NA A ha hi jaha gi nga ranza Nungungulu, papai wa mina, Arthur, i wa lava ku maha mufundisa wa Metodista. Kanilezi i cicile maalakanyo a xikhati a nga gonza mabhuku yo kari ya Zigonzani za Biblia, a sangula ku ti tlhanganisa nazo. I bapatizilwe hi 1914, na a hi ni 17 wa malembe. Xikhatini xa Yimpi yo Sangula ya Misava, i byelilwe lezaku i waye wusochweni, kanilezi a nga vumelangi kulwa. Hikwalaho i konelwe ku tshama khume ga tihweti Paxweni ga Kingston le Ontario, Canadá. A xikhati a nga huma paxweni, i mahile kolportori, ku nga lezi a maphayona ma nga vitaniswa zona ka xikhati lexo.

Hi 1926, papai i chadile na Hazel Wilkinson. Kokwani wa ku pswala mamani i wa gonzile lisine hi 1908. Mina nzi pswalilwe hi 24 ka Abril wa 1931, na nzi hi wa wumbiri laha ka mune wa vana. Papai i wa gi ranza a Biblia a tlhela a gi kombisa xichawo, niku i hi gonzisile ku maha zalezo. A ku khozela Jehova hi zona zi nga hi za lisima nguvu wutomini ga hina. Hi kukhanzakanya, hi wa xumayela hi muti ni muti kota ngango. — Mitiro 20:20.

Hi 1939, ku sangulile a Yimpi yo Sangula ya Misava. Ka lembe gi nga lanzela, a ntiro wa Timboni ta Jehova wu sangula ku beletelwa le Canadá. A vanana va xikola va wa fanele ku khozela bhandera ni ku yimbelela a hino nacional lomu tisaleni tabye. A kutala ka zikhati a vagonzisi va wa hi tsika hi huma mina ni makabye wa mina Dorothy loku xi chikela xikhati xa ku maha lezo. Kanilezi ka siku go kari, a mugonzisi wa mina i zamile ku nzi dhanisa hi ku wula lezaku nzi toya. A xikhati hi nga huma xikoleni, a zigonzani zo tala zi nzi vukele, zi nzi wisa lahasi. Lezo zi mahile ku nzi engetela ku ti yimisela “ku ingisa Nungungulu ku hunza ku ingisa vanhu.” — Mitiro 5:29.

Hi Julho wa 1942, na nzi hi ni 11 wa malembe, nzi lo bapatizwa ka thangi ga mati lomu fusini. Khati ni khati nzi nga kuma maferiya xikoleni, nzi wa teka wuphayona ga maferiya. Nyamutlha lezo zi vitaniwa ku wuphayona go vunetela. Ka lembe go kari nzi yile nwalungu wa Ontario zinwe ni vamakabye vanwani va vanharu, hi ya xumayela vasahi va zigodo.

Hi 1 ka Maio wa 1949, nzi sangulile wuphayona ga xikhati xontlhe. Anzhako ka lezo, nzi vitanilwe kasi ku ya vunetela ku aka ravini ga Canadá, niku hi kufamba ka masiku nzi rambilwe kuva xiro xa Ngango wa Beteli ya Canadá. Nzi nyikilwe ku tira laha ko gandla mabhuku, laha nzi nga gonza ku tirisa muchini wo gandla. Nza alakanya khati go kari nzi nga mbheta maviki yo hlaya na nzi tira wusiku gontlhe kasi ku gandla xiphephana xi nga wulawula hi kuxaniswa ka vanhu va Jehova le Canadá.

Hi kufamba ka masiku, nzi tirile ka Xipanze xa Ntiro. A ntiro wa mina ku wa hi ku bhulisana ni maphayona lawa ma nga lava ku ya tira le Quebec, lomu a tixanisa ti nga hi ta hombe nguvu. A ginwe ga maphayona lawo ku wa hi Mary Zazula wa le Edmonton, Alberta. A vapswali vakwe va wa hi va Chechi ya Ortodoxo. A xikhati lexi Mary ni nhonzo yakwe, Joe, va nga ala ku tsika ku gonza Biblia, a vapswali vabye va va hlongolile laha kaya. Mary ni makabye wakwe va bapatizilwe hi Junho wa 1951, niku anzhako ka ntlhanu wa tihweti ni yinwe va sangulile ku phayona. Na nzi kari nzi bhulisana naye, nzi wonile lezaku Mary wa mu ranza nguvu Jehova. Nza alakanya ku nzi sangulile ku ti byela ku loyi hi yena nhanyana nzi mu lavako ku tekana naye. Anzhako ka ntlhanu wa tihweti ni mune, hi lo chada — hi 30 ka Janeiro wa 1954. Loku ku hunzile viki na hi chadile, mina na Mary hi rambilwe ku ya gonzisiwa a ntiro wa wuwoneleli ga xipanze. Ka malembe mambiri lawa ma nga lanzela, hive vawoneleli va xipanze le nwalungu wa Ontario.

 Laha a ntiro wa kuxumayela wa misava yontlhe wu ngaya wu kula, ku waya ku laveka nguvu varumiwa. Mina na Mary hi alakanyile ku lezi hi nga zi kota ku timisela a xirami xa hombe xa Canadá hi xikhati xa wuxika ni tisuna to tlhela ti swira xikhatini xa ximumu, hi nga hanya ni kwihi. Hi yile ka ntlawa wa wu 27 wa Xikola xa Gileade xi nga mbhela hi Julho wa 1956. Hi Novembro, hi chikele xiavelweni xa hina le Brazil.

A xikhati hi nga chikela le Brazil, hi sangulile ku gonza xiPutukezi. A kuranga, hi gonzile magezu yo olova yo sangula hi wona mabhulo. Hi kulanzela hi zamile ku vekisa xingheniso xo koma lomu hlokweni xa ku nyikela revista. Anzhako ka lezo, hi sukile hiya kuxumayeleni, hi ya kuma wasati a tsakela mahungu ya hina. Hi wa bohile ku loku hi kuma munhu wo tsakela, hi ta lera mutsalo wu wulawulako hi lezi a wutomi gi to tshamisa zona hasi ka Mufumo wa Nungungulu. Hikwalaho, nzi gonzile Kuvululelwa 21:3, 4 — nzi gumesa nzi titivala! Nzi wa nga ku tolovelangi a kuhisa ni nyuko. A kuhisa ku simamile kuva xikarato ka mina.

A xiavelo xa hina xa wurumiwa xi wa hi le doropeni ga Campos. Nyamutlha ku na ni 15 wa mabandla doropeni lego! Kanilezi a xikhati hi nga chikela, ku wova ni ntlawa wunwe basi zinwe ni muti wa varumiwa wu nga hi ni mune wa vamakabye va xisati: Esther Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz, na Lorraine Brookes (zezi hi Lorraine Wallen). A ntiro wa mina mutini wa varumiwa wu wa hi wa ku hlaza tinguwo ni ku lava tihunyi to bhika hi tona. Ka Muvulo wo kari ni wusiku, anzhako ka Xigonzo xa Murinzeli, Mary i wo humula laha ka sofa na a khigele ximasi. Hi wa kari hi bhula hi lezi siku ga hina gi nga fambisa zona. A xikhati a nga suka, ku si huma nyoka hi lahasi ka ximasi lexo! A mupfhumba loye wo kala hi nga mu rinzelangi i hi vangele tsangatsanga ya hombe kala xikhati nzi nga mu daya.

Anzhako ka lembe na hi gonza xiPutukezi, hi sangulile kuva vawoneleli va xipanze. Lomu hi nga tira kona ku wa nga hi na magezi. Hi wa etlela ka masango niku hi wa enza hi mahaxi kutani tikareta. Ka khati go kari, hi yile ka xidoropana xi nga zitsungeni hi xitimela kasi ku ya xumayela ka wutshamu go kala gi nga hi na Timboni. Hi chikele hi lugara yindlu. A hofisa ya ravi yi lo rumela 800 wa marevista kasi hi ma tirisa sinwini. Zi lavile lezaku hiya koreio hi kuphindaphinda kasi ku ya teka makaxa ya marevista.

Hi 1962, ku fambisilwe Xikola xa Wutireli ga Mufumo ka matshamu yo tala ya Brazil. Nzi avelwe ku enza-enza nzoce hi ntlhanu wa tihweti ni yinwe kasi ku ya fambisa xikola xinwe ni xinwani. Nzi fambisile xikola lexo le Manaus, Belém, Fortaleza, Recife, ni Salvador. A xikhati nzi nga hi Manaus, nzi longisele gotsovanyano wa muganga ka yindlu ya ópera yo tiveka nguvu. Hi kota ya tivula ta hombe, ku wa nga hi na mati yo enela kasi kunwa, niku hi wa nga hi na wutshamu ga gi nene ga ku a vamakabye va gela kona hi xikhati xa gotsovanyano. Nzi lo ya bhula ni murangeli wo kari wa masochwa, nzi mu tlhamusela xikarato xa hina. I lo maha malulamiselo hi wunene kasi ku hi lavela mati yo enela ya kunwa kala wu mbhela gotsovanyano. I tlhelile a rumela masochwa kasi ma ta gwimba matenda mambiri ya hombe kasi a ginwe gi maha xitanga, legi ginwani giva wutshamu go gela kona.

 Na nzi hi kwalomo kufambeni, Mary i wa xumayela ka xipanze xa mabhinzu laha a nga kala ku kuma munhu wo tsakela ku bhula hi Biblia. Lava va nga kumeka laho va wa hi vanhu va Portugal va nga tile Brazil kasi ku ta tira mali. Lezo zi mu tsemile hlana Mary laha ka kuza a byela vanghana vakwe aku: “A Portugal a nzi ku lavi ku hanya kona, ne ni kutsongwani.” Na ku nga se hunza xikhati xo leha, hi lo amukela papilo. Xi wa hi xirambo xa kuva hi ya tira Portugal, laha a ntiro wa kuxumayela wu nga beletelwa. Mary a nga no ku karateka! Hambulezo, hi vumele xiavelo lexo, hi famba Portugal.

A xikhati hi nga chikela Lisboa, Portugal, hi Agosto wa 1964. A maphoyisa yo tira na ma nga bohangi tinguwo ta wuphoyisa ma wa binzisa wutomi ga vamakabye le Portugal. Hikwalaho, hi zi wonile na zi hi wutlhari ku kala hi nga tekeli ku lavetela a Timboni-kulori. Kusanguleni, hi wa tshama ka kwarutu yo lugara. Anzhako ka ku kuma mapasi yo hi vumelela ku tshama, hi lugarile yindlu hi tshama ka yona. Anzhako ka ntlhanu wa tihweti, zi wa ringana makunu kuva hi bhula ni vamakabye hofiseni ya ravi. Hi tsakile nguvu a xikhati lexi makunu hi nga zi kota kuya mutlhanganweni!

Kota lezi a ntiro wa hina wu nga beletelwa, a tiSalawu ta Mufumo ti wa valilwe. A mitlhangano ya bandla yi wa mahiwa mitini ya vamakabye. A miti yabye yi wa tolovela ku sechiwa hi maphoyisa. A vamakabye vo tala va khomilwe va yiswa maphoyiseni va ya thethisiwa. A maphoyisa ma wa va xanisa ma tlhela ma zama ku va maha va wula mavito ya vamakabye lava va nga rangela. Hikwalaho kasi ku vikelana, hi nyimile ku tirisa tixaka, hi vitanana hi mavito yo sangula basi.

Lexi hi nga xi lava nguvu ku wa hi lezaku a vamakabye va simama ku kuma mabhuku ya ku va vuna ku timisela. Mary i wa tsala tinzima ta xigonzo ta Murinzeli ni mabhuku manwani hi muchini ka phepha go kari go hlawuleka. A phepha lego gi wa gumesa gi tirisiwa kasi ku maha tikopiya to tala to nyika vamakabye.

Hi Junho wa 1966, ku mahilwe mutlhangano wa wulamuli wa lisima nguvu le Lisboa. A vamakabye vontlhe va 49 va Bandla ga Feijó va wa lumbetwa lezaku va mahile mutlhangano wu beletelwako hi nayo mutini wa munhu. Kasi ku va longisela, nzi mahile ku khwatsi nzi adivogado a zamako ku tiyisa lezaku a vamakabye va na ni nanzu. Kanilezi kota hi nga zi rinzele, a hi humelelangi. A vamakabye vontlhe va 49 va valelwe paxweni, ku sukela 45 wa masiku ziya ka ntlhanu wa tihweti ni khihlanya. Kanilezi a kuthethiswa loko ku nyikile wukustumunyu ga hombe. Hi lisine, a adivogado wa hina i tlhelile a tshaha magezu ya Gamalieli wa lomu ka Biblia. (Mitiro 5:33-39) Hi kulanzela, a zihaxa mahungu zi wulawulile hi kulamulwa loko. Hi tsakile nguvu a xikhati lexi a adivogado wa hina a nga sangula ku gonza Biblia a tlhela ata mitlhanganweni.

Hi Dezembro wa 1966, nzi nyikilwe ntiro wa kuva muwoneleli wa ravi, laha nzi nga mbheta xikhati xo leha na nzi tirisana ni zilo zi yelanako ni milayo. Hi wa hlota tindlela tontlhe ta ku kuma zigelo za nayo zi seketelako lezaku a Timboni ta Jehova ti fanele ku khozela na ti tlhatlhekile le Portugal. (Va Le Filipi 1:7) Hi  magumo, hi 18 ka Dezembro wa 1974, hi kumile kutlhatlheka ka nayo. Makabye Nathan Knorr na Makabye Frederick Franz va lota hi le tsinza kasi ku ta tsaka na hina. Hi vile ni mutlhangano wo kala hi nga wu rivali le Oporto ni le Lisboa wu ngava ni 46 870 wa vanhu.

Jehova i mahile lezaku a ntiro wa kuxumayela wu anza ni lomu ka zihlale lezi a vanhu va wulawulako xiPutukezi, zo kota Azores, Cabo Verde, Madeira, ni São Tomé e Príncipe. Kota lezi a ntsengo wa Timboni wu ngaya wu kula ka matshamu lawo, ku wa laveka a Beteli ya hombe. Anzhako ka loku yi akilwe, Makabye Milton Henschel i vekile kanelo ya ku yi hendleleta hi 23 ka Abril wa 1988. Ka mutlhangano lowo ku wa hi ni 45 522 wa vamakabye, a ku patsa ni 20 wa vona va nga tirile kota varumiwa Portugal va nga wuya va ta wona kuhendleletwa ka Beteli.

Ka malembe wontlhe lawo, mina na Mary hi wa zi ranza ku gonza ka vamakabye vo tsumbeka. Hi xikombiso, a xikhati nzi nga tira na Makabye Theodore Jaracz ka lienzo lo kari la zona, nzi kumile xigonzo xa lisima nguvu. A ravi legi hi nga gi enzele gi wa hi ni xikarato xa hombe, niku a Kometi ya Ravi yi wa mahile zontlhe yi nga zi kota kasi ku xi lulamisa. Va wa ti wona na va nga ha hi na xo maha. Hikwalaho Makabye Jaracz i lo va chavelela, aku: “Zalezi xikhati xa ku tsika moya wa ku basa wu tira.” Ku na ni nchumu wunwani kambe wa ku nzi nga ta tshuka nzi wu rivala lowu Makabye Franz a nga wu wula za kale nguvu a xikhati lexi mina na Mary hi nga enzele Brooklyn. Hi mu tshinelele na hi hi ntlawanyana, hi mu kombela wusungukati, zonake aku: “Lexi nzi to mu kuca ku maha hi lexi: Khomelelani ka hlengeletano yi wonekako ya Jehova hambu loku zi nonohisa kuyini. Hi yona yoce yi mahako a ntiro lowu Jesu a nga nyika vapizani vakwe — wa ku xumayela a mahungu yo saseka ya Mufumo!”

A ku maha lezo zi hi nehele litsako mina na Mary. Ha alakanya kambe a zikhati za zi nene hi vileko nazo ka tienzo ta zona hi mahileko ka maravi ya misava yontlhe. Hi wa tsaka hi ku tivana ni malanza ya Jehova ya titanga tontlhe hi tlhela hi ma tiyisa lezaku Jehova wa wu tsakela ntiro wabye. Hi wa tshamela ku va kuca ku simama va mu tirela.

Ku hunzile malembe yo tala, niku hontlhe va vambiri hi kwalomo ka 80 wa malembe. Mary i na ni zitshetshela zo tala. (2 Va Le Korinte 12:9) Niku hi kumene ni minzhingo yinwani kambe. Kanilezi a minzhingo leyo yi tiyisile kukholwa ka hina yi tlhela yi hi kuca ku simama hi tsumbekile ka Jehova. Loku hi cuwuka malembe wontlhe lawa hi nga nawo na hi tirela Jehova, ha zi wona lezaku wa hi katekisa hi tindlela to tala hi tipswalo takwe to kala ti nga hi ringani. * — Wona tlhamuselo wa lahasi.