1-3. 1) ¿Ti kyaj ttuuny ja kugajpxy diˈib Judá? 2) ¿Wiˈix wyimbëtsëëmy? (Ixë dibujë).

TUˈUGË rey diˈib xyëˈäjt Jeroboán ojts dyaˈoyë tuˈugë altaar parë yaˈˈawdatëdë diosëty diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty mä ja siudad diˈib xyëˈäjtypy Betel. Päätyë Jyobaa tkejxy tuˈugë kyugajpxy diˈib Judá parë nëjkx dyajnaxyë ääw ayukë mëkatypyë mä ja Jeroboán. Ja kugajpxy ijt yujy tudaˈaky ets ojts yajkajpxynyaxy. Ja rey ta jyantsy jyotˈambëjky, perë Jyobaa kyuwan ja kugajpxy (1 Reyes 13:1-10).

² Jyobaa të nety tˈanëëmë ja kugajpxy parë kyaj tˈaxäjëdë käˈäy ukënë jam Israel ets ko wiink tuˈu myatsëp ko jyëmbijnët mä tyëjk. Per ko nety jyëmbijnë, ta nyaybyatë mët tuˈugë yetyëjkë mas mëjjäˈäybyë diˈib winˈëˈënë ets yˈanmääyë ko yëˈë Jyobaa yˈääw yˈayuk yajnaxanëp. Ta wyoowë kääy ukpë. Tyäˈädë kugajpxy kyaj tnekymyëmëdooyë Jyobaa, ta ojts tpanëjkxy. Jyobaa kyaj tˈoyˈijxy extëm yˈadëtsy. Pääty ko ojts jyëmbijnë, ta yaˈoˈkë tuˈugë kää (1 Reyes 13:11-24).

³ Kyaj nnijäˈäwëm tiko tyäˈädë kugajpxy tmëbëjky extëm yˈanmääyë  ja mëjjäˈäy ets kyaj ttuuny extëmë netyë Jyobaa të yˈanëˈëmxëty. Diˈib yajnijäˈäwëp yëˈë ko kyaj yˈijty yujy tudaˈaky mä nety nyëˈëyoˈoy tyuˈuyoˈoy mëdë Dios (käjpxë Miqueas 6:8). * Ko Biiblyë jyënaˈany nëˈëyoˈoy nduˈuyoˈoyëm mëdë Dios, yëˈë yˈandijpy ko tsojkëp ndukˈijxpajtëm, nbanëjkxëm wiˈix xynyëˈëmoˈoy xytyuˈumoˈoyëm ets nmëmëdoˈowëm. Tuˈugë jäˈäy diˈib yujy tudaˈaky nyijäˈäwëp ko tsojkëp xëmë tˈamdowëdë Jyobaa nyaybyudëkë. Koxyëp ja kugajpxy yˈijty yujy tudaˈaky, ojtsxyëbë Jyobaa dyajtëëwëmbity pën të nety dyajtëgatsy extëm yˈanmääyë. Näˈäty, nan tsojkëp nwinˈijxëm ti diˈib ndunäˈänëm, ets kyaj nnijäˈäwëm yajxon ti Jyobaa tsyejpy. Per pën ijtëm yujy tudaˈaky, ta nˈamdoˈowëmë Jyobaa parë xynyëˈëmoˈoy xytyuˈumoˈoyëm ets kyaj nduundëgoˈoyëm mëjwiin kajaa.

4. ¿Ti nnijawëyäˈänëm mä tyäˈädë artikulo?

⁴ Mä jatuˈukpë artikulo të nnijäˈäwëm tidën yˈandijpy nˈijtëm yujy tudaˈaky ets tiko jyëjpˈamëty parë Dios mëduumbë duˈun jyaˈayˈattët. Per ¿ti mbäät nduˈunëm parë mas niˈigyë njäˈäyˈäjtëm yujy tudaˈaky? Ets ¿tijaty mbäät xyˈijxmäjtsëm pën ijtëm yujy tudaˈaky? Min nˈokˈijxëm tëgëk pëky mä mbäät nyajnigëxëˈkëm pën ijtëm yujy tudaˈaky (Proverbios 11:2).

5, 6. ¿Wiˈixë Barzilai dyaˈijxë ko yujy tudaˈaky?

⁵ Mbäät tyëgatsyë tuunk diˈib nikëjxmˈäjtëm mä Dios kyäjpn, ets wiˈix ngupëjkëm, ja nyigëxëˈëgäˈäny pën ijtëm yujy tudaˈaky o pën kyaj. Yˈijxpajtënë Barzilai, diˈib naymyaayë mëdë rey David mbäät xypyudëjkëm. Ko netyë Barzilai jyëmëjt 80, ta David wyoowë parë nëjkx tyuny mä yajkutuky. Barzilai nyijäˈäwëbë nety ko jantsy oyë tyäˈädë tuunk. Per kyaj nyëjkxany, yëˈë kyajxë Kimham, waˈan yëˈëjëty ja myäänk (2 Samuel 19:31-37).

⁶ ¿Tiko Barzilai kyaj tkupëjky ko David wyoowë? ¿Yëˈëdaa mët ko kyaj tnekynyikëjxmˈatanyë tuunk o mët ko kyaj ti tnekymyëmayany tnekymyëdäjany? Kyaj. Barzilai kyaj tkupëjky mët ko yˈijty yujy tudaˈaky. Jyaygyujkë ko të nety tyëgatsy ja jyukyˈäjtën ets ko kyaj nety mbäät duˈun nyekytyuny extëm ijty (käjpxë Galasyʉ 6:4, 5). Ëtsäjtëm nan tsojkëp nˈijtëm yujy tudaˈaky extëmë Barzilai. En lugäär nnayˈijxkijpxyëm mëdë wiinkpë, nˈokpëjtakëmë jot winmäˈäny parë nmoˈoyëmë Jyobaa diˈib mas oy. Pesë tyäˈädë yëˈë diˈib niˈigyë jëjpˈam ets kyaj dyuˈunëty ko nyajtuknipëjkëm tuˈugë tuunk o ko näjxëm mëj mayjyaˈay windum (Galasyʉ 5:26). Pën ijtëm yujy tudaˈaky, ta nëjkx tuˈugyë nduˈunëm mëdë nmëguˈukˈäjtëm parë nyajmëjpëtsëˈëmëmë Jyobaa ets nbudëjkëmë wiinkpë (1 Korintʉ 10:31).

7, 8. ¿Wiˈix xypyudëjkëmë yujyˈat tudaˈakyˈat parë kyaj këˈëm nnaytyukˈijxpajtëm?

⁷ Mbäät xytsyiptakxëm nˈijtëm yujy tudaˈaky ko nyajmoˈoyëm niˈigyë tuunk o kutujkën. Ko duˈun njäjtëm, mbäät xypyudëjkëmë yˈijxpajtënë Nehemías. Ko Nehemías tnijäˈäwë ko ja jäˈäyëty diˈib Jerusalén myëdäjttëbë amay jotmay, ta tˈamdooyë Jyobaa nyaybyudëkë (Nehemías 1:4, 11). Etsë Jyobaa ojts yˈatsoˈowëmbijtxëtyë nyuˈkxtakën ko ja rey Artajerjes nyikäjpxpajtë parë tyunët gobernadoor jam Jerusalén. Nehemías mëkjäˈäyë nety ets myëdäjtypyë kutujkën, per ninäˈä këˈëm kyanaytyukˈijxpajtë. Yˈëxtääyë Jyobaa nyaybyudëkë ets xëmë ojts tkajpxy ja Ley (Nehemías 8:1, 8, 9). Oyë netyë kutujkën tjamëdaty parë tˈanaˈamëdë mayjyaˈay, kyaj  dyajtuuny parë ttëytyundët, niˈigyë tpudëjkë ja nax käjpn (Nehemías 5:14-19).

⁸ Pën yajtuknipëjkëm niˈigyë tuunk o tëgäjtsp, tsojkëp nˈijtëm yujy tudaˈaky extëmë Nehemías. Pesë yujyˈat tudaˈakyˈat, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë kyaj ndukˈijxpajtëm ja wijyˈäjtën diˈib nmëdäjtëm. ¿Ti mbäät dyajnigëxëˈëky ko tuˈugë Dios mëduumbë tam ogäˈän nyaytyukˈijxpetyëty? Extëm nˈokpëjtakëm, tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib tuump mëjjäˈäy, mbäät dyaˈoyë tuˈugë jotmay mä nduˈukmujkëm ets kyaj jawyiin tˈamdowëdë Jyobaa nyaybyudëkë. O mbäät ëtsäjtëm të nawinˈijxënë ti ndunäˈänëm ets okë netë Jyobaa nˈanmäˈäyëm parë xykyunuˈkxëm. Per ja Dios mëduumbë diˈib yujy tudaˈaky, kyaj këˈëm nyaytyukˈijxpetyëty axtë mä ttuny diˈibë nety kanäkˈok të tˈoktuumbë. Xëmë wyinmäˈänyoty dyaˈity ko Jyobaa niˈigyë wyijˈyëty ets kyaj dyuˈunëty yëˈë (käjpxë Proverbios 3:5, 6). * Tyam, mayë jäˈäy këˈëm tijaty nyaytyukmëtsokëdë ets mëj këjxm nyayajnaxëdë. Perë Dios mëduumbë kyaj duˈun jyaˈayˈattë. Kyaj wyinmaytyë ko mëj yajnaxëdë tijaty nyikëjxmˈäjttëp mä Diosë kyäjpn, duˈun mä myëguˈuktëjk o mä fyamilyë. Niˈigyë tkupëktë ja tuunk diˈib yajmooytyëp mä Diosë kyäjpn ets tyundë tuˈugyë mëdë myëguˈuktëjk (1 Timotee 3:15).

9, 10. ¿Wiˈix xypyudëjkëmë yujyˈat tudaˈakyˈat ko pën xyˈëbat xykyäjpxpatëm?

⁹ Ko pën xyˈëbat xykyäjpxpatëm ets kyaj tyëyˈäjtënëty, mbäät mëk njäˈäwëm. Duˈun  jyajtyë Ana. Mëkë nety tsyekyëty ja myëmëjjäˈäy, per mon tukë nety nyayjawëty mët ko kyaj mbäät yˈuˈunkpääty. Ets ja Peniná jeˈeyë xëmë nyëxiˈiky tyukxiˈigyëty. Tëgok, ko netyë Ana mëk mon mëk tuk nyayjawëty, ta ojts nyijkxy nuˈkxtakpë mä Diosë tyëjk. Ets jam yˈijxë Elí, ja saserdotë wintsën ko jyantsy jyëˈëy jyantsy yaˈaxy, ta nyiwäämbajtë ko mukëp. Ana ojtsxyëp dyajpoky, per yˈatsoowë Elí mëdë mayˈäjt wintsëˈkën. Ta net tmënuˈkxtakyë Jyobaa mä dyajnigëxëˈkyë myëbëjkën ets ko mëk ttseky (1 Samuel 1:5-7, 12-16; 2:1-10).

¹⁰ Ko nˈijtëm yujy tudaˈaky, nan mbäät xypyudëjkëm parë nmëmadakëm ja axëëkpë ko nduˈunëm diˈib oy (Romanʉs 12:21). Mä tyamë Satanás yˈaneˈemy, jantsy axëëgë jäˈäy yˈadëˈëtstë, pääty tsojkëp nduˈunëmë mëjääw parë kyaj nëgoo xyajjotˈambëjkëm ko axëëk xytyuˈunëm (Salmo 37:1). Per mbäät mas axëëk xyajnayjäˈäwëm pën yëˈë mëdë nmëguˈukˈäjtëm nmëdäjtëm ja jotmay. Ko duˈun njäjtëm, oy ko nˈijtëm yujy tudaˈaky ets nbanëjkxëmë Jesusë yˈijxpajtën. Biiblyë jyënaˈany: “Ko pën wiˈixaty yˈanmääyë, kyaj wixaty yˈatsoojëmbijty; [...] jeˈeyë ttukkëdëjkë ja Dios, diˈibë pyayeˈepy mët ja tëyˈäjtën” (1 Peedrʉ 2:23). Jesus ijt yujy tudaˈaky ets tyukˈijxpajtë Jyobaa ko yëˈë mbäät ttuny ja tëyˈäjtën (Romanʉs 12:19). Ëtsäjtëm nan mbäät nˈijtëm yujy tudaˈaky ets ninäˈä ngayajjëmbijtëm axëëk ko pën xytyuˈunëm axëëk (1 Peedrʉ 3:8, 9).

11, 12. 1) ¿Wiˈix mbäät xëmë nˈijtëm yujy tudaˈaky ko pën xymyëjkumäˈäyëm? 2) Pën ijtëm yujy tudaˈaky, ¿wiˈix nëjkx ngäjpx nmaytyakëm ets njäˈäyˈäjtëm?

¹¹ Mbäät nanduˈun nyaˈijxmäjtsëm pën ijtëm yujy tudaˈaky ko pën xymyëjkumäˈäyëm. Nˈokwinmäˈäyëmë yˈijxpajtënë Ester. Yëˈë  nety niduˈugë toxytyëjk diˈib mas tsuj mä yˈit lyugäärë Persia. Tuk jëmëjt yajmooy tuˈugë tratamientë diˈib yajtsujtëkëdëp mëdë wiinkpë toˈoxyˈënäˈk parë ja rey tsyujˈixëdët. Per ja rey yëˈë wyinˈijx ja Ester ets tyunët reyna. Ester mëj yˈijty, per kyaj këˈëm nyaymyëmääy nyaymyëdäjë. Kyaj tyuktëjkë mëjˈat këjxmˈat, niˈigyë yˈijty yujy tudaˈaky, oyjyaˈay ets twintsëˈkë wiink jäˈäy (Ester 2:9, 12, 15, 17).

¹² Ko nˈijtëm yujy tudaˈaky, yëˈë xypyudëjkëm parë nnaywyit nnayxyojxëm tsuj yajxon ets wyintsëˈkën myëët. En lugäär mëj këjxm nnayajnäjxëm o nmëjpëtsëmäˈänëm jäˈäy wyindum, yëˈë nmëdatäˈänëmë “oyjyot oywyinmäˈäny” ets nˈitäˈänëm “yuunk naxypyë” (käjpxë 1 Peedrʉ 3:3, 4; Jeremías 9:23, 24). Wiˈix ngäjpx nmaytyakëm ets wiˈix njäˈäyˈäjtëm, ja nyigëxëˈëgäˈäny pën mëj këjxm nnayjäˈäwëm. Extëm nˈokpëjtakëm, ¿nyajjaygyujkëm ko nikëjxmˈäjtëm tuˈugë tuunk diˈib kyaj pën tmëdaty, ko nˈixyˈäjtëm tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib mëj ijtp o ko nnijäˈäwëm diˈib kyaj pën tnijawë? ¿Nnaymyëjkugäjpxëm ko të nduˈunëm diˈib mëjwiin kajaa ets nipën të xykyapudëjkëm? Nˈokwinmäˈäyëmë yˈijxpajtënë Jesus. Yëˈë mbäätxyëp nyayajmëjpëtsëëmë mayjyaˈay wyindum, pes jyaty nyijäˈäwëbë nety tijaty, per kyaj duˈun ttuuny. Jesus xëmë ttukkäjpxpejtyë Dios yˈAyuk, pes kyaj ttsejky etsë jäˈäy myëjkugäjpxëdët. Yëˈë tsyojk parë jäˈäy tmëjkugäjpxëdë Jyobaa (Fwank 8:28).

13, 14. ¿Wiˈix xypyudëjkëmë yujyˈat tudaˈaky parë nwinˈijxëm diˈib oy?

¹³ Nan tsojkëp nˈijtëm yujy tudaˈaky ko nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm. Ko netyë apostëlë Pablo nyijkxy Jerusalén parë dyajjëjpkëxäˈäny ja tuunk diˈibë Jyobaa tuknipëjkë, ta nyajxy Cesarea ets jam yˈijty kanäk xëëw. Jam yˈanmääyë tuˈugë kugajpxy diˈib xyëˈäjtypy Ágabo ko yajmatsäämp pën nëjkxp Jerusalén ets ko axtë mbäädë jäˈäy yaˈoogyëty. Pablo tyukniwinmäˈäyë nyëjkxäˈäny oy mëktaˈaky jyaˈˈanmääyëdë ja myëguˈuktëjk parë kyaj nyëjkxët. Per kyaj duˈun ttuuny mët ko këˈëm nyaytyukˈijxpajtë, yëˈë tyukˈijxpajtë Jyobaa ets yˈijty yujy tudaˈaky. Ja myëguˈuktëjk nan ijttë yujy tudaˈaky ko tkupëjktë parë nyëjkxët (Apostʉlʉty 21:10-14).

¹⁴ Oy nganijäˈäwëm ti tunan jatanëp o ngamëdäjtëmë madakëm wiˈix nyaˈoˈoyëm tuˈugë jotmay, pën ijtëm yujy tudaˈaky mbäät xypyudëjkëm parë nwinˈijxëm ets nduˈunëm diˈib oy. Extëm nˈokpëjtakëm, waˈan ndukniwinmäˈäyëm ndunäˈänëm prekursoor, per waˈan nnayajtëˈëwëm: “¿Ti tun jatëdëp kojëts nbäˈämbatët o kojëtsë ndääk ndeety pyäˈämbattët ets ttsoktëdë naybyudëkë? ¿Pënëts nëjkx xykyuentˈaty kojëts nmëjjäˈäy mëˈˈënäˈkënët?”. Oy nuˈun njanuˈkxtakëm, kyaj mbäät nnijäˈäwëm wiˈix nëjkx nyaˈoˈoyëmë tyäˈädë jotmay (Eclesiastés 8:16, 17). Pën ndukˈijxpajtëmë Jyobaa, ta nëjkx nˈëxkäjpëm ko kyaj mbäät nmëmadaktäˈäyëm tukëˈëyë, ets nëjkxëp nˈijxëm yajxon wiˈix nyaˈijx nyajpatëm ets nˈamdoˈowëmë käjpxwijën. Nan nëjkxëbë Jyobaa nˈamdoˈowëm parë xynyëˈëmoˈoy xytyuˈumoˈoyëm ets nbanëjkxëm extëmë myëjääw xytyuˈumoˈoyëm (käjpxë Eclesiastés 11:4-6). * Jyobaa mbäät tkunuˈkxy tijaty nduknibëjtakëm ndunäˈänëm o mbäät xypyudëjkëm parë nyajtëgäjtsëm ti nety të nduknibëjtakëm (Proverbios 16:3, 9).

15. Ko nbawinmäˈäyëmë Jyobaa myëjˈäjtën, ¿wiˈix xypyudëjkëm parë nˈijtëm yujy tudaˈaky?

¹⁵ ¿Wiˈix mbäädë Dios mëduumbë jyaˈayˈattë mas yujy mas tudaˈaky? Min nˈokˈijxëm taxk pëky ti mbäät nduˈunëm. Tuk pëky, tsojkëp nbawinmäˈäyëmë Jyobaa myëjˈäjtën etsë wyijyˈäjtën. Ko mëët nnayˈijxkijpxyëm, ta nbëjkëmë kuentë ko kyaj nëgoo ti nnijäˈäwëm (Isaías 8:13). Nˈokjamyajtsëm ko yëˈë nmëduˈunëmë Dios diˈib winë määytyaayëp, kyaj yëˈëjëty tuˈugë anklës o tuˈugë naxwinyëdë jäˈäy. Tyäˈädë yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nˈijtëm yujy tudaˈaky ets nˈëxkäjpëm ko Dios yëˈë myëdäjtypyë kutujkën (1 Peedrʉ 5:6).

16. ¿Wiˈix xypyudëjkëm parë nˈijtëm yujy tudaˈaky ko nbawinmäˈäyëm ko Jyobaa mëk xytsyojkëm?

¹⁶ Myëmajtsk pëky diˈib mbäät xypyudëjkëm parë nˈijtëm yujy tudaˈaky, yëˈë ko nbawinmäˈäyëm ko Jyobaa mëk xytsyojkëm. Pablo ojts tˈijxkijpxyë niˈamukë nmëguˈukˈäjtëm mët tuˈugë niniˈkx këbäjk, pesë Jyobaa ojts dyajkojˈyë niniˈkx këbäjk extëm mbäät tyuundääy tukëˈëyë (1 Korintʉ 12:23, 24). Jyobaa xyajtsobatëm niduˈuk niduˈuk, oy ti tuunk nikëjxmˈäjtëm mä kyäjpn. Kyaj xyˈijxkijpxyëm mëdë wiinkpë ets nan kyaj xyˈëxtijëm ko ndëgoˈoyëm. Jotkujk nnayjäˈäwëm mët ko xytsyojkëm.

17. ¿Wiˈix xypyudëjkëm ko nˈijxëm ja oyˈäjtën diˈib tyuundëbë nmëguˈukˈäjtëm?

¹⁷ Myëdëgëk pëky diˈib mbäät xypyudëjkëm parë nˈijtëm yujy tudaˈaky, yëˈë ko nˈijxëm tijaty oy tyuumpy ja nmëguˈukˈäjtëm extëm ttunyë Jyobaa. En lugäär këˈëm nnayajmëjpëtsëˈëmëm o nˈanmäˈäyëmë nmëguˈukˈäjtëm ti mbäät ttuny, nˈokˈamdoˈowëmë käjpxwijën ets nˈokkupëjkëm extëm xyˈanmäˈäyëm (Proverbios 13:10). Ko nanduˈun nˈijxëm tijaty oy tyuumpy ja nmëguˈukˈäjtëm, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë ndukxondakëm ko ti tuunk yajtuknipëktët mä Diosë kyäjpn. Nan nëjkxëp ngukäjpxëmë Jyobaa ko tnasˈixë parë tuˈugyë nduˈunëm mëdë nmëguˈukˈäjtëm (1 Peedrʉ 5:9).

18. ¿Ti naybyudëkë nmëdäjtëm parë nˈijtëm yujy tudaˈaky ets parë ndukniˈˈijxëmë jot winmäˈäny?

¹⁸ Myëmäjtaxk pëky diˈib mbäät xypyudëjkëm parë nˈijtëm yujy tudaˈaky, yëˈë ko nnëˈëmoˈoy nduˈumoˈoyëm ja jot winmäˈäny mëdë Biiblyë kyäjpxwijën. Diˈib xytyukniˈˈijxëm wiˈixë Jyobaa wyinmay ets wiˈix nyayjawëty. Ko nˈijxëm tijaty extëmë Jyobaa tˈixy, mbäädë net nwinˈijxëm diˈib yëˈë tyukjotkëdäˈägëp. Ko nˈëxpëjkëm, nuˈkxtakëm ets nbaduˈunëm diˈib njäjtëm, ta nëjkx nmëdäjtëm tuˈugë oybyë jot winmäˈäny (1 Timotee 1:5). Ko duˈun nduˈunëm, Jyobaa wyandakypy ko xypyudëkëyäˈänëm parë mas oy nmëduˈunëm ets parë xëmë nˈijtëm yujy tudaˈaky (1 Peedrʉ 5:10).

19. ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm parë nˈijtëm yujy tudaˈaky duˈun tyam, ets mä tiempë myiny kyëdaˈaky?

¹⁹ ¿Mjamyejtsypy ja kugajpxy diˈib të yajmaytyaˈaky mä të tsyondaˈagyë tyäˈädë artikulo? Yajtëgooyë jyukyˈäjtën ets kyaj Jyobaa nyekykyupëjkë mët ko kyaˈijty yujy tudaˈaky. Per ko nˈijxëm kanäägë Dios mëduumbë yˈijxpajtën, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nˈijtëm yujy tudaˈaky oy nuˈun xytsyiptakxëm. Pën mas jeky kujk nmëduˈunënë Jyobaa, mas niˈigyëxyëp mbäät nˈijtëm yujy tudaˈaky (Proverbios 8:13). Per oy ti tuunk nikëjxmˈäjtëm mä Diosë kyäjpn, nˈoktuˈuyoˈoyˈadëtsëm mëdë Dios, pes nitii duˈun kyaˈoyëty. Pääty nˈoktuˈunëmë mëjääw parë nguytyuˈunëm tijaty të njäjtëm mä tyäˈädë artikulo. Duˈuntsoo nëjkx nˈijtëm yujy tudaˈaky ets nëˈëyoˈoy nduˈuyoˈoyëm mëdë Jyobaa winë xëëw winë tiempë.