1, 2. ¿Tiko nˈixäˈänëmë yˈijxpajtënë tyäˈädë nimäjtaxkpë reyëty diˈib Judá?

KO NˈIJXËM tuˈugë jäˈäy kyëday, ¿këdii oyˈixyë jam naxäˈänëm parë kyaj nanduˈun ngëdäˈäwëm? Pes nanduˈun jyaty ko nˈijxëm wiˈixë wiinkpë të tyëgoytyë, mbäät xypyudëjkëm parë kyaj nanduˈun ndëgoˈoyëm. Extëm nˈokpëjtakëm, Biiblyë myaytyakypy wiˈix näägë Dios mëduumbëty tyëgooytyë, ets mbäät kajaa xytyukniˈˈijxëmë yˈijxpajtën.

² Ja nimäjtaxkpë rey diˈib të yajmaytyaˈaky mä jatuˈukpë artikulo, myëduundë Jyobaa amumduˈukjot oy tyëgooytyë. Ets ojts yajkujayë mä Biiblyë ti tyuundëgooytyë parë xyyajwinmäˈäyëm ets xytyukniˈˈijxëm mëjwiin kajaa. ¿Tijaty xytyukniˈˈijxëm? Ets ¿ti mbäät nduˈunëm parë kyaj nanduˈun ndëgoˈoyëm extëm yëˈëjëty? (Käjpxë Romanʉs 15:4).

3, 4. Asá myëduunë Jyobaa amumduˈukjot, per ¿wiˈix tyëgooy?

³ Min jawyiin nˈokˈijxëmë yˈijxpajtënë Asá. Yëˈë tyukˈijxpajtë Jyobaa ko tuk miyongë soldäädë diˈib Etiopía tnimiinyë Judá parë mëët tsyiptunäˈäny. Per kyaj tnekytyukˈijxpejty ko  tsyiptuuny mët ja rey Baasá, diˈib anaˈam Israel. Asá kyaj nety ttsoky etsë Baasá tˈyajtäˈtspëkët ja käjpn diˈib Ramá, diˈib mëët nyaymyëtsëbäˈänˈatyëtyë Judá (2 Crónicas 16:1-3). Ta wyinmääy ko oy ko tmeenymyoˈoyët ja rey diˈib Siria parë pyudëkëdët. Ets ko ja Siria jäˈäy ojts tnidëkëdë kanääk ja käjpn diˈib Israel parë mëët tsyiptunäˈäny, ta ja Baasá “netyë tmastuty ja potsy diˈibë nety yajpejtypy jam Ramá ets ojts tˈyajwäˈkwëˈëmë ja tuunk” (2 Crónicas 16:5). Waˈanë Asá wyinmääy ko oybyëtsëmäämp extëmë nety wyinmay.

⁴ Jyobaa axëëk nyayjäˈäwë ko Asá kyatukˈijxpajtë, pääty tkejxy ja kugajpxy Hananí parë nëjkx tjëjwijtsëmbity (käjpxë 2 Crónicas 16:7, 9). * Hananí duˈun tˈanmääyë Asá: “Desde tyam jaˈˈatäämbë tsip mët mijts”. Asá jyaˈabëjk ja käjpn diˈib Ramá, per nuˈun ojts yˈakˈaneˈemy, xëmë tsyiptuundë mët ja myëtsipëty.

5. ¿Tidaa ko Asá tmëmëdooyë wiink jäˈäy ko tsyiptuuny mëdë Baasá?

⁵ Mä jatuˈukpë artikulo ojts nˈijxëm ko Jyobaa tyukjotkëdakë Asá mët ko amumduˈukjot myëduunë oy pyokyjyaˈayëty (1 Reyes 15:14). Per kyuˈayoˈowë ko tkawinˈijxy diˈib oy wimbëtsëmëp. ¿Tiko këˈëmë jyot wyinmäˈäny tˈyajtuuny ets tmëmëdooyë wiink jäˈäy en lugäär ttukˈijxpatëdë Jyobaa? Waˈan wyinmääy ko mbäät myadaˈaky mä ja tsip ko tˈëxtäˈäyëdë winmäˈäny wiˈix mbäät ttuny. O waˈan tmëmëdooy extëmë wiink jäˈäy ojts lyokëwingäjpxëty.

6. ¿Ti xytyukniˈˈijxëm extëm tyëgooyë Asá? Nimaytyäˈäk näˈä mbäät ndukˈijxpajtëmë Jyobaa.

⁶ ¿Ti xytyukniˈˈijxëm extëm tyëgooyë Asá? Ko xëmë mbäät ndukˈijxpajtëmë Jyobaa ets kyaj nyajtuˈunëmë këˈëm winmäˈäny. Tsojkëp nˈamdoˈowëmë nyaybyudëkë, oy myëjwiin kyajaajëty tuˈugë jotmay o kyaj. Nan oy ko nnayajtëˈëwëm ti ndunäˈänëm ko nbatëm tuˈugë jotmay. ¿Nyajtuˈunäˈänëm ja këˈëm winmäˈäny ets duˈun nyaˈoyëyäˈänëm extëm nwinmäˈäyëm ko oybyëtsëmëp? ¿O nmëdäjtëm ja kostumbrë ets jawyiin nbayoˈoyëm mä Biiblyë parë net nyaˈoˈoyëm ja jotmay? Nˈokpëjtakëm ko xytyukmëtsipˈäjtëmë familyë ko nëjkxëm reunyonk o asamblee. ¿Nˈamdowäˈänëmë Jyobaa nyaybyudëkë parë nnijäˈäwëm ti nduˈunëm? O nˈokpëjtakëm ko jeky kujk nˈëxtäˈäyënë tuunk, per ta xyˈanmäˈäyëm tuˈugë jäˈäy ko xyyajtunäˈänëm. ¿Nˈanëëmëyäˈänëm ko kyaj ndëgoyˈatäˈänëm nituˈugë reunyonk oyë net xykyanekymyoˈoyëm ja tuunk? Oy diˈibë jotmay nbatëm, oy ko njamyajtsëmë tyäˈädë käjpxwijën diˈib kyujäˈäyë niduˈuk diˈib jyaayë Salmos: “Tuknipëkë Jyobaa mnëˈë mduˈu, tukˈijxpat yëˈë, ets yëˈë nëjkxëp ttuny diˈib mdukˈoyˈatëp” (Salmo 37:5).

7, 8. ¿Wixaty tyëgooyë Jehosafat, ets wiˈix wyimbëtsëëmy? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky).

⁷ Minë net nˈoknimaytyakëm ja yˈijxpajtënë  Jehosafat, ja myäängë Asá. Jyobaa yˈoyˈijx wiˈix jyaˈayˈajtyë Jehosafat. Ko ttukˈijxpejtyë Jyobaa, ta oy tijaty ttuuny, per nan tyuun diˈib kyaj oy wyimbëtsëëmy. Extëm nˈokpëjtakëm, yajpëjkë myäänk mët ja nyëëxë rey Acab diˈib jantsy axëkjäˈäy. Ok, ta tpudëjkë Acab mä ojts tsyiptundë mët ja soldäädë diˈib Siria, oy ja kugajpxy Micaya jyaˈˈanmääyë ets kyaj tpudëkët. Jawaanë Jehosafat jyaˈoˈky mä nety tsyiptundë (2 Crónicas 18:1-32). Ko jyëmbijty Jerusalén, ta ja kugajpxy Jehú yˈanmääyë: “¿Yëˈë duˈunë axëkjäˈäy diˈib mijts mbäät xypyudëkë, ets yëˈë duˈun mbäät xytsyoky pënaty yˈaxëkˈijxypyë Jyobaa?” (käjpxë 2 Crónicas 19:2, 3). *

⁸ Extëm jyajtyë Jehosafat, ¿yajtëjkë jyot wyinmäˈäny ets jyaygyujkë extëm yˈanmääyë ja kugajpxy Micaya? Jotmaymyëët njënäˈänëm ko kyaj tjaygyujkë. Pes oy duˈunyëm tjatsojkyë Jyobaa ets tjatunany diˈib tyukjotkëdakypy, naymyaaybyëjkë mët tuˈugë yetyëjk diˈib kyaj ttsokyë Jyobaa. Tyäˈädë yetyëjk txëwˈäjty Ocozías, ja myäängë Acab. Jehosafat mëdë Ocozías yajkojtë barkë, per tukjaˈanëtyaay mä nety tkayajtundënëm (2 Crónicas 20:35-37).

9. ¿Ti mbäät tyuny jyatyëty pën kyaj yajxon nwinˈijxëm pënaty mëët nnaymyayäˈänëm?

⁹ ¿Ti xytyukniˈˈijxëm extëm jyajtyë Jehosafat? Ko tyuun tijaty oy ets “yˈëxtääyë Jyobaa amumduˈukjot” (2 Crónicas 22:9). Per ok, yëˈë mëët nyaymyaaybyëjkë jäˈäy diˈib kyaj ttsoktë Jyobaa, pääty mëjwiin kajaa tpatyë amay jotmay, ets axtë ja waanë tjakuˈoˈkë. Nˈokjamyajtsëm  extëmë Biiblyë jyënaˈany: “Diˈib näjx tëjkëp mëdë kuwijypyë nanduˈun jyëmbitäˈäny kuwijy, per diˈib näjx tëjkëp mëët diˈib kyaj jyapëtyë jyot wyinmäˈäny axëëk jyatäˈäny” (Proverbios 13:20). Nbudëkëyäˈänëmë jäˈäy parë tnijawëdët pënën Jyobaa, per kujotmay ko nnaymyaaybyëjkëm mët diˈib kyaj Dios mëdundë.

10. 1) ¿Ti mbäät xytyukniˈˈijxëmë yˈijxpajtënë Jehosafat pën pëkäˈänëm? 2) ¿Ti tsojkëp njamyajtsëm?

¹⁰ Pën pëkäˈänëm, ¿ti xytyukniˈˈijxëmë yˈijxpajtënë Jehosafat? Waˈan jap ogäˈän nyaxkëdaˈagyë tsojkën parë mët tuˈugë jäˈäy diˈib kyaj ttsokyë Jyobaa. Ets waˈan nwinmäˈäyëm ko mä Diosë kyäjpn kyaj nbäädäˈänëm pën mbäät nbëjkëm. O waˈan näägë jiiky mëguˈuk janäämëty xyˈanmäˈäyëm parë nbëjkënë mä kyajnëmë xëëw tiempë nyaxy. Jyobaa ojts xyyajkojëm parë tuˈugë jäˈäy ntsojkëm ets nanduˈun parë xytsyojkëm. Per ¿ti mbäät nduˈunëm pën kyaj nbatëm tuˈugë jäˈäy diˈib mbäät nbëjkëm? Ko nwinmäˈäyëm wiˈix jyajtyë Jehosafat. Yëˈë xëmë ijtyë Jyobaa tˈanëëmë parë nyëˈëmoˈoy tyuˈumoˈoyëdët (2 Crónicas 18:4-6). Per ko nyaymyaaybyëjkë mëdë Acab diˈib kyaj ttsokyë Jyobaa, ta kyaj tmëjpëjtaky wiˈixë Jyobaa yˈanmääyë. Ojtsxyëp tjamyetsy ko “Jyobaa wyiin tyukˈijxëtyaapy tukëˈëyë naxwinyëdë parë ttukpudëkëyaˈanyë myëjääw pënaty amuumë kyorasoon ijtp mët yëˈë” (2 Crónicas 16:9). Ëtsäjtëm, nan tsojkëp njamyajtsëm ko Jyobaa xypyudëkëyäˈänëm, yëˈë xytsyojkëm ets jyaygyujkëp wiˈix nyaˈijx nyajpatëm. ¿Nmëbëjkëm ko Jyobaa mbäät xymyoˈoyëm ja tsojkën diˈib nyajtëgoyˈäjtëm ets ja jamyëët? Mbäät nˈijtëm seguurë ko tyunaampy duˈun, näˈä yëˈë tˈixy ko nyajtëgoyˈäjtëm.

11, 12. 1) ¿Wiˈixë Ezequías tˈyaˈijxë ti japˈäjtp mä jyot kyorasoon? 2) ¿Tiko Jyobaa ojts tpokymyeˈkxyë Ezequías?

¹¹ ¿Ti xytyukniˈˈijxëmë yˈijxpajtënë Ezequías? Tëgok, ojtsë Jyobaa pyudëkëty parë këˈëm tˈixët ti japˈäjtp mä jyot kyorasoon (käjpxë 2 Crónicas 32:31, Tios yˈaaw yˈayuk [TY]). * Ko ojts pyäˈämbety, ta Dios yˈanmääyë ko agëdäˈägäämp ets ta myooyë tuˈugë ijxwëˈëmën parë yˈitët seguurë ko jantsy duˈunˈatäämp. Yëˈë Jyobaa tukˈijxë ja Xëëwë yˈaˈˈapk mä tuˈugë eskaleerë ets wiˈix tˈyajjëmbijty mäjk waˈaky. Ta ja anaˈambëtëjk diˈib Babilonia tˈakniwëyandë wiˈix nyikejˈyë tyäˈädë ijxwëˈëmën, pääty tkajxtë näägë yetyëjk mä Ezequías parë nëjkx tpayoˈoytyë (2 Reyes 20:8-13; 2 Crónicas 32:24). Jyobaa kyaj tˈanmääyë Ezequías wiˈix tˈagëˈë tˈaxäjëdë tyäˈädë yetyëjkëty. Biiblyë jyënaˈany ko nyasˈijxë parë këˈëm tˈixët ti tyunaampy. Ezequías ta ttukˈijxy tukëˈëyë  ja mëkjäˈäyˈäjtënë diˈib myëdäjtypy, duˈun tˈyajnigëxëˈky ti nety japˈäjtp mä kyorasoon.

¹² Jotmaymyëët njënäˈänëm ko Ezequías të nety tyuktëkëtyë mëjˈat këjxmˈat. Pääty kyaj tnekymyëjjäˈäwë wixatyë Jyobaa pyudëjkë. Biiblyë kyaj tnigajpxy tiko Ezequías tyuktëjkë mëjˈat këjxmˈat, waˈan mët ko tmëmadaky ja soldäädëtëjk diˈib Asiria o mët ko Jyobaa yaˈˈagëdakë. O waˈan mët ko të nety myëkjäˈäytyaˈaky o mët ko mëjkugäjpxë ojts yˈijnë. Ezequías myëduunë Jyobaa amumduˈukjot, per ta tyuktëjkë mëjˈat këjxmˈat etsë Jyobaa kyaj tˈoyˈijxy. Per ok, ta “Ezequías ojts yuunk nyaxypyë”, päätyë Dios pyokymyaˈkxë (2 Crónicas 32:25-27; Salmo 138:6).

13, 14. 1) ¿Näˈä mbäät nyajnigëxëˈkëm ti japˈäjtp mä jot korasoon? 2) ¿Wiˈix mbäät nˈatsoˈowëm ko pën xymyëjkugäjpxëm?

¹³ ¿Ti xytyukniˈˈijxëmë yˈijxpajtënë Ezequías, ets ti mbäät njäjtëm extëm tyëgooy? Nˈokjamyajtsëm ko ja tyuktëjkë mëjˈat këjxmˈat ko netyë Jyobaa të pyudëkëty parë kyutëgooy ja soldäädëtëjk diˈib Asiria ets ko nety të yaˈˈagëdaˈagyëty. Tyäˈädë yëˈë xytyukniˈˈijxëm ko tsojkëp nnaygyuentˈäjtëm ko pën xymyëjkugäjpxëm ets ko oy nyajnäjxëm ja xëëw jukyˈäjtën. ¿Tiko? Yëˈko ja nyigëxëˈëgäˈäny ti nmëdäjtëm mä jot korasoon. Extëm nˈokpëjtakëm, mbäät tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm jantsy oy të dyiskursaraty mayjyaˈay wyindum ets ta net nimayë nmëguˈukˈäjtëm myëjkugäjpxëdë. ¿Wiˈix yˈatsowäˈäny?

¹⁴ Ko nyajmëjkugäjpxëm, oy ko njamyajtsëm extëmë Jesus jyënany: “Nanduˈun miitsëty ko nety të xytyuundäˈäytyë tukëˈëyë tijaty të myajtuknipëktë, ta mjënäˈändët: Mëduumbë ëtsäjtëm diˈib nitii ngatsooˈäjtëm. Diˈibë të nduˈunëm, yëˈëxyëp diˈib të natuˈunënë” (Lucas 17:10, TNM). Ko Ezequías tyuktëjkë mëjˈat këjxmˈat, kyaj tnekymyëjjäˈäwë tijatyë Jyobaa tukmëduunë. Pääty, ¿ti xypyudëkëyäˈänëm parë nˈijtëm yujy tudaˈaky ko nyajmëjkugäjpxëm mët ko jantsy oy të ndiskursaräjtëm? Ko nˈëxkäjpëm wiˈixë Jyobaa të xypyudëjkëm ets yëˈë nmëjkugäjpxëm. Pes mët yëˈëgyëjxmë Biiblyë etsë Diosë myëjääw mbäät nyajnäjxëmë diskursë.

15, 16. ¿Ti Josías kyuˈoˈkë?

¹⁵ Ets ¿ti net xytyukniˈˈijxëmë yˈijxpajtënë rey Josías? Josías oy ojts yˈaneˈemy, per yëˈë tyuun diˈib axtë kyuˈoˈkë (käjpxë 2 Crónicas 35:22). * ¿Wiˈix ko duˈun jyajty? Yëˈko ojts tninëjkxy ja rey Nekó diˈib Egipto parë mëët tsyiptunäˈäny, oyë tyäˈädë rey jyaˈˈanmääyë ko kyaj mëët tsyiptunäˈäny. Biiblyë jyënaˈany ko extëmë Nekó yˈanmääyë, jamë nety tsyoony “mä Diosë yˈääw”. Perë Josías ojts nyijkxy tsiptuumbë ets jam  yˈoˈky. ¿Tiko tsyiptuuny mëdë Nekó? Biiblyë kyaj tnigajpxy.

¹⁶ Josías ojtsxyëp tpayoˈoy pën jam tsyoony mä Jyobaa extëm yˈanmääyë Nekó. Nan ojtsxyëp tˈyajtëyë Jeremías, ja Jyobaa kyugajpxy (2 Crónicas 35:23, 25). Ets nan ojtsxyëp yajxon twinmay ti nety tuun jäjtëp. Pesë Nekó kyaj nety yëˈë tnibëdëˈëgyë Jerusalén, jamë nety nyijkxy Carquemis parë tsyiptunäˈäny mëdë wiinkpë nasionk. Kyaj nety yëˈë tˈyajjotˈambëkäˈänyë Jyobaa ets ni ja kyäjpn. Perë Josías kyaj twinmääy tukëˈëyë tyäˈädë mä nety tkaˈixynyëm ti mbäät ttuny. ¿Ti tyäˈädë xytyukniˈˈijxëm? Ko nbatëm tuˈugë jotmay, tsojkëp jawyiin nwinmäˈäyëm ti Jyobaa tsyojkypy mä kyajnëm nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm.

17. Ko nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm, ¿ti xypyudëkëyäˈänëm parë kyaj ndëgoˈoyëm extëmë Josías?

¹⁷ Mä kyajnëm nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm, tsojkëp nbawinmäˈäyëmë käjpxwijën diˈib yajkypyë Biiblyë ets nˈijxëm wiˈix mbäät nguytyuˈunëm. Mbäät nˈëxtäˈäyëmë naybyudëkë mä ëxpëjkpajn o axtë nˈamdoˈowëmë käjpxwijën tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈib tuump mëjjäˈäy. Yëˈë mbäät xytyukˈijxëm wiˈix jyënaˈany kanäägë käjpxwijën diˈib mä Biiblyë. Nˈokpëjtakëm tuˈugë ijxpajtën, tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm diˈibë myëmëjjäˈäy kyaj Tyestiigëty, të ttukniwitsë yajxon ti xëëw nyëjkxäˈäny käjpxwäˈkxpë (Apostʉlʉty 4:20). Per ja myëmëjjäˈäy ta yˈanëˈëmxëty ets kyaj nyëjkxët, jaˈko wyoowtsoonäˈänyëty pasialˈäjtpë mët ko kyaj mä yˈoknëjkxnëdë. Ta ja nmëguˈukˈäjtëm twinmay kanäägë tekstë diˈib mbäät pyudëkëty parë twinˈixët diˈib oybyëtsëmëp. Yëˈë nyijäˈäwëp ko tsojkëp tmëmëdowëdë Dios ets ko Jesus ojts tniˈanaˈamë parë nˈëwäˈkx ngäjpxwäˈkxëm (Matewʉ 28:19, 20; Apostʉlʉty 5:29). Per nan nyijäˈäwëp ko tsojkëp twintsëˈëgët ja kutujkën diˈib myëdäjtypyë myëmëjjäˈäy ets ko Dios mëduumbë tsojkëp kyajpxyjaygyukët (Éfesʉ 5:22-24; Filipenses 4:5, TNM). Tyäˈädë nmëguˈukˈäjtëm mbäät twinmay pën ja myëmëjjäˈäy yëˈë kyaj ttsoky ets nyëjkxët käjpxwäˈkxpë o pën yëˈë jyantsy tsyojkypy ets mëët yajpäädët mä tadë xëëw. Dios mëduumbëty kajpxyjaygyujkëdëp ets yëˈë tyuundëp diˈibë Dios tyukjotkëdäˈägëp.

18. ¿Tiko yˈoyëty nbawinmäˈäyëmë yˈijxpajtënë tyäˈädë nimäjtaxkpë rey?

¹⁸ Kom pokyjyaˈay nyajpatëm, mbäät näˈäty nduˈunëm diˈib tyuundë tyäˈädë nimäjtaxkpë rey. Extëm këˈëm nnaytyukˈijxpajtëm, nwinˈijxëmë mëtnaymyaayëbë diˈib kyaj yˈoyëty, xytyuktëjkëmë mëjˈat këjxmˈat o nduˈunëm tijaty ets kyaj jawyiin nbayoˈoyëm ti Dios tyukjotkëdäˈägëp. Per pën ja näˈä ndëgoˈoyëm extëm niduˈuk tyëgooytyë tyäˈädë rey, kyaj nwinmäˈäyëm ko ninäˈä xykyanekykyupëkäˈänëmë Jyobaa. Yëˈë yˈijxypyë oybyë jäˈäyˈäjtën diˈib nmëdäjtëm, duˈun extëm tˈijxy ja oybyë jäˈäyˈäjtën diˈib myëdäjttë tyäˈädë nimäjtaxkpë rey. Jyobaa yˈijxypy ko mëk ntsojkëm ets ko nmëdunäˈänëm amumduˈukjot. Pääty ojts tˈyajwëˈëmy jääybyetyë tyäˈädë ijxpajtën diˈib mbäät xypyudëjkëm parë kyaj ndëgoˈoyëm mëjwiin kajaa. Nˈokpawinmäˈäyëmë tyäˈädë ijxpajtën ets nˈokmoˈoyëmë dyoskujuyëmë Jyobaa ko ojts tˈyajwëˈëmy jääybyety mä Biiblyë.