1, 2. Tupuna canastapi warmita Zacariaspa qawasqan tiempopiqa, ¿imaynataq Jerusalen llaqtapi judiokunaqa kachkarqaku?

TUPUNA canastapi warmita Jehova Dios qawachiptinqa Zacariasqa tukuy imapichá yuyaymanarqa. Jehova Diosmi Zacariasta nirqa mana allin ruwaqkuna mana allinpi tukunanmanta, chayqa anchatachá Zacariastaqa kallpancharqa. Ichaqa runakunaqa hinallam mana allinkunata ruwaqku hinaspa suwakuqku. Chaymantapas judiokunaqa manaraqmi Diospa templontaqa qispichirqakuraqchu. ¿Imanasqataq chay ruwayta saqirurqaku Dios kamachichkaptinpas? ¿Chakrankuta hinaspa wasinkuta ruwanallankupaqchu judiokunaqa Jerusalenman kutirqaku?   

² Zacariasqa yacharqam Jerusalenman kutiq llaqtamasinkunaqa Jehova Diospi anchata hapipakusqankuta. Bibliapa nisqanman hinam Jehova Diosqa kay judiokunata ‘sunqucharurqa’ Babilonia llaqtapi wasinkuta hinaspa negocionkuta  saqinankupaq (Esd. 1:2, 3, 5). Paykunamanta yaqa llapankum Babiloniapi nacerqaku hinaspa wiñarqaku, tukuy chaykunata saqispankum mana riqsiq llaqtaman ripukurqaku. Jehova Diospa templonta hatarichiyta munasqankuraykum karu-karuta illarqaku Jerusalenman chayanankukama. Chay ñankunaqa sasa purinam karqa.

3, 4. ¿Ima sasachakuykunapim tarikurqaku Jerusalenman kutiq judiokunaqa?

³ Jerusalenman illasqankupiqa judiokunaqa kikinkupurachá rimarqaku Jerusalen llaqta imayna kasqanmanta hinaspa chaypiña yachanankumanta, paykunaqa uyarirqakum sumaq llaqta kasqanmanta. Yuyaqkunapas yuyariqkum temploqa suma-sumaq kasqanmanta (Esd. 3:12). Paykunawan kuska illaspanchikqa, ¿imaynam tarikuchwan karqa Jerusalen llaqtaman chayaruspa imayna kasqanta chayraq qawaykuspanchikqa? ¿Hukmanyaruchwanchu karqa wasikuna purmarusqanta hinaspa hawankunapi qurakunapas wiñarusqanta qawaspanchik? ¿Yaqachu Jerusalenpi purmasqa murallankunata Babiloniapa hatun hinaspa raku murallankunawan tupachiyta qallaykuchwan karqa? Chaynata Judiokuna qawaspankuqa manam llumpaytaqa hukmanyarqakuchu, ¿imanasqa? Unay tiempo illasqankupim musyakurqaku Jehova Dios paykunata mana allinkunamanta harkasqanta hinaspa yanapasqantapas. Jerusalenman chayaruspankum templopa kasqanpi Diospaq altarta chaylla hatarichirqaku hinaspam sapa punchaw Diospaq animalkunata wañuchispanku kañapurqaku (Esd. 3:1, 2). Paykunaqa tukuy sunqunkuwanmi Diospaq llamkayta qallaykurqaku.

⁴ Templota hatarichispankupas, judiokunaqa hatarichinankutaqmi karqa llaqtankuta hinaspa wasinkuta. Tarpukunankutaqmi karqa chakrankupipas ayllunkuta mikuchinankupaq (Esd. 2:70). Achka llamkayniyuqmi karqaku. Ichaqa manapas unaymantam chiqniqnin runakuna hamuruspanku tukuyta ruwarqaku harkakunankupaq. 15 watam harkakurqaku, chaymi judiokunaqa pisi-pisimanta hukmanyarurqaku (Esd. 4:1-4). Astawanraqmi sasachakuypi karqaku 522 kaq watapi Persia nacionta kamachiq runa Jerusalen llaqtata manaña hatarichinankupaq kamachiptin. Chaywanqa piensarqakuchá Jerusalen llaqta manaña haykapipas hatarichisqa kananmanta (Esd. 4:21-24).   

5. ¿Imatam Jehova Diosqa ruwarqa llaqtanta kallpanchananpaq?

⁵ Jehova Diosqa yacharqam judiokunapa sasachakuyninta. Chaymi Jehova Diosqa judiokunata kallpanchananpaq Zacariasta musquyninpi hina qawachirqa guerrapaq carretakunata. Chaywanmi Jehova Diosqa judiokunata kuyasqanta qawachirqa, qawachirqataqmi payta yupaychanankupaq tukuyta ruwasqankumanta agradecekusqantapas. Chaymantapas Jehova Diosmi paykunata nirqa hinalla templota hatarichiptinkuqa ima mana allinkunamantapas harkananmanta. Zacariasmi nirqa: “Tukuy kaykunaqa pasakunqa yupaychasqanchik [Jehova] Diospa kamachikuyninkunata kasukuptikichikmi”, nispa (Zac. 6:15).

6. (1) ¿Imatam Zacarias qawarqa? (Qaway 21 kaq paginapi dibujota). (2) ¿Imapitaq yanapawanchik caballokuna mana chay rikuqlla kasqankuqa?

⁶ Zacariasmi qawarqa guerrapaq tawa carretakunata, chayta yachaymi iñiyninchikta astawan kallpanchan (qaway Zacarias  6:1-3 *). Yuyaymanasun Zacariaspa qawasqanpi, paymi rikurqa iskay cobre urqukunapa chawpinmanta tawa carretakuna guerrapi peleanankupaq lluqsisqanta. Carretakunata chutaq caballokunaqa manam chay rikuqllachu karqaku, chaymi yanapawanchik sapakama carretakunata mana pantanapaq. Zacariasmi kaynata tapurqa: “Taytay ¿ima ninantaq kayqa?”, nispa (Zac. 6:4). Ñuqanchikpas kay tiempokunapi cumplikusqanrayku yachayta munanchik.

7, 8. (1) ¿Imawan tupanachisqam kachkan chay iskay urqukunaqa? (2) ¿Imanasqam chay iskay urqukunaqa cobremanta ruwasqa kachkan?

⁷ Bibliapi urqukunamanta rimaspanqa, yaqa llapanpim gobiernokunamanta riman. Zacariaspa qawasqan iskay urqukunaqa yaqa chaynallam karqa Danielpa qawasqanwanpas. Huknin urquqa Jehova Diospa llapallan kamachiq kasqanwanmi tupan hinaspapas chayqa wiñaypaqmi. Huknin urquñataqmi Jesuspa waranqa wata kamachisqanwan tupan (Dan. 2:35, 45, NM). Hanaq pachapi 1914 watapi Jesuspa kamachisqanmantapacham, kay iskay urqukunaqa utaq gobiernokunaqa kuskanku kachkanku hinaspapas kay allpa pachapi Diospa munaynin ruwakunanpaqmi yanapakunku.

⁸ ¿Imanasqataq chay iskay urqukunaqa cobremanta ruwasqa kachkan? Cobreqa quri hina ancha chaninniyuqmi. Jehova Diosmi kamachirqa carpanta hinaspa Jerusalenpi templonta cobreta servichikuspa ruwanankupaq (Ex. 27:1-3, NM; 1 Rey. 7:13-16, NM). Chaynaqa, chay iskay urqukuna cobremanta ruwasqa kasqanqa yachachiwanchikmi Jehova Diospa llapallan kamachiq kasqanqa hinaspa Jesuspa waranqa wata kamachiq kasqanpas alli-allin takyasqa kasqanta. Paykunam runakunata yanapawasun hawka hinaspa suma-sumaqta kawsakunanchikpaq.

9. ¿Imawantaq tupan carretakunata manejaqkunaqa, hinaspa imatataq ruwanku?

⁹ ¿Imawantaq tupan chay carretakunata manejaqkunaqa? Carretakunata manejaqkunaqa angelkunam, yaqachusmi tropa-tropa kachkanku (qaway Zacarias 6:5-8). Paykunam ‘kay pachapi kamachikuq señorpa ñawpaqninmanta’ lluqsimunku, Jehova Diospa yupaychaqninkunata chiqniqninkunamanta harkanankupaq. Chay angelkunaqa harkanku ‘norte lawpi nacionmantam’ utaq Babiloniamantam. Zacariaspa qawasqanwanmi Jehova Diosqa yupaychaqninkunata willarqa Babilonia nacion kaqmanta mana presochananpaq. Chayta yachasqankum Zacariaspa tiemponpi Diosta yupaychaqkunata kallpancharqa templota hatarichinankupaq. Manam iskayrayarqakuchu chiqniqnin runakuna harkakuptinkupas atipanankumantaqa.

10. ¿Imamanta mana iskayrayanapaqmi Zacariaspa willakusqanqa yanapawanchik?

¹⁰ Zacariaspa tiemponpi hinam, Jehova Diosqa kunanpas angelninkunata servichikun yupaychaqninkunata harkananpaq hinaspa kallpanchananpaq (Mal. 3:6; Heb. 1:7, 14). 1919 watamantam hanaq pachapaq akllasqa iñiqmasinchikkunaqa, manaña hatun Babiloniapa utaq pantay religionpa munaychakusqanchu kanku. Chiqniqnin runakuna Diospa yupaychaqninkunata chinkachiyta munaptinkupas hinallam  yapakuchkanchik (Apoc. 18:4). Angelkuna yanapawasqanchikraykum, manaña pantay religionpa munaychakusqanqa kasunchu (Sal. 34:7). Aswanqa enteron pachapi yupaychaqninkunam kusisqa Jehova Diospa munayninta ruwasunchik. Zacariaspa willakusqanpi yuyaymanaspanchikmi, hawka hinaspa waqaychasqa tarikunchik.

11. ¿Imanasqam mana manchakunanchikchu Diospa llaqtanpa contranpi hatariptinkuqa?

¹¹ Pisi tiempollamantañam, satanaspa munaychakusqan kay pachapi gobiernokuna huñunakunqaku Diospa llaqtanta chinkachiyta munaspanku (Ezeq. 38:2, 10-12; Dan. 11:40, 44, 45; Apoc. 19:19). Ezequielpa willakusqanmi qawachin chay gobiernokunaqa kay pachata puyu hina tapaykunankumanta. Nintaqmi caballopi sillasqa risqankuta hinaspa Diospa llaqtanta chinkachinankupaq tukuyta ruwanankumantapas (Ezeq. 38:15, 16). * Ñuqanchikqa, ¿manchakunanchikchu? Manam. Ñuqanchikwanqa Diospa achkallaña angelninkunam kachkanku. Chay llumpa-llumpay ñakariy punchawkunapiqa, angelkunam waqaychawasun, paykunam Jehova Diospa contranpi kaqkunata puchukachinqaku (2 Tes. 1:7, 8). ¡Mayna sumaqchá chay punchawqa kanqa! Ichaqa, ¿pitaq umallinqa angelkunataqa?

12, 13. (1) ¿Imata ruwananpaqmi Jehova Diosqa Zacariasta nirqa? (2) ¿Pitaq “ikllimuqwan” sutichasqa runaqa? ¿Imanasqa?

¹² Zacariaspa musquyninpi hina pusaq willakuykuna qawasqantaqa manam pipas rikurqachu.  Ichaqa lliw runakuna qawanankupaq hinam Diospa kamachisqanta ruwarqa, chay ruwasqanqa templo hatarichiqkunatam kallpancharqa (qaway Zacarias 6:9-12). Jehova Diosmi Zacariasta kamachirqa Heldaimanta, Tobiasmanta hinaspa Jedaiasmanta quri-qullqita mañananpaq, paykunaqa chayraqmi Babiloniamanta kutimurqaku. Chay quri-qullqita huñusqanwanmi Zacariasqa coronata ruwarqa (Zac. 6:11). ¿Pipaqtaq ruwarqa? ¿Juda casta hinaspa Davidpa mirayninmanta kaq Zorobabelpaqchu? Manam. Diosmi Zacariasta nirqa sacerdotekunapa jefen Josueyman chay coronata churananpaq. Chay ruwasqanta qawaqkunapaqqa hukmanchá rikchakurqa.

¹³ Zacariaspa chayna ruwasqanqa ¿sacerdote Josuey Jerusalenpi kamachiqña kasqantachu qawachichkarqa? Manam. Josueyqa manam Davidpa mirayninmantachu karqa. Zacariaspa Josueyman coronata churasqanqa qawachichkarqam qipa punchawkunapi kamachiqwan hinaspa wiñaypaq sacerdotewan ima kananmanta, payqa “ikllimuqwan” sutichasqa runam. ¿Pitaq kanman karqa? Bibliam sutillata qawachiwanchik Jesucristo kasqanmanta (Is. 11:1; Mat. 2:23 *).

14. ¿Imatam Jesusqa kamachiq hinaspa sacerdotekunapa jefen kaspan ruwachkan?

¹⁴ Jesusqa kamachiq hinaspa sacerdotekunapa jefenmi, payqa angelkunapa kamachiqninmi. Chaymi Jesusqa tukuyta ruwachkan kay allpa pachapi Diospa llaqtanpi yupaychaqkunata yanapananpaq (Jer. 23:5, 6). Pisi tiempollamantañam mana allin gobiernokunata puchukachinqa, hinaspam Jehova Dioslla kamachiq kasqanta qawachinqa hinaspa Diospa yupaychaqninkunatapas waqaychanqa (Apoc. 17:12-14; 19:11, 14, 15). Ichaqa chay punchaw manaraq chayamuchkaptinmi, Jesusqa tukuy imataraq ruwachkan.

15, 16. (1) ¿Pitaq Diospa llaqtan chuya kananpaq yanaparqa, hinaspa imaynata? (2) ¿Imapim Jesucristopa waranqa wata kamachisqanqa tukunqa?

¹⁵ Jesusqa kamachiq hinaspa sacerdotekunapa jefen kaspanpas, payqa ‘Diospa templonta huktawan hatarichinanpaqmi’ kamachikuyta chaskirqa (qaway Zacarias 6:13). 1919 watapim, Jesus chayta ruwarqa Diospa llaqtanta pantay religionmanta utaq hatun Babiloniamanta libraspan chaynataq chiqap qatiqninkunata yanapaspan. Chaymantapas ‘allin ruwaq yuyayniyuq sirvientetam’ akllarurqa Diospa llaqtanta yanapananpaq,  paykunam yanapawanchik Jehova Diosta munasqanman hina yupaychanapaq (Mat. 24:45). Jesusqa kunankamapas hinallam yanapachkan Diospa llaqtan chuya kananpaq (Mal. 3:1-3).

¹⁶ Jesusmi 144.000 akllasqa runakunawan waranqa wata kamachimunqaku, paykunam kay pachapi runakunata yanapanqaku mana pantaqña kanankupaq. Chay kamachikuy tukuytam, Diosman sunqu runakunallaña kanqaku. Chaynapim Jehova Diospa munasqanman hinaña yupaychasunchik.

17. (1) Templo hatarichiyta tukunankupaq aschalla kaptinkupas, ¿imata nispam Jehova Diosqa judiokunata kallpancharqa? (2) ¿Imaynatam Jehova Diospa nisqanqa paykunata yanaparqa?

¹⁷ ¿Imaynatam judiokunataqa yanaparqa Zacariaspa willakusqanqa? Jehova Diosmi nirqa templota hatarichinankukama mana allinkunamanta harkananpaq, chayqa anchatachá judiokunata kallpancharqa. Ichaqa, ¿imaynatam llamkayta tukunmanku karqa aschalla kachkaspankuqa? Jehova Diosmi Zacariasta nirqa Heldai, Tobias hinaspa Jedaias runakuna hina, huk runakunapas “Diospa templon huktawan hatarichiypi” yanapakunankumanta, chaywanqa manañachá aschalla kasqankumantaqa hukmanyarqakuñachu (qaway Zacarias 6:15). Chaymi judiokunaqa mana iskayrayarqakuchu Jehova Dios paykunata yanapananmantaqa. Chaymi Persia nacionta kamachiq manaña llamkanankupaq kamachiptinpas, paykunaqa kaqmanta llamkayta qallaykurqaku. Diospa yanapakuyninwanmi sasachakuykunata atipaspanku 515 watapi Diospa templonta qispirachirqaku (Esd. 6:22; Zac. 4:6, 7). Ichaqa Jehova Diospa nisqanqa kay tiemponchikpi cumplikusqantapas qawachkanchikmi.

18. ¿Imaynatam Zacarias 6:15 nisqanqa kay tiemponchikpipas cumplikuchkan?

¹⁸ Kay tiemponchikpipas millonnintin runakunam yanapakuchkanchik tukuy ‘kapuqninchikwan’ Diospa munaynin ruwakunanpaq. Chaykunam tiemponchik, kallpanchik hinaspa qullqinchik (Prov. 3:9). Chaynatam yanapakuchkanchik achka runakuna Jehova Diospa munasqanman hina yupaychanankupaq. Chaymantapas, Jehova Diosqa manam qunqanqachu paypaq tukuy ima ruwasqanchiktaqa. Heldai, Tobias hinaspa Jedaiasqa quri-qullqitam Zacariasman qurqaku coronata ruwananpaq. Chay coronaqa karqa Diospa munaynin ruwakunanpaq yanapakusqankuta “yuyarinankupaqmi” (Zac. 6:14). Chaynallataqmi Jehova Diosqa mana qunqanqachu kuyasqanchikrayku paypaq tukuy ima ruwasqanchiktapas (Heb. 6:10).

19. ¿Imapaqmi yanaparusunki Zacariaspa qawasqanqa?

¹⁹ Kay tukupay punchawkunapim Jehova Diospa llaqtanqa tukuyta ruwachkan munaynin ruwakunanpaq. Chay ruwaytaqa atinchik paypa bendicionninwan hinaspa Jesuspa yanapakuyninwanmi. Kusisqam tarikunchik allin takyasqa, waqaychasqa hinaspa wiñaypaq Diospa llaqtanpi kasqanchikwan. Chaynaqa, chaninchasunyá Diospa llaqtanpi kasqanchikta hinaspa paypa kamachikuyninkunata kasukusun. Chayta ruwaptinchikqa, Jesuswan angelkunam waqaychawasunchik. Chaynaqa, tukuy atisqanchikta ruwasun Jehova Diospa munayninta ruwananchikpaq. Chayta ruwaptinchikqa Jehova Diosmi waqaychawasunchik kunanpas hinaspa wiña-wiñaypaqpas.