma na dee sëmbë u dee poipoi keiki bi ta du ku de, ma dee tiima de bi ta du ku de möön gaanfa. Dee salufuwan u Gadu bi kumutu a poipoi keiki gaanduwe kaa ufö di Fosu Goonliba feti bigi. Fëën mbei an djei kuma dee sëmbë u Jehovah bi go a katibo a di Gaan Babilon a di jaa 1918.

8. Andi bi pasa baka di dee apösutu dëdë? (Luku di peentje a bigi u di woto.)

⁸ A di Pensiti daka u di jaa 33, hën dusudusu Keesitu sëmbë bi toon salufuwan. De bi ko toon ’wanlö apaiti sëmbë dee Gadu tei ko fëën seei. De ko dë a dendu u wan könu famii ta tja peesenti go da Gadu. De ko dë wan föluku u Gadu di dë fëën vö’. (Lesi 1 Petuisi 2:9, 10.) Dee apösutu bi ta luku dee sëmbë u dee kemeente. Ma baka di dee apösutu dëdë, hën wantu womi a di kemeente, bi bigi ta lei dee sëmbë poipoi soni, nöö de bi kë puu dee sëmbë a di tuutuu lei. Dee womi aki bi lobi dee lei u di könima de kai Aristoteles ku dee u Plato, nöö de bi ta lei dee sëmbë dee soni u dee womi aki, ka u de bi ta lei de soni u di Wöutu u Gadu (2 Tesalonika 2:6-8). Sömëni u dee womi aki bi dë sëmbë di bi ta tei fesi a dee kemeente. Hii fa Jesosi bi piki dee bakama fëën taa de „tuu dë baaa ku baaa makandi”, tökuseei de bi bigi ta si wotowan hei möön wotowan.​​—Mateosi 23:8.

9. Konda unfa dee Keesitu sëmbë dee bi kumutu a di tuutuu lei, bi bigi wooko makandi ku di tii u Loomë. Andi bi ko pasa?

⁹ A di jaa 313 baka Keesitu, hën di Gaan Könu de kai Constantijn bi ta tii Loomë. Di Gaan könu aki an bi ta dini di tuutuu Gadu, nöö a bi mbei dee poipoi lei u dee Keesitu sëmbë di bi kumutu a di tuutuu biibi, ko toon wan biibi di sëmbë bi sa tei. Bakaten dee keiki bigi ta wooko makandi ku di tii u Loomë. Constantijn bi hoi wan komakandi ku dee hedima u dee keiki, nöö de bi kai di komakandi dë, di Komakandi u Nicea. Baka di komakandi dë, hën Constantijn bi sitaafu wan paiti de kai Arius, u di an bi kë biibi taa Jesosi hën da Gadu. Baka di dë, hën di Gaan Könu de kai Theodosius bi ko toon tiima u Loomë, hën di Lomusu keiki bi ko dë di möön nëbai keiki u Loomë. Dee sëmbë dee bi ta sikifi soni fu awooten, taki taa dee Loomë sëmbë dee an bi ta dini Gadu, bi ko ta kai deseei Keesitu sëmbë a di pisiten di di Gaan Könu Theodosius bi ta tii. Ma a di pisiten dë dee Keesitu sëmbë dee bi kumutu a di tuutuu lei, bi ko ta biibi dee poipoi lei tu. Hën da de bi ta wooko makandi ku di Gaan Babilon kaa. Ma wantu Keesitu sëmbë dee bi dë salufuwan bi ta hoi deseei a Gadu jeti. De bi dë kuma di bunu böngö di Jesosi bi ta taki. Dee sëmbë aki bi ta mbei hii möiti u de dini Gadu, ma wantu sëmbë nöö bi ta haika de. (Lesi Mateosi 13:24, 25, 37-39.) De bi dë a katibo a Babilon tuutuu!

10. Unfa sëmbë bi sa bigi wegi dee soni di de bi ta lei a di keiki luku?

¹⁰ Baka wantu höndö jaa baka Keesitu, hën sömëni sëmbë bi sa lesi di Bëibel a Giikitöngö, nasö a Latijntöngö. De bi sa wegi dee lei u di keiki luku ee de bi ta kai ku di Wöutu u Gadu. Te so sëmbë bi ko fusutan taa di keiki bi ta lei de poipoi soni, nöö de an bi ta tei dee lei dë. De an bi sa konda dee soni di de bi ko fusutan da wotowan, u di de bi sa kii de.

11. Unfa keiki bi ko abi taki a di Bëibel liba?

¹¹ Baka wan pisiten, nöö sëmbë an bi hia di bi ta fan Giikitöngö nasö Latijntöngö möön. Dee hedima u keiki an bi ta da sëmbë pasi u puu di Wöutu u Gadu buta ko a dee töngö di sëmbë bi ta fusutan. Te u kaba fëën, dee paiti u keiki ku woto sëmbë dee bi kisi siköö lei nöö bi sa lesi di Bëibel, nöö so u dee paiti aki seei an bi pena sa u’ lesi nasö sikifi bumbuu seei. De bi ta sitaafu hiniwan sëmbë di an bi kë tei dee soni di di keiki bi ta lei. Dee Keesitu sëmbë dee bi ta dini Gadu ku hii de hati, bi musu ta ko makandi tjubitjubi a pikipiki kulupu. Ma so u de an bi sa ta ko makandi seei. Leti kumafa dee Dju dee bi dë a katibo a Babilon an bi sa dini Gadu kumafa de bi kë, sö nöö dee salufuwan dee dë a di „könu famii ta tja peesenti go da Gadu” an bi sa dini Gadu kumafa de bi kë tu. Di Gaan Babilon bi abi taki a dee sëmbë liba!

12, 13. Konda andi da dee tu soni di bi ta lei taa dee tuutuu Keesitu sëmbë bi o ko fii.

¹² Dee tuutuu Keesitu sëmbë bi o sa ko ta dini Gadu fiifii a wan fasi di ta kai ku ën u? Wë aai! Tu soni bi ko pasa di ta lei taa de bi o ko fii. Di fosu soni hën da, de bi ko feni wan masini u doloki buku. Ufö de bi feni di masini aki a di jaa 1450, nöö de bi ta sikifi di Bëibel ku maun, nöö di soni aki bi taanga seei. A bi sa tei teni liba u wan sëmbë di sa’ u sikifi soni bunu, sikifi di Bëibel tei! Di sëmbë aki bi ta sikifi di Bëibel a mbeti kakisa liba. Fëën mbei wantu Bëibel nöö bi dë u feni, nöö de bi dii seei. Ma wan sëmbë di bi sa’ u wooko ku di masini di de ta doloki buku a pampia, bi sa doloki möön leki 1300 bladsëidë hiniwan daka!

¹³ Di u tu soni, hën da di puu di de bi ta puu Bëibel ko a woto töngö. A di pisiten u di jaa 1500, hën wanlö womi di bi abi degihati, bi puu di Wöutu u Gadu buta ko a dee töngö di dee sëmbë bi ta fan. De bi du di wooko aki hii fa de bi sabi taa de bi sa lasi de libi. Dee hedima u keiki bi ko ta dë pantapanta. Ma faandi mbei? Wë u di de bi ko fëëë taa te dee sëmbë dee bi kë ko sabi soni u Bëibel, bi o lesi ën a di töngö u de, nöö de bi o bigi ta hakisi de taa: ’Naasë u Bëibel a sikifi taa wan sëmbë di dëdë musu kisi sitaafu ufö a go a Gadu köndë? Naasë u Bëibel a sikifi taa i musu paka di paiti faa hoi wan taki  da wan sëmbë te a dëdë? Un pisi u Bëibel ta taki u paiti?’ Gaansë u dee poipoi lei u dee keiki kumutu a dee lei u Aristoteles, ku dee lei u Plato. Dee womi aki bi libi wantu höndö jaa ufö de pai Keesitu. Dee hedima u keiki hati bi ta boonu te dee sëmbë bi ta hakisi de soni. De bi ta kii dee sëmbë dee an bi ta kë tei dee lei u de. Dee hedima u keiki bi kë tapa sëmbë u de an lesi di Bëibel möön, söseei u de an hakisi de soni möön. Te u kaba fëën, di soni aki hën bi ko pasa tu. Ma wantu sëmbë di bi abi degihati, an bi kë u di Gaan Babilon piki de andi de bi musu du. De bi ko feni di tuutuu lei a di Wöutu u Gadu, nöö de bi kë ko sabi möön soni! Di juu bi ta ko zuntu ka de bi ko fii u poipoi keiki.

14. (a) Andi dee sëmbë dee bi kë lei soni u Bëibel bi du? (b) Konda unfa Baaa Russell bi ta mbei möiti u feni di tuutuu lei.

¹⁴ Sömëni sëmbë bi ta kë lei soni u Bëibel, söseei de bi ta kë konda soni fëën da wotowan. De an bi kë u dee hedima u keiki piki de andi de musu biibi. Fëën mbei de bi ta fusi go a woto köndë ka de bi sa lei soni u Bëibel. Wan u dee köndë aki da Amëëkanköndë. A di jaa 1870, hën Charles Taze Russell, ku wantu woto sëmbë bi bigi ta öndösuku soni u Bëibel. Di fosu soni di Baaa Russell bi kë du, hën da a bi kë ko sabi undi u dee keiki bi ta lei sëmbë di tuutuu lei. A bi ta tei dee lei u sömëni u dee keiki, nöö a bi ta wegi de luku ee de ta kai ku di Bëibel. An bi tei longi seei, hën a ko fusutan taa na wan u dee keiki, bi ta du hii dee soni di di Wöutu u Gadu bi ta taki. A bi bigi ta fan ku dee hedima u peipei keiki. Baaa Russell bi kë u de tei di tuutuu lei di hën ku dee wotowan fëën bi ko feni a Bëibel, sö taa dee hedima u keiki bi sa lei dee sëmbë u di keiki u de dee soni aki. Ma dee hedima u keiki an bi kë. Dee Bëibel Öndösukuma bi ko fusutan taa de an bi sa dini Gadu makandi ku dee sëmbë dee dë a poipoi keiki.​—Lesi 2 Kolenti 6:14.

15. (a) Na un ten dee tuutuu Keesitu sëmbë bi go a katibo a Babilon? (b) Un hakisi woo piki a di woto di ta ko?

¹⁵ A di woto aki u bi lei taa dee tuutuu Keesitu sëmbë bi ko dë a katibo a Babilon, baka di dee lasiti apösutu dëdë. Ma tökuseei u musu ko sabi dee piki u dee hakisi aki: Unfa u du sabi taa dee salufuwan bi ta mbei möiti u ko fii u di Gaan Babilon ufö di jaa 1914? A dë sö tuu taa Jehovah an bi feni ën bunu taa dee dinima fëën an bi ta du di peleikiwooko fajafaja a di pisiten u di Fosu Goonliba feti ö? A dë sö tuu taa u di so u dee baaa fuu bi tei së a feti soni u di köndë, hën Jehovah an bi feni de bunu möön u? Wë ee dee Keesitu sëmbë bi go a katibo a poipoi keiki di dee apösutu dëdë, nöö na un ten de bi ko fii? Wë, woo piki dee hakisi aki a di woto di ta ko.