1, 2. Kyebhi o musoso wa Toni, u londekesa kwila o muthu u tena kulungulula o ixinganeku yê?

TONI wa kulu sé tata. Wexile mu bhanga o xikola ya kaxi, maji ka wabhelele kudilonga ni nguzu yoso. Mu kidi, mwene wa kexile mu banza kuxisa o xikola, a-nde dya ku i zubha. Mu masukilu a semana, Toni wa kexile muya mu tala ji filime, mba kukala ni makamba mê. Mwene katé kexile kindanda mba unwa jidroga, maji mwene kexile ni disukilu dyambote ku mwenyu. Mwene katé, kexile ni kixikanu kya kwila, kwene Nzambi. Sayi kizuwa, Toni wa jimbulula o jiphata joso ja lungu ni Nzambi jexile naju ku Jimbangi jiyadi ja Jihova ja disange na-u. Ene a mu bhana o tu divulu—A vida—teve um criador ni kadivulu A Origem da Vida—Cinco Perguntas que merecem Respostas?

² Kyoso ene kya vutuka kubhata dya Toni, o ixinganeku yê ya lungulukile kyavulu. Mwene wedi tange o madivulwé katé mafwe kya di funya-funya. Toni wambela o Jimbangi: “Kwene mwene Nzambi.” Mwene wa mateka kudilonga o Bibidya, bhofele-bhofele wa lungulula o ukexilu wa mwenyu wé. Ande dya kumateka kudilonga o Bibidya, Toni kexile ni kifwa kya kutanga ni kudilonga mu xikola yê. Maji kya mateka kudilonga ni  Jimbangi ja Jihova, wa kituka dixibulu dya beta kota mu xikola yê! Katé mwene o directore ya xikola wa diwana. Mwene wambela Toni: “Eye ukexilu wé wa kutala o xikola wa wabha kyá, jinota jé ja bande dingi. O kwila kiki kya mu bhita mukonda dya kudilonga ni Jimbangi ja Jihova?” Toni wixi kyene mwene, wa bhana umbangi ku directore yê ya xikola. Mwene wa zubha o xikola ya kaxi. Lelu, mwene muboki wa thembu yoso, wa mu kalakala we kala mukwatekexi wa tufunga. Toni wa sanguluka kyavulu mukonda mwene wala ni Tata ya henda, Jihova!—Jisálamu 68:5.

3. Kitendelesu kyahi kya bhana Jihova ku minzangala?

³ O musoso wa Toni, u londekesa kwila, Jihova u suwa o minzangala, wa mesena o mbote yá. Mwene wa mesena kwila mu kala ni kusanguluka kwa kidi, mu zediwa ku mwenyu, kyene ki mu bhangesa ku mi tendelesa kwila, “mu izuwa ya unzangala wé, lembalala Yó woso wa ku Bhanga.” (Ndongixi 12:1) Kubhanga kiki, kwene mu bhonza, maji eye u tena. Ni kikwatekesu kya Jihova, eye u tena kuzediwa ku mwenyu, ki kale kindala mu unzanga wé mba ku hádya kyoso ki wa-nda kala u mwadyakime. Phala ku tu kwatekesa kutendelela kyambote o maka ya, twa-nda dilonga se ihi ya kwatekesa akwa Izalayele kutambula o Ixi yo Kanene, ni ihi ya bhana o kutena kwa Davidi phala kutolola o dizonda Ngoliya.

4, 5. Disá dyebhi di tu di longa mu kuxinganeka kyebhi akwa Izalayele kya tambula o ixi ya Kanana, ni kyebhi Davidi kya tolola Ngoliya? (Tala o foto ya dyanga.)

⁴ Kyoso akwa Izalayele kyexile phala kubokona mu Ixi yo Kanene, milongi yahi ya a bhana Jihova? O kwila wa a tangela phala kukala masoladi ambote, mba wa a longo kubhânga phala o ita? Kana! (Matendelelu 28:1, 2) Mwene wa tangela phala ku mu belesela ni ku mu dyelela. (Josuwé 1:7-9) O itendelesu, kumesu mâ athu, yedile kala wôwa, maji yene o itendelesu ya tokalele kutambula akwa Izalayele. Mu veji javulu, Jihova wa kwatekesa o mundu wê kutolola akwa Kanana. (Josuwé 24:11-13) Kwa bhingi kudyelela kwa Nzambi, maji kudyelela kwa Nzambi, ithangana yoso kubhekela kuzediwa. Kyene kya kexile mu bhita m’ukulu, kyene mu bhita we lelu.

⁵ Ngoliya wexile disoladi dya nguzu. Mwene mu kulebha, metulu jitatu ndenge, wexile ni xibhata ni jifalamenda jengi ji jibha o muthu. (1 Samuwele 17:4-7) Kumbandu yengi, Davidi, wexile ngó ni mbala-fundu ni kixikanu kwa Nzambi. O muthu wa kambe o kixikanu, weji xinganeka kwila, Davidi wa salukile mu ku sota kubhânga ni Ngoliya! Maji mu kidi, Ngoliya mwene wexile o dilaji mu kwiza mu bhânga ni Davidi.—1 Samuwele 17:48-51.

6. Ihi i twa-nda dilonga mu milongi yiyi?

⁶ Mu milongi ya tundu-mu, twa zwela ima i wana i tena ku tu zediwisa, i tu bhekela kisangu-sangu ku mwenyu. Twa dilongo kwila, twa bhingi kudikila o ibhindamu yetu mu nzumbi, kubhanga makamba a beta kota a zolo Nzambi, kusola jimbambe jala ni valolo, ni kulanga kyambote o ufôlo wa tu bhana Nzambi. Mu milongi yiyi, twa-nda zwela mawukexilu engi a tena ku tu kwatekesa kubhanga o ima yiyi ya mbote. Phala kubhanga kiki, twa-nda dilonga itumu yala mu Sálamu ya 16.

7. (a) Mu kixinganeku kyé, kyebhi ki kala o muthu wa kulu mu nzumbi? (b) Ihi yexile o “undundu” wa Davidi? Mbote yahi ya mu bhekela?

⁷ O muthu wa kulu mu nzumbi, u xikina  kwa Nzambi, u sota kuxinganeka ni kutala o ima, kala kya i tala Nzambi. Mwene wehela Jihova kwendesa o mwenyu wê, mwene wala polondo phala ku mu belesela. (1 Kolindo 2:12, 13) Davidi phangu yambote ya muthu wa kulu mu nzumbi. Mwene wembi: “Jihova mwene u kala undundu wami.” (Jisálamu 16:5) Davidi wexile ni kisakidilu kya kukala ni ukamba wa mbote ni Nzambi, kifwa wene wexile o “undundu” wê, Nzambi mwene wexile o dilengelu dyê. (Jisálamu 16:1) Mu kubhanga kiki, mwene wexile mu kitala kya kuzwela: “dimi dyami dya sanguluka, katé ni xitu yami.” Sé-ku kima kya betele kota mu ku sangulukisa Davidi, katu-ku o ukamba wé ni Jihova!—Jisálamu 16:9, 11.

8. Ima yebhi i tena ku kubhekela o kusanguluka kwa kidi ku mwenyu?

⁸ O athu a lunga o muxima mu kitadi mba kukala ni jimbote, nuka a-nda tena kukala ni kisangusangu kyexile na-kyu Davidi. (1 Timote 6:9, 10) Phange ku ixi ya Kanadá wambe kiki: “O kusanguluka kwa kidi, ki kwijila mu ima i tu tambula ku mwenyu, kana. Maji kwijila mu ima i tu bhana kwa Mubhani wene mu tu bhana o mawujitu oso ambote, Jihova Nzambi.” (Tiyaku 1:17) Se u kala ni kixikanu kwa Jihova ni ku mu sidivila, wa-nda kala ni disukilu dyambote ku mwenyu, wa-nda kala we ni kisangusangu kya kidi ku mwenyu. Kyenyiki-phe, ihi i wa tokala kubhanga, phala kukala ni kixikanu kya kolo kala kyexile Davidi? Wa bhingi kungastala kithangana ni Jihova, mu kutanga o Mak’â mê, kutala o ima yayúka yambote ya bhange mwene, ni kuxinganeka mu idifwa yê, kala o henda ya kukwatela.—Loma 1:20; 5:8.

9. Ihi i wa tokala kubhanga phala kwehela Mak’â Nzambi ku kwendesa?

⁹ Kala kibhanga o tat’â ya henda, sayi ithangana Nzambi u bhinga ku tu bazela bhwoso bhu twa bhingi. Davidi wa kexile mu bhana valolo ku ibazelu yiyi. Mwene wambe: “Nga sakidila Jihova wa ngi bhana phangu; katé ni muxima mu usuku wa ngi longo kilunji.” (Jisálamu 16:7) Davidi wexile ni kifwa kya kubanza mu ixinganeku ya Nzambi. Wexile mu bhanga o ixinganeku ya Nzambi, kala yê mwene. Mwene wehela o ibanzelu ya nzambi ku mu umba, kifwa; mwene wehela o ixinganeku yiyi ku mu kitula muthu wa fwama dingi. Kyoso ki u bhanga we kiki, o henda yé kwa Nzambi, ni vondadi yé ya ku mu sangulukisa ya-nda dibandekesa, wa-nda kituka u Kidistá ya kulu mu nzumbi. Sayi phange a mwixana Kristini wambe kwila, kyoso kya tokwesa ni kuxinganeka mu ima ya dilongo, u divwa kala yoso ya tange, Jihova wa i soneka phala mwene ngó!

10. Kala ki twa dilongo mu divulu dya Izaya 26:3, kyebhi o kukala muthu wa kulu mu nzumbi, kwa-nda ku kwatekesa?

¹⁰ Kyoso ki u kala u muthu wa kulu mu nzumbi, wa-nda tala o mundu yú kala kya u tala Nzambi. Jihova wa kubhana o kutongoloka ni kwijiya kuku kwonéne. Mukonda dyahi? Mwene wa mesena kwila, eye wijiya o kima kya beta-kota ku mwenyu, u sola o ima yambote, u tala kupholo ni ku hádya sé wôma! (Tanga Izaya 26:3.) Sayi phange a mwixana Josuwé, ku ixi ya Estados Unidos wambe kwila, se u kala ni ukamba wambote ni Nzambi, wa-nda tena kumona kyambote o kima kya beta kota, ni ima ya kambe o valolo.

11. Kyebhi Davidi kya solo o makamba mê?

¹¹ Tanga Jisálamu 16:3. Davidi wejidile kyebhi kyeji sanga makamba ambote. Mwene wa solo o makamba mê bhu kaxi ka  yó a zolele Jihova, kiki kya mu bhekela “kusanguluka kwa dikota.” Mwene wa tumbula o makamba mê kala ‘athu a zele,’ mukonda exile mu bhanga nguzu phala kukayela o itumu ya Jihova ya lungu ni wendelu wambote. Mukwa jisálamu wengi kyene we kya divu ya lungu ni kusola makamba, mwene wambe: “Ngi dikamba dya yó oso a ku kala ni wôma, oso ene mu ku tumaka o ijila yê.” (Jisálamu 119:63.) Kala ki twa dilongo mu milongi ya tundu-mu, eye we u tena kusanga makamba avulu ambote bhu kaxi ka yó a zolo Jihova, a mu belesela. Mu kidi, o makamba mê ka bhingi kukala ni kitala kimoxi n’eye.

12. Mukonda dyahi Davidi ni Jonatá exile makamba ambote?

¹² Davidi ka solo ngó yó exile mu kitala kimoxi ni mwene phala kukala makamba mê. O kwila wejiya o dijina dya dikamba dya kazola dya Davidi? Nange u xinganeka Jonata. O ukamba wa Davidi ni Jonata, wala bhu kaxi ka mawukamba ambote u tu sanga mu Bibidya. Maji wejidile kwila o Jonata wexile mwadyakime wa davidi dya 30 a mivu ndenge? Mukonda dyahi-phe ene akexile makamba ambote? O ukamaba wâ wakexile mu dikwatenena mukonda dya kixikikanu kyâ kwa Nzambi. Ene akexile mu di xila mudyâ, a bhanene we valolo ku idifwa ya muthu ni mukwâ, kala o kuswina kwa kexile mu londekesa kyoso kyexile mu bhânga ni jinguma ja Nzambi.—1 Samuwele 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. Kyebhi ki u tena kubandekesa o makamba mê? Bhana phangu.

¹³ Kala Davidi ni Jonata, etu tu tena we kukala ni ‘kusanguluka kwa dikota’ kyoso ki tu kala ni makamba a zolo Jihova ni ala ni kixikanu kwa mwene. Kiera wene mu sidivila Nzambi mu mivu yavulu, wambe: “Ngene mu bhanga ukamba ni athu a itala yoso mu ididi ya vulu ni ijila ki ya difu ku mundu woso.” Se u bhanga we kiki, wa-nda mona kyebhi o Bibidiya, ni nzumbi ikôla i tu bhangangesa kukala mu ubhezelu umoxi kala mwiji.

14. (a) Kyebhi ki u tena kusola jimbambe jala ni valolo ku mwenyu? (b) Ihi ya zwela minzangala n’a akwenu ya lungu ni jimbambe jâ?

¹⁴ Tanga Jisálamu 16:8. Phala Davidi, kusidivila Nzambi kwexile o kima kya beta o  kota. Se u kayela o phangu ya Davidi, kyoso ki u sola mbambe ni kubanza ya mesena Jihova ko kwé, wa-nda zedya ku mwenyu. Sayi phange a mwixana Steven, wambe: “Kubhanga nguzu phala kukumbidila o mbambe i nga solo, kyoso ki ngi xinganeka mu ima i nga bhange, ngi sanguluka kyavulu.” O munzangala mukwa Alemanha wa mu sidivila mu ixi yengi wambe: “Kyoso ki nga-nda kuka, ki nga mesena kutala kudima, ni kumona kwila, nga suu ngó o ima ya mwenyu wami.” O kwila kyene we ki u dívwa? Se kyene, kalakala ni uhete ni nguzu i wala na-yu phala kubhana kijingu kwa Jihova ni kukwatekesa akwenu. (Ngalásya 6:10) Sola jimbambe mu sidivisu ya Jihova, bhinga kwa Jihova phala ku kukwatekesa ku ji kumbidila. U tena kudyelela kwila mwene wa-nda tambwijila o musambu wé!—1 Nzwá 3:22; 5:14, 15.

15. Jimbambe jebhi ji u tena kuxinda? (Tala o kaxa “ Jimbambe ji wa Tokala kuxinganeka.”)

¹⁵ Jimbambe jebhi ji u tena kusola? O kwila u tena kubhanga nguzu phala kutambwijila mu izwelu yé mu yônge? Mukonda dyahi ku solo kukala muboki wa thembu yoso mba kusidivila ku Betele? U tena we kusola kudilonga dimi dya ubhe phala kubokela athu avulu. Barak munzangala wa diyala wala mu sidivisu ya thembu yoso wambe: “Kwenda izuwa yoso mu kwijiya kwila nga mu bhana o nguzu yami yoso kwa Jihova se-ku kikalakalu kyengi ki ngi bhangesa kudívwa kiki.”

16. Kyebhi Davidi kyexile mu tala o itumu ni ijila ya Jihova? Mukonda dyahi?

¹⁶ Tanga Jisálamu 16:2, 4. Kala ki twa dilongo mu milongi ya tundu-mu, kyoso ki tu kayela o ijila ni milongi ya Nzambi, tu kala ni ufôlo wa kidi. Twa dilongo kuzola o ima yambote ni kuzemba o ima yayibha. (Amoji 5:15) Ya lungu ni Jihova, Davidi wambe: o “mbote ki ngi i dyelela kwengi, kana; ngi i dyelela ko kwé.” O kizwelu mbote kilombolola muthu wala ni wendelu wambote, mukwa kubhanga o mbote ku a akwá. Jihova mukwa kubhanga mbote mu mawukexilu oso, kama koso-koso kambote ku twala na-ku, katunda kwa mwene. Davidi wa bhange yoso phala ku fikisa Jihova ni kuzola o ima ya zolo mwene. Maji Davidi wa bhingile kuzemba we o ima yayibha ku mesu a Nzambi. Kala o ubhezelu wa makutu, kifwa; kubheza muthu mba kima, mu veji dya kubheza Jihova. O ubhezelu wa makutu u zanga o athu, u bhana o kijingu kya tokalele kwa Jihova ku muthu mba kima kyengi.—Izaya 2:8, 9; Dijingunwinu 4:11.

17, 18. (a) Ihi yambe Davidi ya lungu ni ima yayibha i bheka o ubhezelu wa makutu? (b) Ihi yene mu bhangesa o athu lelu ku ‘sokolola o malamba mâ’?

¹⁷ Mu ukulu, o ufusa mba undumbu mu veji javulu mu kwenda kumoxi ni ubhezelu wa makutu. (Hozeya 4:13, 14) Athu avulu a wabhela o ubhezelu wa makutu mukonda a wabhela o ukexilu wa undumbu. Maji o kwila o ubhezelu yú wene mu bhekela kisangu-sangu? Kana! Davidi wambe kwila, oso a bheza jinzambi ja makutu, “malamba mâ m’aya ni kusokoloka.” Ene akexile katé mwene mu jibha o twana phala ku a satela o jinzambi jâ! (Izaya 57:5) Jihova wa zembele o ujibhânganga wâ. (Jelemiya 7:31) Se wa kexile kya ku mwenyu mu thembu yóyo, eye weji sakidila kyavulu mu kwijiya kwila, jindandu jê ja mu bheza Jihova!

¹⁸ Lelu, jingeleja javulu ja makutu, jene mu xikina o undumbu. O athu ambata o mwenyu wa undumbu, a fika kwila ala ni ufôlo, maji mu kubhanga kiki, mu kidi ene a mu  ‘sokolola o malamba mâ.’ (1 Kolindo 6:18, 19) Wa kimono? Kyenyiki-phe, minzangala, ivwenu o Tat’â yenu ya dyulu. Sola ku muxima wé kubelesela Nzambi, xikina ni muxima woso kwila, kima kyambote kubhanga kiki. Xinganeka o ibhidi iza mu kubhanga o undumbu. Wa-nda mona kwila, o ituxi i bhekela ngó ibhidi, ki i bhekela mbote. (Ngalásya 6:8) Joshua, twa mu tumbula kudimatekenu, wambe kiki: “Tu tena kubhanga yoso i twa mesena ni ufôlo wetu, maji ku kalakala na-u kyayibha, ki kubhekela kusanguluka, kana.”

19, 20. Mabesá ebhi a-nda tambula o minzangala ala ni kixikanu kwa Jihova, a mu belesela?

¹⁹ Jezú wambe: “Se mu xalela mu mambu mami, mu kala mu kidi mu jixibulu jami; o kidi mwa-nda ku k’ijiya, o kidi anga ki mi bhana ufôlo.” (Nzwá 8:31, 32) Jihova wa tu jituna ku ubhika wa ubhezelu wa makutu, wa tu jikula o mesu, ki twala dingi ni wôma kala m’ukulu! Ku hádya twa-nda kala ni “ufôlo wa fuma, wa an’a Nzambi.” (Loma 8:21) Eye u tena ku kala ni ufôlo yú né mwene kindala kiki, kabasa u kayela o milongi ya Kidistu. Se u bhanga kiki, o izwelu “kidi mwa-nda ku k’ijiya,” kya-nda di kumbidila ko kwé, kana ngó mu kudilonga o kidi, maji mu ku ki kayela we ku mwenyu!

²⁰ Minzangala, zolenu, bhanenu valolo ku ufôlo wa mi bhana Nzambi. Kalakala na-u ni unjimu. Mu kubhanga kiki, lelu wa-nda sola o ima ni unjimu ya-nda kubhekela kusanguluka ku hádya. Sayi phange ya munzangala wambe kiki: “Kukalakala kyambote ni ufôlo mu unzangala, ku kwatekesa mwene kusola ni unjimu kyoso ki ku bhinga kusola maka a dikota, kala o kusola o salu yambote, kukazala mba kukala hanji dikudi.”

21. Ihi i wa tokala kubhanga phala ku tambula “o mwenyu wa kidi”?

²¹ Ku mundu yú wa kuka kyá, katé mwene o mwenyu wambote wene mu sota athu lelu, ki wene mu nangenena. Ki kwala muthu mu ngongo wejiya o kizuwa kya mungu. (Tiyaku 4:16) Kyenyiki, o kima kyambote ki wa tokala kubhanga o kusola o ima ya-nda kukwatekesa ku tambula “o mwenyu wa kidi.” (1 Timote 6:19) Jihova ka jijila muthu phala ku mu bheza. Muthu mwene wa tokala kusola mudyê yoso ya-nda bhanga. Kyenyiki-phe, Jihova a kale o “undundu” wé, mu ku ku disunga izuwa yoso phala kuzukama dingi kwa mwene, ni kulanga kyambote “jimbote” joso ja kubhana. (Jisálamu 103:5) Jihova wa mesena kwila, eye u sanguluka kyavulu, u kémba tunde lelu katé ku hádya ni hádya!—Jisálamu 16:11.