1-3. (a) ?Ngue yɛ Zoova i nuan ijɔfuɛ m’ɔ fin Zida’n w’a yoman-ɔn? (b) ?Wafa sɛ yɛ i bo’n gua mɛnnin i-ɔ? (An nian desɛn ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.)

ZEROBOAMUN m’ɔ ti Izraɛli famiɛn’n, ɔ takali sraka yiwlɛ kun m’ɔ timan Zoova liɛ’n su’n, Betɛli lɔ. I sɔ’n ti, Zoova sunmɛnnin i nuan ijɔfuɛ kun kɛ ɔ ko bu i fɔ. Yɛ bian’n ɔli-ɔ. Ndɛ nga Zoova seli i kɛ ɔ kan’n, ɔ kan kleli famiɛn’n i weiin. I sɔ’n ti, famiɛn’n fali ya tɛ kpa. Sanngɛ, Zoova sɛsɛli i nuan ijɔfuɛ’n.—1 Famiɛn Mun 13:1-10.

² Zoova seli i nuan ijɔfuɛ’n kɛ nán ɔ di aliɛ lɔ, nán ɔ nɔn nzue. Yɛ atin ng’ɔ fa ɔli’n, maan ɔ fa uflɛ sɛ i sin. Kɛ Zoova i nuan ijɔfuɛ’n sɛ́ i sin’n, bian oke kun ko toli i atin’n nun. Ɔ lakali Zoova i nuan ijɔfuɛ’n kɛ Zoova yɛ ɔ sunmɛnnin i-ɔ. Ɔ seli i kɛ ɔ blɛ i awlo lɔ naan ɔ ko di like naan ɔ nɔn nzue. Zoova i nuan ijɔfuɛ’n suli i su be ko dili like. I lɛ’n nun’n, i ɲin w’a yiman Zoova. Ɔ maan, Zoova klun w’a jɔmɛn i wun. Kɛ ɔ́ sɛ́ i sin’n, asɔmɔli kun tɔli i su kunnin i.—1 Famiɛn Mun 13:11-24.

³ Zoova i nuan ijɔfuɛ’n w’a nantiman Zoova i nuan  ndɛ’n su. Ɔ suli bian oke’n su. E siman like nga ti yɛ ɔ yoli sɔ’n. Sanngɛ i kwlaa m’ɔ yoli o, w’a faman atin nga Zoova kleli i’n su nin i “wun ase kanlɛ.” (An kanngan Mise 6:8 nun.) Sran ng’ɔ fa atin nga Zoova kle i’n su’n, ɔ kle kɛ ɔ lafi Zoova su naan i ɲin yi i. Kɛ m’ɔ ti wun ase kanfuɛ’n ti’n, ɔ srɛ Zoova titi sa’n kwlaa nun. Zoova i nuan ijɔfuɛ’n w’a yoman wun ase kanfuɛ. Afin kɛ bian oke’n kannin ndɛ uflɛ kleli i’n, w’a usaman Zoova i ngwlɛlɛ afɛ. Sa kɛ ngalɛ’n sa kwla ju e su wie. Ɔ ju wie’n, e wunman like nga Zoova kunndɛ kɛ e yo’n i wlɛ weiin kpa. Sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, é fá e wun wlá Zoova sa nun naan ɔ kle e atin. I liɛ’n, e su yoman sa tɛ.

4. ?Ngue su yɛ like suanlɛ nga wá fá e ɲin síe-ɔ?

⁴ Like nga wun ase kanfuɛ’n yo’n, ɔ nin like ng’ɔ yoman’n, like suanlɛ ng’ɔ sinnin lɛ’n kleli e. Kpɛkun, like nga ti yɛ ɔ ti cinnjin kɛ e yo wun ase kanfuɛ’n, ɔ kleli e wie. ?Sanngɛ, wafa sɛ yɛ e kwla yo wun ase kanfuɛ kpa ekun-ɔn? Kɛ sa wie’m be ju’n, yɛ sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, bé wún i wlɛ-ɔ. I sɔ’n ti, like suanlɛ nga wá fá e ɲin síe i sa nsan mɔ be kwla ju’n be su.—Nyanndra Mun 11:2.

5, 6. ?Wafa sɛ yɛ Barzilai kleli kɛ ɔ ti wun ase kanfuɛ-ɔ?

⁵ Kɛ sa wie’m be ju’n, annzɛ kɛ be man e junman uflɛ’n, yɛ sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, be wun i wlɛ-ɔ. I lɛ nun’n, bian kun m’ɔ nin Famiɛn Davidi be nantili klanman’n, ɔ kle e ajalɛ klanman kpa. Be flɛ bian sɔ’n kɛ Barzilai. Davidi seli i kɛ ɔ nin bé trán naan ɔ́ níɛn i lika. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn ɔ le afuɛ 80. Ɔ wunnin kɛ famiɛn’n w’a bu i sran dan. Sanngɛ, ɔ seli famiɛn kɛ sɛ ɔ nin Kimamun be tran’n, ɔ flunman. Atrɛkpa’n, i wa yɛle Kimamun.—2 Samiɛl 19:31-37.

⁶ ?Ngue ti yɛ Barzilai w’a kplinman su kɛ ɔ́ kó trán famiɛn’n i awlo lɔ-ɔ? Nán kɛ ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ trɛ́n i ngunmin ti-ɔ. Kusu, nán kɛ ɔ kunndɛman kɛ famiɛn’n mɛn i junman i awlo lɔ ti-ɔ. Sanngɛ, ɔ wunnin i wlɛ kɛ ɔ kwlá yoman ninnge mun kɛ laa’n sa. I lɛ nun’n, ɔ kleli kɛ ɔ ti wun ase kanfuɛ. (An kanngan Galasifuɛ Mun 6:4, 5 nun.) Maan e nian Barzilai i ayeliɛ sɔ’n su. Yɛle kɛ, nán e bu e ngunmin e wun akunndan. Yɛ nán e fa e wun sunnzun e wiengu mun. Sanngɛ, maan e tu e klun e su Zoova. Sɛ e yo sɔ’n, ɔ ti kpa tra kɛ be man e junman dan, annzɛ be bo e dunman’n. (Galasifuɛ Mun 5:26) Sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, e nin e niaan mun e bo’n yó kun é dí junman naan Zoova ɲan ɲrun. Yɛ é úka e wiengu mun.—1 Korɛntfuɛ Mun 10:31.

7, 8. ?Wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e lafiman e akunndan liɛ’n su-ɔ?

⁷ Kɛ be ko man sran kun i junman dan, annzɛ be ko mɛn i sasu’n, wun ase kanlɛ’n kwla yo kekle mɛn i. Sanngɛ, Neemi kle e ajalɛ klanman kpa. Kɛ ɔ tili i kɛ i niaan nga be o Zerizalɛmun lɔ’n be su wun be ɲrun’n, ɔ srɛli Zoova kɛ ɔ nian be lika. (Neemi 1:4, 11) Zoova tili Neemi i srɛlɛ’n. Famiɛn Artaksɛrksɛsi fɛ i sieli Zida nvle’n su. Neemi ɲannin sasu, yɛ ɔ yoli aɲanbeunfuɛ. Sanngɛ, w’a bumɛn i ngunmin i wun akunndan. Ɔ fɛli i wun wlali Zoova sa nun, yɛ ɔ kɛnngɛnnin i mmla fluwa’n nun titi. (Neemi 8:1, 8, 9) Asa ekun’n, w’a klemɛn i wiengu’m be yalɛ, annzɛ w’a mianman be kɛ be yo like be mɛn i.—Neemi 5:14-19.

 ⁸ Maan e nian Neemi i ayeliɛ’n su. Sɛ be man e sasu, annzɛ be man e junman dan’n, maan e yo wun ase kanfuɛ titi. Nán e lafi e bɔbɔ e akunndan liɛ’n su e yo like. ?Wafa sɛ yɛ Klistfuɛ kun kwla kle kɛ ɔ lafi i bɔbɔ i akunndan liɛ’n su-ɔ? Yɛle kɛ, ɔ dun mmua fa ajalɛ. Kpɛkun i sin’n, ɔ srɛ Zoova kɛ ɔ yra su. Sɛ ɔ ti asɔnun kpɛnngbɛn’n, ɔ srɛman Zoova naan w’a di asɔnun’n nun junman mun. Sran ng’ɔ ti wun ase kanfuɛ’n, ɔ yoman sɔ. Kannzɛ ɔ di junman kun titi’n, sanngɛ, ɔ lafimɛn i akunndan liɛ’n su. Asa ekun’n, ɔ wun i wlɛ kɛ like ng’ɔ si i yo’n, ɔ nin Zoova liɛ’n kwlá sɛman. (An kanngan Nyanndra Mun 3:5, 6 nun.) Andɛ sran sunman be ti tutrefuɛ. Ɔ maan, be kunndɛ kɛ be bo be dunman. Ɔ fataman kɛ Zoova i sufuɛ’m be yo sɔ wie. Sɛ be man e junman cinnjin wie awlo lɔ, annzɛ asɔnun’n nun, nán e bu i kɛ y’a yo kpa y’a tra e wiengu mun. Sanngɛ, maan e wun like nga Ɲanmiɛn kunndɛ kɛ e yo’n i wlɛ. Yɛ maan e nin e niaan mun e bo yo kun e di junman.—1 Timote 3:15.

9, 10. ?Sɛ be kan e ndɛ tɛ naan e ti wun ase kanfuɛ’n, ngue yɛ e su yoman-ɔn?

⁹ Kɛ be kan e ndɛ tɛ’n, ɔ yo e ya. I sɔ sa juli Ani su. Ani i wun’n klo i kpa. Sanngɛ, i klun jɔman. Afin, ɔ wuman ba. Yɛ  i sɔ’n ti, Pɛnina m’ɔ ti i wla’n, ɔ yo i finfin cɛn kwlakwla. Cɛn kun mɔ i wla boli i wun’n, ɔ ɔli Ɲanmiɛn i sua’n nun lɔ Ɲanmiɛn srɛlɛ. Kɛ ɔ́ srɛ́ m’ɔ́ sún’n, Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Eli seli i kɛ w’a nɔn nzan w’a bo. Ndɛ kɛ ngalɛ’n sa’n, ɔ yo ya dan. Sanngɛ, Ani tɛli i su aɲinyiɛ su. Kɛ i osu cɛli kpa’n, Ani ko srɛli Ɲanmiɛn ekun. Ndɛ ng’ɔ kannin’n, be kle kɛ ɔ klo Ɲanmiɛn naan ɔ lafi i su.—1 Samiɛl 1:5-7, 12-16; 2:1-10.

¹⁰ Sran ng’ɔ ti wun ase kanfuɛ’n, ɔ yo be nga be yo i tɛ’n ‘be kpa lele ɔ kwla be.’ (Rɔmfuɛ Mun 12:21) Satan yɛ ɔ sie mɛn’n niɔn. Ɔ maan, sɛ sran’m be yo e tɛ’n, ɔ fataman kɛ ɔ bo e nuan. Kɛ be yo e tɛ’n, e kwla fa ya. Sanngɛ, maan e gua e wla ase. (Jue Mun 37:1) I li kɛ e niaan Klistfuɛ’m be yo e sa’n, yɛ ɔ yo e ya dan-ɔn. Sanngɛ blɛ sɔ nun’n, maan e nian Zezi i ayeliɛ’n su. Biblu’n se kɛ: “Be kpɛli i nzowa, w’a yi-man a man-man be, [...] sanngɛ ɔ fɛ i ndɛ liɛ’n wlali Nyanmiɛn m’ɔ di ndɛ nanwlɛ’n i sa nun.” (1 Piɛr 2:23) Zezi ti wun ase kanfuɛ. Ɔ si kɛ blɛ ng’ɔ ti su’n i su’n, Zoova túa sa tɛ yofuɛ’m be kalɛ. (Rɔmfuɛ Mun 12:19) I sɔ’n ti, maan e yo wun ase kanfuɛ naan sɛ ‘sran yo e tɛ’n, y’a yomɛn i wie.’—1 Piɛr 3:8, 9.

11, 12. (a) ?Sɛ be yi e ayɛ wafa sɛ yɛ é klé kɛ e ti wun ase kanfuɛ-ɔ? (b) ?E ayeliɛ’n nin e wun wlawlalɛ nun’n, wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e ti wun ase kanfuɛ-ɔ?

¹¹ Kɛ be yi sran kun i ayɛ dan’n, ɔ  cɛman naan w’a tu i wun. Sanngɛ, Ɛstɛli kle e ajalɛ klanman kpa. Ɛstɛli ti Pɛrsi mɛn’n nun bla’m be nun klanman’n kun. I wun yoli sran’m be fɛ, yɛ be yili i ayɛ dan. Asa ekun’n, be mɛnnin i talua dilɛ ninnge mun naan ɔ yo klanman kpa ekun. Blɛ sɔ nun’n, talua kwlaa ng’ɔ fata kɛ be wɔ famiɛn’n i ɲrun naan ɔ ja be nun kun’n, be mannin be ninnge sɔ mun wie. Be yoli be sɔ afuɛ kun. Sanngɛ, Ɛstɛli yɛ famiɛn’n fɛ i yoli i yi-ɔ. Ɔ nin i sɔ’n ngba’n, Ɛstɛli w’a yomɛn i wun dandan. Ɔ yoli bla wɛtɛɛfuɛ, nin aɲinyiɛfuɛ titi.—Ɛstɛr 2:9, 12, 15, 17.

¹² Sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, wafa nga é wláwlá e wun’n, ɔ́ klé kɛ e bu e wiengu’m be sran, naan e bu e bɔbɔ e wun sran wie. E su kunndɛman kɛ é fá e wun klé. Sanngɛ é kúnndɛ kɛ be wun e klanman’n e “anwlɛn wɛtɛɛ’n, ɔ nin diin” mɔ e ti’n nun. (An kanngan 1 Piɛr 3:3, 4 nun; Zeremi 9:23, 24) Sɛ e ti tutrefuɛ’n, ndɛ nga e kan’n, ɔ nin e ayeliɛ’n bé yí i nglo. Wie liɛ’n, e di junman kpa kun, annzɛ e si ndɛ wie mun, annzɛ e si e niaan wie mɔ be di junman dan anuannzɛ’n nun’n. I sɔ’n ti, e kwla yo maan e wiengu’m be bu i kɛ e ti e liɛ ngunmin. Wie liɛ ekun’n, sran’m be uka e naan y’a di junman cinnjin kpa kun. Sanngɛ, e kwla yo maan sran’m be bu i kɛ e ngunmin yɛ e dili-ɔ. Sɛ e yo sɔ’n, maan e wla kpɛn Zezi su. Zezi w’a yoman naan sran’m be se kɛ ɔ si ngwlɛlɛ dan. Blɛ sunman’n, Ɲanmiɛn Ndɛ’n yɛ ɔ boli su fa kannin ndɛ-ɔ. Afin, w’a kunndɛman kɛ sran’m be mɛnmɛn i. Ɔ kunndɛli kɛ be manman Zoova.—Zan 8:28.

13, 14. ?Kɛ é fá ajalɛ’n, wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e ti wun ase kanfuɛ-ɔ?

¹³ Sɛ é fá ajalɛ’n, annzɛ sɛ e wiengu mun yɛ bé fá ajalɛ’n, maan e kle kɛ e ti wun ase kanfuɛ. I wie yɛle akoto Pɔlu liɛ’n. Kɛ ɔ ɔli Sezare lɔ’n, ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ kɔ́ Zerizalɛmun naan ɔ́ gúa junman mɔ Ɲanmiɛn mɛnnin i’n i bo. Agabisi m’ɔ ti Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’n seli i kɛ sɛ ɔ kɔ’n, i kpɔfuɛ’m bé trɛ́ i. Yɛ, be kwla kun i. I sɔ’n ti, aniaan’m be srɛli i kɛ nán maan ɔ wɔ. Sanngɛ, Pɔlu waan saan fii ɔ́ kɔ́. ?Pɔlu lafili i bɔbɔ i wun su ti yɛ ɔ yoli sɔ-ɔ? Cɛcɛ. Pɔlu ti wun ase kanfuɛ, yɛ ɔ fɛ i wla’n kwlaa gua Zoova su. Aniaan’m be ti wun ase kanfuɛ wie. I sɔ’n ti, be mannin Pɔlu i atin kɛ ɔ wɔ.—Sa Nga Be Yoli’n 21:10-14.

¹⁴ Wie liɛ’n, e si wafa nga ajalɛ nga e fa’n i bo’n gúa’n. Yɛ wie liɛ’n, e simɛn i. Sanngɛ i kwlaa m’ɔ yoli o, maan e yo wun ase kanfuɛ. I liɛ’n, é fá ajalɛ ng’ɔ ti kpa’n. Wienun-ɔn, e kunndɛ kɛ é yó blɛ kwlaa nun Ɲanmiɛn junman difuɛ. E kwla usa e wun kɛ: ?Sɛ n tɔ tukpacɛ’n, ngue yɛ ń yó-ɔ? ?Yɛ sɛ n si’n annzɛ min nin’n tɔ tukpacɛ naan ɔ fata kɛ n niɛn i lika’n nin? ?Kɛ ń wá yó oke’n, ngue yɛ ń yó-ɔ? E kwla bu sa kwlaa sɔ’m be akunndan, yɛ e kwla srɛ Ɲanmiɛn e jran su kpa. Sanngɛ, e su kwlá ɲanman kosan kunngun sɔ’m be su tɛlɛ’n. (Akunndanfuɛ’n 8:16, 17) Sanngɛ, sɛ e lafi Zoova su’n, é wún i wlɛ kɛ e kwlá yoman ninnge’n ngba. Asa ekun’n, é kúnndɛ afɔtuɛ e fluwa’m be nun. É úsa ngwlɛlɛ afɛ. Yɛ é srɛ́ Zoova naan ɔ kle e atin. Kpɛkun,  atin ng’ɔ kle e’n, é fá su. (An kanngan Akunndanfuɛ’n 11:4-6 nun.) Sɛ e yo sɔ’n, Zoova yrá ajalɛ nga é fá’n su. Annzɛ é wún ajalɛ uflɛ mɔ e kwla fa-ɔ.—Nyanndra Mun 16:3, 9.

15. ?Ngue ti yɛ sɛ e bu Zoova i akunndan’n, é yó wun ase kanfuɛ-ɔ?

¹⁵ ?Ngue yɛ é yó naan y’a yo wun ase kanfuɛ titi-ɔ? Ɔ ti like nnan. I klikli’n yɛle kɛ maan e bu Zoova i akunndan naan e wun i wlɛ kɛ ɔ ti Ɲanmiɛn Kpli naan e ti klɔ sran. (Ezai 8:13) Maan ɔ kpɛn e klun titi kɛ Ɲanmiɛn Kpli yɛ e su i-ɔ. Nán klɔ sran annzɛ anzi wie yɛ e su i-ɔ. Sɛ e wun i wlɛ sɔ titi’n, é yó wun ase kanfuɛ “Nyanmiɛn b’ɔ kwla sa kwlaa yo’n i nyrun.”—1 Piɛr 5:6.

16. ?Ngue ti yɛ sɛ e bu klolɛ mɔ Zoova klo e’n i akunndan’n, é yó wun ase kanfuɛ-ɔ?

¹⁶ Like nɲɔn su m’ɔ fata kɛ e yo’n yɛle kɛ, maan e bu klolɛ dan mɔ Zoova klo e’n i akunndan. Pɔlu fali asɔnun’n sunnzunnin klɔ sran wunnɛn’n. Zoova yoli maan e wunnɛn’n i wun ninnge’n kwlaa be ti cinnjin. (1 Korɛntfuɛ Mun 12:23, 24) I wafa kunngba’n, e kwlaa e ti Zoova i cinnjin asɔnun’n nun. Ɔ faman e sunnzunman e wiengu uflɛ. Yɛ kannzɛ e yo sa tɛ’n, ɔ yaciman e klolɛ. Kɛ mɔ Zoova klo e’n ti’n, e wla gua ase.

17. ?Ngue ti yɛ like nga e bu e wiengu mun kɛ nga Zoova bu be’n sa-ɔ?

¹⁷ Like nsan su m’ɔ fata kɛ e yo’n yɛle kɛ, maan e bu e wiengu mun kɛ nga Zoova bu be’n sa. I liɛ’n e su kunndɛman dunman. Yɛ sa’n kwlaa nun’n, e su kunndɛman kɛ é klé be like ng’ɔ fata kɛ be yo’n. Sanngɛ, é úsa e wiengu’m be ngwlɛlɛ afɛ. Kpɛkun, sɛ be kle e like’n e su siman akplowa. (Nyanndra Mun 13:10) Sɛ be man e niaan’m be junman cinnjin wie mun’n, ɔ́ yó e fɛ. Kpɛkun, junman mɔ Zoova man e kwlakwla’n ti’n, é lɛ́ i ase.—1 Piɛr 5:9.

18. ?Ngue yɛ é yó naan e klun akunndan’n w’a yo kpa-ɔ?

¹⁸ Like nnan su m’ɔ fata kɛ e yo’n yɛle kɛ, maan mmla nga be o Biblu’n nun’n be ka e klun naan e klun akunndan’n yo kpa. Mmla sɔ’m be ti’n, e si Zoova bɔbɔ i akunndan’n. Sɛ sa kun yo i fɛ annzɛ ɔ yomɛn i fɛ’n, e wun i wlɛ. Kɛ e bu ninnge mun kɛ nga Zoova fa bu be’n sa’n, e fa ajalɛ nga be jɔ i klun’n. Kɛ é súan Biblu’n nun like’n, maan e srɛ Ɲanmiɛn, yɛ maan e nanti like nga e suan’n su. Sɛ e yo sɔ’n, e klun akunndan’n yó kpa. (1 Timote 1:5) Asa ekun’n, e wiengu’m be ndɛ ló e. Sɛ e yo ninnge sɔ mun’n, Zoova waan ɔ́ yó maan é “yó sran kpa mlɔnmlɔn.” I wie yɛle kɛ, é yó wun ase kanfuɛ dan.—1 Piɛr 5:10.

19. ?Ngue yɛ maan é kwlá yó wun ase kanfuɛ titi-ɔ?

¹⁹ Like suanlɛ nga i ndɛ kpɔlɛ nɲɔn klikli’n nun’n, e kannin Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ kun m’ɔ fin Zida’n i ndɛ. Like ng’ɔ yoli’n, ɔ nin i agualiɛ’n, nán e wla fi su. Yɛle kɛ, w’a yoman wun ase kanfuɛ. I sɔ’n ti, ɔ nin Zoova be afiɛn’n sacili, yɛ ɔ wuli. Kɛ sa wie ju’n, wun ase kanlɛ’n kwla yo kekle. Sanngɛ, Ɲanmiɛn i sufuɛ sunman be wun ndɛ’n kle kɛ e kwla yo wun ase kanfuɛ blɛ kwlaa nun. Kɛ é sú Zoova m’ɔ́ cɛ́ kɔ́’n, ɔ fata kɛ e lafi i su kpa tra laa’n. (Nyanndra Mun 8:13) Kannzɛ sa ng’ɔ o e su’n ti sɛ’n, e kwla nanti atin nga Zoova kle e’n su. Sran ng’ɔ yo sɔ’n, i liɛ su ti ye. I sɔ’n ti, atin nga Zoova kle e’n, maan e mian e ɲin e fa su nin e wun ase kanlɛ tititi.