JE NʼAINA nʼio tsjoake koan je Niná. Arthur tsakʼin. Kʼianga sʼa xti koanmele nga ya tsakʼejnajinle je relijión xi Iglesia Metodista ʼmi. Tonga alikui tikʼoasʼin kisikjaʼaitsjenni kʼianga jetsakʼéxkia kʼa je xo̱n xi bʼasje je Chjota xi kotʼaya Biblia kʼoa ki je kjoajtín xi batío. Kʼiaa nga nó 1914 kisʼenngindá, kʼianga 17 nóle. Kʼianga tísʼejna je Kjoajchántse xi títjon, kʼoatsakʼinle nga ya katafijinle je sondado, tonga koankaile. Kuinga 10 sá kinikʼéjnaʼyani ndoyá ya Kingston (Ontario, Canadá). Kʼianga jekitjoni ndoyá colportor koan, je xi precursor ʼmile ndʼaibi.

Kʼianga nó 1926, kʼiaa chixankao je mana, xi Hazel Wilkinson tsakʼin. Je xi na̱le koanni je mana, kʼiaa kiskotʼaya Biblia kʼianga nó 1908. An kʼiaa kitsian kʼianga 24 sá abril nó 1931, ño koannijin kʼoa an koanjaoña. Je nʼaina nʼio tsjoake koan je Biblia kʼoa nʼio tsabexkón, kʼoa tsakakóyanajin nga kʼoati sʼiainjin tsanda jinjin. Nga jngo familia maijin, nʼio chjí tsaʼyaijin nga kinixálaijin je Jeobá. Kuinga kʼoasʼin koannganinajin nga xki̱ niʼya tsakʼinyasuinjin (Hechos 20:20).

Kʼianga nó 1939, kʼiaa kitsʼia je Kjoajchántse xi majaoni. Nga jejngo nó jaʼato, kisʼechjoale je xá xi sʼín je testigole Jeobá ya Canadá. Nga kui nichxin, ya ndʼiaskuela je xti sʼín saludar bandera kʼoa kui himno nacional se ya salón. Je maestro me tongantsjai nga síkitjonajin an kao tsotindichja, Dorothy. Tonga ñandia nga koanmele kjoasoa kisikʼéjnajinna je maestrana, nga kʼoakitso nga tsokjoan. Kʼianga jekitjuijin skuela, tjínkʼa xti xi ñatjen titomjaijin tsakʼéna kʼoa kisikʼatjenna. Tonga alikui kisikʼajenle tokoan, tosaa kui xi koanmena nga ngisa sitjosonle Niná tikʼoajinni chjotasonʼnde (Hechos 5:29).

Kʼianga sá julio nó 1942, kʼiaa kisʼe̱nngindá jñani tíjna jngo tankenandá jña tíjna jngo granja. Nga kʼia, 11 nóna. Kʼianga kisʼena vacación, precursor sʼin kisixá, je xi precursor auxiliar ʼmile ndʼaibi. Ñandia nga ya kikoa jan ndsʼee xi ya kikakóyasonle chjota xi bate chikín ya ʼnde xi Ontario ʼmi.

Kʼianga 1 sá mayo nó 1949, precursor regular sʼin kisixá. Nga kui nichxin, kʼoatsakʼinna nga ya kjuísixá jñani tísʼenda je sucursal ya Canadá. Kʼoa nga koanskanni, yaa kisixá ya Betel. Yaa imprenta kisixá, kʼoa kui kisixákoa jngo makina xi bʼasje xo̱n. Faʼaitsjenna nga nkjín xomana nga njio kisixá kʼianga kitjo jngo tratado xi kui nchja̱ni tʼatsʼe nga chjota tjíofitjenngike je testigole Jeobá ya Canadá.

Nga jejaʼato nichxin, yaa kisixá jñani tíjna Departamento xi tsʼe Servicio. Ñandia kʼianga an tsʼakaona tsakjakaonajmí kʼa je precursor xi ya kitsjoánganʼio ya Quebec. Ya ʼnde jebi nʼio kitjenngike chjota je ndsʼee. Jngo precursora xi tsakjakaonajmía Mary Zazula ʼmi xi ya tsʼe Edmonton, Alberta. Je xijchále yaa tjíojinle je relijión xi Iglesia Ortodoxa ʼmi. Kʼianga tosi tonda kiskotʼaya Biblia je Mary kao ndsʼe̱, je xijchále tsakʼaontjenngile. Nga jao, kʼiaa kisʼenngindá nga sá junio nó 1951, kʼoa nga jejaon sá jaʼato precursor sʼin kisixá nga jao. Kʼianga tsakjakaonajmía tsaʼbeña nga nʼio tsjoake Jeobá je Mary. Faʼaitsjenna nga kui kisikjaʼaitsjen nga je mena kuixankoa. Kʼoa jé chixankoa. Kʼiaa chixainjin nga 30 sá enero nó 1954, ñajan sá koanskanni nga tsaʼyaxkuinjin xíngijin. Nga jejngo xomana jaʼato nga jechixainjin, kʼoatsakʼinnajin nga kʼuínyanajin nga tsʼe circuito koainjin. Jao nó nga ya kinixatʼaijin je jtín xi tjío ya Ontario.

Nga sa tse sa tse tíʼmiyason Énle Niná jngo tjíjtsa Sonʼnde, machjénsa je xi misionero koa̱n. Je Mary kao an kʼoasʼin kinikjaʼaitsjainjin nga chókjoanajin  tojñani kuiyuijin, nga̱ chókjoakaonajin je na̱tse̱ kʼianga sjeya ma kʼoa kʼoati chókjoakaonajin nga nʼio nyʼán ma ya Canadá. Kuinga tsangínsínijin Skuela xi tsʼe Galaad jña nichjine misionero, je skuela xi mani 27. Kʼiaa jetʼanajin nga sá julio nó 1956, kʼoa nga sá noviembre jeya tiyuijin ya Brasil, jñani kinikasénnajin.

Kʼianga kichuijin ya Brasil, én portugués kichotʼayaijin. Kui títjon kichotʼayaijin jokuixuínjin nga tosʼa chja̱kaonajmí títjuinjin je chjota. Xijekoan, to memoria koannajin jokuixuínjin nga si̱káyuijin rebista. Kʼoa tsakʼinyasonníjin. Kʼoatsakixuínjin nga je chjota xi koa̱nndosinle jngo bersíkulole Biblia kʼoéxkialaijin xi kui tínchja̱ni jokoa̱nchon nga jekoatexoma Chjotaxále Niná. Kʼianga kiskajinjin jngo chjoón xi nda kinrʼoénajin, kui tsakʼexkiale Revelación (Apocalipsis) 21:3, 4. Tonga nga tsín ngana jñani nʼio sjeya toxijña koanʼinda. Kʼoa alikʼia koanngana.

Yaa kinikasénnajin ya jña Campos ʼmi ya Río de Janeiro. Ndʼaibi 15 jtín tjío ya ʼnde jebi. Tonga nga tosʼa kichuijin tojngoo grupo tíjna kao jngo ndʼia jñani ño misionera tjío, je xi Esther Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz kao xi Lorraine Brookes ʼmi (nga jechixán Wallen tsakʼin). Nga ya tsakiyuijin, an tsʼakaona tsakane je najño kʼoa nga tsakajngia je chikín xi koanchjénnajin. Ñandia kʼianga lune nga jekoannjio, kʼianga jekichotʼayaijin Xo̱n xi Bájinkonná, je Mary kao an kui kichobayanijin jmeni xi kinʼiaijin nga kui nichxin. Je Mary yaa kijnason jngo sillón kʼoa jngo bangijko tjínngijko. Kʼianga tsakisótjen, jngo ye̱ tíjnangi je bangijko. Tsín tibeni jokisʼin je xi ya tjío, kʼiaa saʼnda tsakatiojyo saʼnda nga kisikʼien je ye̱.

Kʼianga jejngo nó nga tichotʼayaijin én portugués, tsʼe circuito sʼin kinixáijin. Kichoníjin ʼnde jñani tsín lʼí. Nijña kisoyonáijin kʼoa nga tjín jña tsangínjin sakʼoaa naxín tsakiyosuinjin kʼoa sakʼoaa karreta tsakiyoyaijin. Ñandia nga ya tsakʼinyasuinjin jñani nʼio kjintʼa. Tren tsangínkoaijin nga kichuijin jngo ʼnde xi tíjna ya nindo, kʼoa jngo ndʼia kinʼiaijin rentar. Je sucursal 800 rebista kisikasénnajin nga tsakʼinyasuinjin. Nkjín kʼa koannajin nga tsangínchʼaijin rebista jñani tíjna oficina xi tsʼe correo.

Kʼianga nó 1962, nkjín ʼnde kisatio ya Brasil jñani kisʼe je Skuela jña nichjine je ndsʼee xi xá kjinele. Jaon sá nga xinxin ʼnde kia toʼan. Kixinyaña ya Manaos, Belém, Fortaleza, Recife kʼoa ya Salvador. Kʼianga tsakatejna ya Manaos, an tsakʼendajian nga kisʼejna kjoajtíntse xi jan nichxin ya jñani tíjna jngo teatro xi tsʼe ópera. Nga nʼio tsakʼa jtsí, tsín tikisʼeni nandátsje xi koan kiʼyuijin kʼoa tsín tikisokoninajin ʼnde jñani koan tsakichijin nga nyisen. Tsakʼeyanajmíle jngo sondado jmeni xi kjima. Nda chjota kʼoa je tsakásjai je nandá xi koanchjénnajin nga kisʼejna je kjoajtíntse. Kʼoati kisikasén je sondado xi jao karpa xi yʼai kjoan kichokatío, jñani koan kisʼenda tsojmi kao jñani koan tsakichijin.

Nga xinxinla ʼnde kia an, je Mary yaa kitsoyason ya ʼnde jñani negosio tjín, kʼoa je chjota xi ya tjín alikui  mandosinle je Biblia. Chjota jebi Portugal tsʼe kʼoa kui xá kichoni ya Brasil nga tao̱n kisikinje. Je Mary kisikʼajenle kon kʼoa i kitso kʼale je ndsʼee: “Yaa Portugal jñani ñaki tsín mena nga ya kjuíkatejna”. Tochoatsee jaʼato nga jngo karta tsakʼainajin. Je karta jebi kʼoatso nga ya Portugal koanngínjin, jñani tsín tjoʼndele je ndsʼee nga tsoyason. Je Mary ñaki tokʼoakoanle. Tonga tsangínníjin ya Portugal.

Kʼiaa kichuijin ya Lisboa (Portugal) nga sá agosto nó 1964. Je polisía totaon tjíobe je ndsʼee xi ya tsʼe. Kuinga kʼoasʼin kinikjaʼaitsjennijin nga tsín tokjoan je ndsʼee kuijnyísjaijin. Nga tosʼa kichuijin, jngo kuarto kinʼiaijin rentar. Kʼianga jetsakʼainajin je visa, jngo departamento kinʼiaijin rentar. Nga jeʼaon sá ya tiyuijin, kʼiaa kichjakaonajmíjin je ndsʼee xi tjío ya sucursal. Nʼio tsjoa kisatio tokuinjin nga koan tsangínjin kjoajtín.

Nga tíchjoale xále Niná, alikui tiya tsakatioxkóni je ndsʼee ya Ndʼia jña chotʼayá, yaa ndʼiale ndsʼee satío kjoajtín. Je polisía me tongantsjai nga jaʼasʼen ndʼiale ndsʼee kʼoa kiskotʼa. Kʼoa siento mani je ndsʼee kao tichjaa xi kikao nga kisijtsoʼa. Tse kjoañʼai kisikjaʼá tojoni nga kʼoakuitsole je ndsʼee joʼmi je xi tjíobándiaale je jtín. Kuinga tsín tikui apellidole ndsʼee kisichjénni. Jaʼaínlee kisichjén nga kinchja̱nile xínkjín.

Xi ngisa nʼio koanndosinnajin kuinga tosi tonda sʼe̱le je ndsʼee xo̱n xi síkasénná naxinandále Niná, nga̱ kui xi koasenkao nga chókjoajinle. Je Mary kao makina kiskini je kjoaʼmiya xi faʼaitʼa je Xo̱n xi Bájinkonná kao xi kjaʼaísanile. Je xo̱n xi kisichjén koan kjaʼaí copia kitjole xi tsakʼaile je ndsʼee.

Kʼianga sá junio nó 1966, ngixko̱n chjotaxá tsangínjin ya Lisboa. Kʼoatsakʼinle je xi 49 mani xi batioxkó ya Feijó nga jngo kjoajtín xi tsín tiʼndele tsakʼéjna ya jngo niʼya. Nga tjen si̱katíondaijin je ndsʼee, tjen kichotʼayaníjin josʼiainjin. An koan je licenciado xi tífajétʼain. Tonga alikui jin kinjenajin, toje ʼyaijin nga tsín kuinje̱najin. Ndoyá kichaní je ndsʼee kao tichjaa xi 49 mani. Tjín xi kʼoatsakʼinle nga 45 nichxin koatioʼya ndoyá kʼoa tjín xi kʼoatsakʼinle nga aon sá basen koatioʼya ndoyá. Tonga kʼianga kʼoasʼin ngixko̱n kjoatéxoma tsangínjin ngisaa nkjín chjota tsabesa jaʼaínle Jeobá. Kʼianga tísʼendajinnajin kjoa ngixko̱n kjoatéxoma, je licenciado xi tsakasenkaonajin kui én xi kinchja̱ Gamaliel, xi faʼaitʼa Biblia, kisichjén (Hechos 5:33-39). Kʼoati jaʼa noticia jmeni xi koan. Nʼio tsjoa koannajin nga kiskotʼaya Biblia je licenciado xi tsakasenkaonajin kʼoa nga ki kjoajtín xi satíoná.

Kʼianga sá diciembre nó 1966, superintendente tsʼe sucursal koan. Me tokui xá kisʼian nga tsakʼendajian kjoa xi kisʼele ndsʼee kao chjotaxá. Tsakʼenelaijin yaonajin nga kinitoánntjaijin nga kataʼyale kʼoa katasʼele kjoandái je testigole Jeobá ya Portugal (Filipenses 1:7). Chan kisʼetʼaxo̱n ngixko̱n kjoatéxoma je relijiónnajin kʼianga 18 sá diciembre nó 1974. Kʼoa  nga kui nichxin kicho je ndsʼee Nathan Knorr kao Frederick Franz, xi ya tjío jña tjen tísʼendiaanile xále Niná jngo tjíjtsa Sonʼnde. Jngo kjoajtín kisʼejnanajin ya Oporto kao Lisboa, kʼoa 46,870 chjota kicho.

Je Jeobá tsakasenkaonajin, kʼoa tsakʼinyasonníjin je ʼnde xi tjíojin nandá jñani nokjoa én portugués, jolani ya Azores, Cabo Verde, Madeira kao Santo Tomé y Príncipe. Nga sa koannkjín sa koannkjín je testigole Jeobá ya ʼnde jebi, jngo sucursal xi ngisa jekji koanchjén. Kuinga jngo sucursal kisʼenda chjotseni. Jé ndsʼee Milton Henschel kitsjoa kjoanokjoaya xi kisʼejna kʼianga tsakʼaitʼale Jeobá je sucursal chjotse jebi nga 23 sá abril nó 1988. Kʼoa 45,522 koanni je ndsʼee xi kicho, 20 mani xi misionero sʼin kisixá ya Portugal xi tokui xá kicho ijngokʼani nga tsakʼaitʼale Jeobá je sucursal.

Jokji tífaʼato nichxin, nʼio tse xi tjíobakóyanajin je choa̱le ndsʼee xi kixi tjíofitʼale Jeobá. Tobʼelañá, kʼianga kikoa je ndsʼee Theodore Jaracz nga kisíxatʼa jngo sucursal nʼio tse xi tsakakóyana. Jngo kjoa xi nʼio ñʼai tjín kisʼe ya sucursal kʼoa je Comité xi tsʼe Sucursal tsakʼénele yaole nga tsakʼéndajin tsakai kʼoa chʼao kisatio kon nga tsín kʼoakoanle tsakʼéndajin. Je ndsʼee Jaracz i kitsole: “Kʼoaiʼndee nga je nganʼiotsjele Niná katasíxá nga katasʼendajin kjoa jebi”. Kʼoati tsín cha̱jinna jme xi kitsonajin je ndsʼee Franz kʼianga tsangínjin Mary kao an ya Brooklyn. Kʼianga kʼoakitso kʼale je ndsʼee kʼoa kʼoatsakʼinlaijin tsanda jinjin nga jngo kjoafaʼaitsjen katatsjoánajin, je i kitso: “Nikʼiajin binyaxinlao je jtínle Jeobá ninga tojme xi koa̱n. Tojéní jtín xi tsʼe Jeobá xi kʼoatísʼín jmeni xi kitso Jesús. Nga kʼuínyason je énnda chjotse xi tʼatsʼe Chjotaxále Niná”.

Mary kao an timangíntjennginíjin kjoafaʼaitsjen xi kitsjoanajin je ndsʼee Franz kʼoa nʼio tsjoa tjío tokuinjin. Kʼoati faʼaitsjennajin kʼianga tsangínnixatʼaijin sucursal xi tjío ngakjijnda Sonʼnde. Nʼio tsjoa tjíonajin nga tsaʼyaijin je choʼndale Jeobá xi xti kao xi jejchínga kʼoa nga kʼoatsakʼinlaijin nga nʼio bechjí Jeobá je xá xi tjíosʼín. Kʼoatsakʼinlaijin ngantsjai nga tosi tonda katasíxále Niná.

Jekjoan nkjín nó jaʼato kʼoa jetsʼato 80 nónajin nga joaijin. Je Mary nʼio bʼetʼale chʼin (2 Corintios 12:9). Kʼoa kʼoati nkjín koya kjoa kitjatojinjin. Tonga je kjoa xi kitjatojinjin tosaa kisitajasa kjoamakjainnajin kʼoa ngisaa kʼoatsakʼaijin tokuinjin nga kixi koanngíntʼalaijin je Jeobá. Kʼianga nikjaʼaitsjainjin jmeni xi kinʼiaijin jokji nga tinixálaijin Jeobá, tiʼyaníjin nga nʼio tse kjoanda tíbakónajin. *