1. Zini zi nga humelela a xikhati ku nga hahlulwa Jerusalema?

KA LEMBE GA 607 mahlweni ka Kristu, Hosi Nebukadnezzare wa wumbiri ni butho gakwe ga hombe va lo vukela doropa ga Jerusalema. A Biblia gi wula lezaku a hosi leyo yi dele majaha ya Jerusalema hi supado. “A nga nyenyeletelangi majaha, hambu ni vanhanyana, ge hambu zikhosana zi nga ni wuvu.” Anzhako ka lezo i “lo hisa a yindlu ya Nungungulu, va khungumula a ligingisi la Jerusalema, va hisa tontlhe tiyindlu ta wuhosi, va xakela zontlhe zilo za malongo.” — 2 Kronekele 36:17, 19.

2. Jehova i nyikile xitlharihiso muni, niku zini zi nga wa ta humelela vaJuda?

² A vaJuda a zi va hlamalisangi a xikhati ku nga loviswa Jerusalema. Hi malembe yo tala, Nungungulu i wa rumele a vaprofeti kasi ku tlharihisa vanhu lezaku loku va simama va nga mu ingisi, va wa ta vukelwa hi vaBabuloni. A vaJuda vo tala va wa ta dawa hi supado, niku lava va nga wa ta pona va wa taya wukhumbini le Babuloni. (Jeremia 15:2) Gi wa tshamisile kuyini wutomi le wukhumbini? Xana a maKristu ma tshukile ma humelelwa hi zilo zo fana ni wukhumbi lego ga Babuloni? Loku zi hi tano, zi humelele rini?

3. A wutomi gi nga hanyiwa wukhumbini le Babuloni gi hambanisa kuyini ni ga le Gipite?

³ Jehova i wa byelile vaJuda lezaku loku va tava wukhumbini, va wa fanele ku vumela wutomi giswa, va hanyisa ku khwatsi va le kaya. Hi ku tirisa muprofeti Jeremia, i lo wula lezi: “Akani tiyindlu, mu tshama ka tona; byalani masimu, muga a mbhanzu wa wona. Xuvani a makatekwa hehla ka muti lowu nzi mu yisileko ka wona kota vakhonwi, mu wu khongelela ka Jehova; hakuva loku wu humelela, mu ta humelela na nwinawu.” (Jeremia 29:5, 7) A vaJuda lava va nga lanzela a zileletelo za Jehova va hanyisile ku khwatsi va le kaya le wukhumbini. A vaBabuloni va vumelele vaJuda lezaku va ti mahela zabye ni kuya ni kwihi va nga ku lava tikweni lego. Ka xikhati lexo, a tiko ga Babuloni gi wa hi tsinza ga mabhinzu. A mahungu ya kale ma komba lezaku a xikhati va nga hi wukhumbini, a vaJuda vo tala va gonzile ntiro wa ku maha mabhinzu ni kuvatla. A vaJuda vo kari va zile va maha ziganyi. A ku hanya wukhumbini le Babuloni zi wa nga bayisi a ku fana ni lezi va nga hanyisa zona a vaIsraeli lava va nga hi tikhumbi le Gipite ka mazana ya malembe nzhako. — Gonza Eksodusi 2:23-25.

4. Ahandle ka vaJuda vo kala kutsumbeka, hi vamani vanwani va xanisekileko, niku hikuyini va nga kala va nga zi koti ku maha zontlhe zi nga laviwa hi Nayo?

⁴ A vaJuda vo kari va nga hi wukhumbini va wa hi malanza yo tsumbeka ya Nungungulu. Hambu lezi va nga kala va nga mahangi zilo za kubiha, zi lavile ku va xaniseka zinwe ni vanhu va tiko gabye. A vaJuda va wa hi ni zontlhe zi nga laveka kasi ku hanya, kanilezi va wa ta zi kotisa kuyini ku khozela Jehova? A tempeli ni alati zi wa khungumulilwe, niku a vapristi va wa nga zi koti ku tira hi ndlela yi xaxametilweko khwatsi. Hambulezo a vaJuda vo tsumbeka va wa maha zontlhe zi nga hi ntanwini wabye kasi ku lanzela Nayo wa Nungungulu. Hi xikombiso, Danieli, na Xadrake, na Mexake, na Abed-nego va alile kuga zakuga zi nga beletelwa ka vaJuda. A Biblia gi wula lezaku Danieli i wa khongela ka Nungungulu hi kukhanzakanya. (Danieli 1:8; 6:10) Kanilezi, kota lezi va nga fumiwa hi tiko ga vahedeni, zi wa nga koteki ku a vaJuda vo tsumbeka va maha zontlhe zi nga laviwa hi Nayo.

5. Zini lezi Jehova a nga tsumbisile vanhu vakwe, niku hikuyini zi hlamalisako?

⁵ Xana a vaIsraeli va wa ta tshuka va zi kota kambe ku khozela Nungungulu hi ndlela yi amukelekako kakwe hi kumbhelela? Ka xikhati lexo, kuzilava zi wa wonekisa ku khwatsi zi nga ta koteka hakuva a vaBabuloni va wa nga tshuki va tlhatlha tikhumbi tabye. Kanilezi Jehova Nungungulu i wa tsumbisile lezaku a vanhu vakwe va wa ta tlhatlhiwa, niku va lo tlhatlhiwa futsi. Lezi Nungungulu a zi tsumbisako xontlhe xikhati za maheka! — Isaya 55:11.

6, 7. Xini xi hi mahako hi chukwatisa a kuzwisisa ka hina?

⁶ Xana a maKristu ma tshukile ma humelelwa hi zilo zo fana ni wukhumbi lego ga  Babuloni? Hi malembe yo tala, A Murinzeli i wa wula lezaku a maKristu yo tsumbeka ma nghenile wukhumbini ga Babuloni hi 1918, ma tlhatlhiswa hi 1919. Kanilezi ka nzima leyi ni leyi yi lanzelako, hi ta tiva lexi xi hi mahako hi chukwatisa a kuzwisisa ka hina.

⁷ Ehleketa hi mhaka leyi: A Babuloni wa Hombe mufumo wa misava yontlhe wa wukhongeli ga mawunwa. A vanhu va Nungungulu a va mahangi tikhumbi ta wukhongeli ga mawunwa hi 1918. Lisine ku ka xikhati lexo, a vatotilweko va xanisilwe. Kanilezi va wa xanisiwa nguvunguvu hi tihosi, na ku nga hi wukhongeli ga mawunwa. Malembe yo tala na ku nga se sangula a Yimpi yo Sangula ya Misava, a malanza ma totilweko ya Nungungulu ma wa kari ma huma ka wukhongeli ga mawunwa. Hikwalaho a zi wonekisi ku khwatsi a vanhu va Jehova va ngava va nghenile wukhumbini ga Babuloni wa Hombe hi 1918.

8. Zini zi humeleleko anzhako ka kufa ka vapostoli? (Wona mufota kusanguleni ka nzima.)

⁸ Hi Pentekosta wa lembe ga 33, a makume ya mazana ya maKristu maswa ma lo totiwa hi moya wa ku basa. A maKristu lawo ma lo maha “lixaka li hlawulilweko, a vapristi va wuhosi, a tiko gi basileko, a vanhu va lumbako Nungungulu.” (Gonza 1 Pedro 2:9, 10.) A vapostoli va lo vikela bandla ka xikhati xontlhe va nga ha hanya. Kanilezi, anzhako ka kuva va file, a vavanuna vo kari lomu bandleni va lo sangula ku gonzisa tigonzo ta mawunwa na va lava ku a vapizani va tsika lisine. A vavanuna lavo va wa ranza a tifilozofia ta Aristóteles na Platão, hikwalaho va lo sangula ku gonzisa mawonela yabye na ku nga hi lisine li nga ka Mhaka ya Nungungulu. (Mitiro 20:30; 2 Va Le Tesalonika 2:6-8) A kutala kabye va wa hi vavanuna vo chaviseka niku va wa hi varangeli lomu mabandleni. Hikwalaho, hambu lezi Jesu a nga byelile a valanzeli vakwe aku: “Nwina nwentlhe mu vamakabye,” ku lo sangula kuva ni zikhundla lomu bandleni. — Mateu 23:8.

9. a) Tlhamusela lezi a wuKristu ga wuhluwuki gi nga sangulisa zona mufunweni wa Roma. b) Give gihi wuyelo ga kona?

⁹ Hi 313 anzhako ka Kristu, Hosi Constantino i lo fumela a Mufumo wa wuhedeni wa Roma a tlhela a yimisa wuKristu lego ga wuhluwuki kota wukhongeli ga nayo lomu tikweni. Anzhako ka lezo a Chechi yi lo sangula ku tirisana ni mufumo wa Roma. Hi xikombiso, Constantino i mahile mutlhangano ni varangeli va wukhongeli, lowu wu nga guma wu vitaniwa ku i Concílio de Niceia. Anzhako ka mutlhangano lowo, a hosi yi lo khoma mufundisa a vitwako Ário yi mu yisa wukhumbini hi lezi a nga ala ku kholwa lezaku Jesu hi Nungungulu. Hi nzhako ka xikhati, Teodósio i lo maha hosi ya Roma, a Chechi ya Katolika yi maha wukhongeli ga  nayo mufunweni wa Roma. A vatsali va matimu va wula lezaku a mufumo wa wuhedeni wa Roma wu mahile wa “wuKristu” xikhatini xa kufuma ka Teodósio. Kanilezi a lisine hi lezaku ka xikhati lexo, maKristu ya vahluwuki ma wa vumele tigonzo ta wuhedeni, hikwalaho ma wa sina ma mahile xipanze xa Babuloni wa Hombe. Hambulezo, ku wa ha hi ni maKristu yo tsumbeka ma totilweko. Ma wa fana ni tirigu leyi Jesu a nga wulawula hi yona. A maKristu lawo yo tsumbeka ma wa maha zontlhe zi nga hi ntanwini wabye kasi ku khozela Nungungulu, kanilezi vatsongwani va nga demba ndleve. (Gonza Mateu 13:24, 25, 37-39.) Hakunene va wa hi wukhumbini ga Babuloni!

10. Hikuyini a vanhu vo kari va nga sangula ku kaneta tigonzo ta chechi?

¹⁰ Ka mazana yo sangula ya malembe anzhako ka Kristu, a vanhu vo tala va wa simama ku lera Biblia hi xiGreki kutani xiLatini. Hikwalaho va wa zi kota ku fananisa tigonzo  ta Mhaka ya Nungungulu ni tigonzo ta chechi. Laha a vanhu vo kari va nga pola lezaku a tigonzo ta chechi leyo mawunwa, va lo ti ala. Kanilezi zi wa hi ni mhango a ku byela vanwani a mawonela yabye hakuva zi wa chikela laha ka kuza va dawa loku va maha lezo.

11. Zi mahisile kuyini kuza a Biblia giva mandleni ya vafundisa voce?

¹¹ Laha a xikhati xi ngaya xi hunza, ku lo sala vanhu vatsongwani va nga wulawula xiGreki kutani xiLatini. Niku a varangeli va chechi va wa nga vumeleli vanhu lezaku va hunzulusela Mhaka ya Nungungulu hi tirimi leti a vanhu va nga wulawula. Kota wuyelo ga kona, ntsena vafundisa ni vanhu vanwani va nga gonzile hi vona va nga zi kota ku ti lerela Biblia, niku hambu a vafundisa vo kari va wa nga zi tivi khwatsi ku lera kutani ku tsala. Ni wihi a nga ala lezi zi gonzisiwako hi chechi i wa tsayiswa nguvu. A maKristu yo tsumbeka ma totilweko ma wa tlhangana hi mitlawa yi tsongwani kufihlaleni niku a vanwani va wa nga zi koti ku tlhangana. A ku fana ni vaJuda lava va nga hi wukhumbini le Babuloni, “a vapristi va wuhosi” va totilweko va wa nga zi koti ku khozela hi ndlela yi xaxametilweko khwatsi. A Babuloni wa Hombe i wa nonohisa nguvu woko hehla ka vanhu!

12, 13. Zilo muni za zimbiri zi vunileko maKristu ya lisine lezaku ma sangula ku tlhatlheka? Tlhamusela.

¹² Xana a maKristu ya lisine ma wa ta tshuka ma tlhatlheka kasi ku khozela Nungungulu laha kubaseni hi ndlela yi amukelekako? Ina! Ku wa hi ni kutsumba ko kari, hi zigelo zimbiri za hombe. A xa ku sangula kuve kuvangiwa ka muchini wa ku gandla hi va 1450. Na wu nga se vangiwa, a Biblia gi wa kopiyariwa hi mandla, lezi zi nga hi ntiro wa hombe. A munhu a wu tivako khwatsi ntiro wa ku kopiyara i wa mbheta khume ga tihweti na a ha kopiyara Biblia ginwe ntsena! A xinwani kambe, va wa tsala ka zilo zi mahilweko hi mabhebhe. Lezo zi mahile ku kuva ni maBiblia ma tsongwani, niku yalawo ma nga hi kona ma wa dura nguvu. Hambulezo hi ku tirisa maphepha ni muchini wa ku gandla, a munhu a wu tivako khwatsi ntiro lowo i wa zi kota ku gandla 1.300 wa maphajina ni kuhunza hi siku!

¹³ A xigelo xa wumbiri kuve kuhunzuluselwa ka Biblia. Hi va 1500, a vavanuna vatsongwani vo tiya hlana va lo hunzulusela Mhaka ya Nungungulu hi tirimi ta vanhu laha va yileko. Va mahile ntiro lowo hambu lezi va nga zi tiva ku va nga dawa hi ku maha lezo. A varangeli va wukhongeli va lo bayiseka nguvu. Hikuyini? Va wa chava ku loku a vanhu va timbilu ti nene va lera Biblia hi lirimi labye, va ta sangula ku maha ziwutiso zo kota lezi: ‘Zi tsalilwe kwihi lomu ka Biblia lezaku ku na ni kuswa tilweni? Hi kwihi lomu a Biblia gi wulako lezaku a munhu i fanele ku hakhela mufundisa kasi a fambisa tinkhozo ta marilo? Hi kwihi lomu a Biblia gi wulawulako hi vapapa ni zikhundla zinwani?’ A kutala ka tigonzo ta mawunwa ta  chechi ti wa seketelwa ka tifilozofia ta Aristóteles na Platão, ku nga vavanuna va hanyileko mazana ya malembe na a nga se chikela Kristu. A varangeli va wukhongeli va wa zangara nguvu loku a vanhu va va maha ziwutiso. A vavanuna ni vavasati lava va nga ala tigonzo tabye va wa konelwa kufa. A varangeli va chechi va wa lava ku nyimisa vanhu a ku lera Biblia ni ku maha ziwutiso, niku a kutala ka zikhati hi zalezo zi nga humelela. Hambulezo a vanhu va tsongwani vo tiya hlana va lo ala ku fumelwa hi Babuloni wa Hombe. Va wa li kumile lisine li nga ka Mhaka ya Nungungulu, niku va wa lava ku tiva zinwani! A kutlhatlheka wukhongelini ga mawunwa ku wa hi kusuhani.

14. a) Zini va nga maha a vanhu lava va nga lava ku gonza Biblia? b) Tlhamusela lezi Makabye Russell a nga hlotisa zona lisine.

¹⁴ A vanhu vo tala va wa lava ku lera ni ku gonza Biblia va tlhela va wulawula hi lezi va nga gonza. Va wa nga lavi ku byeliwa hi varangeli va chechi lezi va faneleko ku kholwa. Hikwalaho va lo tsutsuma vaya ka matiko lawa va nga tlhatlhekile ku gonza Biblia. A ginwe ga matiko lawo ku wa hi Estados Unidos. Na va hi kwaseyo, hi va 1870, Charles Taze Russell ni vanhu vanwani va va tsongwani va lo sangula ku gonza Biblia hi wukheta. Kusanguleni, Makabye Russell i wa lava ku tiva ku hi gihi wukhongeli gi gonzisako lisine. I lo fananisa lezi a Biblia gi wulako ni tigonzo ta wukhongeli go tala gi vitwako ga wuKristu ni go kala gi nga hi ga wuKristu. Na zi nga seya kule i lo pola lezaku ku wa nga hi na wukhongeli ni ginwe gi nga kari gi lanzela Mhaka ya Nungungulu hi kumbhelela. I lo wulawula ni varangeli va tichechi to hambanahambana. Makabye Russell i wa alakanya ku va ta vumela lisine leli yena ni vanghana vakwe va nga li kumile lomu ka Biblia kasi va gonzisa lisine lelo ka mabandla yabye. Kanilezi a varangeli va wukhongeli va wa nga hi na mhaka nazo. A Zigonzani za Biblia zi lo tekela ku zi wona ku zi wa nga ta zi kota ku khozela Nungungulu ni vanhu va nga lumba wukhongeli ga mawunwa. — Gonza 2 Va Le Korinte 6:14.

15. a) A maKristu ya lisine ma nghenile rini wukhumbini ga Babuloni? b) Ziwutiso muni zi to hlamuliwa ka nzima yi lanzelako?

¹⁵ Ka nzima leyi, hi tivile lezaku a maKristu ya lisine ma nghenile wukhumbini ga Babuloni xikhatanyana nzhako ka kufa ka vapostoli. Hambulezo, ka ha kiyela ku tiva mihlamulo ya ziwutiso lezi: Hi zi tivisa kuyini lezaku a vatotilweko va wa kari va huma ka Babuloni wa Hombe ka malembe ya mahlweni ka 1914? Lisine ku Jehova i wa nga tsaki hi malanza yakwe hi lezi ma nga sileka ku xumayela xikhatini xa Yimpi yo Sangula ya Misava ke? Xana a vamakabye vo kari xikhatini lexo va ti nghenisele ka zilo za tiko, va nga ha tsakelwi hi Jehova? Loku ku hi lezaku a maKristu ma nghenile wukhumbini anzhako ka kufa ka vapostoli, ma humile rini? Lezi ziwutiso za lisima niku zi ta hlamuliwa ka nzima yi lanzelako.