Lusambu yina Yesu longá bilandi ya yandi ke na kati ya balusambu ya ntete yina bantu mingi ke longokaka. Lusambu yayi ke na kati ya kitini ya Biblia yina bantu mingi ke bokilá Nouveau Testament. Ya ke zonzá na kubanda: ‘Tata ya beto yina ke na mazulu, bika ti nkumbu ya nge kuvanda santu.’ (Matayi 6:9) Na kituba, ba ke bokilá Nzambi “Yehova,” to bantangu ya nkaka “Yave.” Babiblia mingi ke na bankumbu ya banzambi ya luvunu, mutindu Zeusi, Ermesi, mpe Artemisi, na kati ya Nouveau Testament. Kasi, na babiblia yayi, ya ke mpasi na kutala nkumbu “Yehova” na kati ya Nouveau Testament. Samu na yinki ba tulá ve nkumbu ya Nzambi ya matsyeleka, muntu ya kuzwa Biblia?—Bisalu 14:12; 19:35; 2 Timote 3:16.

 Lancelot Shadwell na Frederick Parker bangulá Biblia na ndinga ya Anglais. Ba kanisá ti ya ke mbote na kuvutula nkumbu ya Nzambi na kati ya Nouveau Testament. Samu na yinki beto me zonza “kuvutula”? Ba kwizá tala ti na ntama nkumbu ya Nzambi vandá na kati, kasi bantu katulak’ yawu. Samu na yinki Lancelot Shadwell na Frederick Parker vandá kanisa mutindu yina?

 Shadwell na Parker zabá ti nkumbu ya Nzambi ke na kati ya ba copies ya kitini ya Biblia yina ba ke bokilá Ancien Testament, yina ba soniká mingi na ndinga ya Kiebreo. Ba vandá yufula samu na yinki nkumbu ya Nzambi vandá ve na kati ya ba copies ya Nouveau Testament. a Dyaka, Shadwell kwizá tala ti ntangu ba copies ya Nouveau Testament ke sadilaka bankumbu yina ke vutuká bambala mingi na kati ya Ancien Testament, mutindu “mbazi ya Yehova,” ba yina salá ba copies ya Nouveau Testament na ndinga ya Greke tulá na kisika ya yawu Kyʹri·os, yina zola zonza “Mfumu.”—2 Bamfumu 1:3, 15; Bisalu 12:23.

 Ya vandá na bantu yina vutulá nkumbu ya Nzambi na kati ya Nouveau Testament na ndinga ya Anglais tekila Shadwell na Parker sala yawu. Kasi bantu yayi salak’ yawu kaka na mwa bisika ndambu. b Na 1863, Parker basisaka Biblia A Literal Translation of the New Testament. Tekila mvula yayi, ya vandá ve na muntu yina bantu zabá ti yandi vutulá nkumbu ya Nzambi na bisika mingi na kati ya Nouveau Testament. Lancelot Shadwell na Frederick Parker vandá banani?

 Lancelot Shadwell (1808-1861) vandá avoka. Tata ya yandi, Sir Lancelot Shadwell, vandá muntu ya nene na bwala ya Angleterre. Lancelot Shadwell vandá sambilá na Dibuundu ya Angleterre. Ata ti yandi vandá ndimá ti Nzambi, Yesu mpe mpeve santu ke kaka muntu mosi, yandi vandá pesá buzitu na nkumbu ya Nzambi. Yandi zonzá ti “nkumbu ya nene ya Nzambi kele Yehova.” Yandi sadilá nkumbu “Yehova” bambala 28 na kati ya baverse mpe bambala 465 na banoti na kati ya nsangu ya mbote ya Matayi mpe ya Marke yina yandi bangulaka.

 Ntangu ya nkaka Shadwell zabá nkumbu ya Nzambi ntangu yandi talak’ yawu na kati ya Ancien Testament na ndinga ya Kiebreo. Yandi zonzá ti ba yina katulá nkumbu ya Nzambi mpe tulá na kisika ya yawu Kyʹri·os na Ancien Testament ya ndinga ya Greke, “vandá bambaki.”

 Na kitini ya Biblia yina yandi bangulá, yandi sadilá nkumbu ya “Yehova” na mbala ya ntete na Matayi 1:20. Na noti ya verse yayi, yandi zonzaka: “[Kyʹri·os] na kati ya verse yayi mpe na baverse ya nkaka yina ke na Nouveau Testament zola zonza YEHOVA, nkumbu ya Nzambi. Ya ke mfunu mingi na kuvutula nkumbu yayi na kati ya Biblia na ndinga ya Anglais.” Yandi bwelaka: “Buzitu yina beto ke na yawu na Nzambi me fwana kunata beto na kusala yawu. Yandi mosi zonzá ti nkumbu ya yandi ke YEHOVA: mpe ntangu beto ke zonzilak’ yandi, beto me bonga kusadila nkumbu ya yandi.” Na manima, yandi zonzaka: “Na kati ya Biblia La Bible du roi Jacques yina beto ke na yawu, ba sadilá ve mingi nkumbu YEHOVA [. . .] Na kisika ya nkumbu ya Nzambi, ba tulaka Mfumu.” Shadwell zonzá ti “Mfumu ke ata fioti ve ya kulunga” samu na kubokila Nzambi. Yandi zonzá ti yandi mpe, na yinzo ya yandi, ba vandá bokilak’ yandi “Mfumu.”

 Na 1859, Shadwell basisá buku ya Matayi yina yandi bangulaka. Mpe na 1861, yandi vukisá buku ya Matayi na buku ya Marke. Ni kuna kisalu ya yandi manisaka. Yandi kufwá na kilumbu ya 11 janvier 1861, ntangu yandi vandá na bamvula 52. Kasi kisalu yina yandi salaka kwendá ve na maza.

 Buku ya Matayi yina Shadwell bangulá kubwá na maboko ya Frederick Parker (1804-1888), bakala mosi ya mbongo yina vandá na kompani. Parker bandá kubangula Nouveau Testament ntangu yandi vandá na bamvula 20. Yandi vandá ndima ve ti Nzambi, Yesu mpe mpeve santu ke kaka muntu mosi. Yandi sonikaka: “Bika ti dibuundu ya mwana ya Nzambi [. . .] ndima matsyeleka [. . .] mpe sambila Yehova Muntu ya Ngolo-Nyonso.” Parker vandá kanisa mpe ti ba copies ya Nouveau Testament yina ke sadilá Kyʹri·os samu na kuzonzila Nzambi mpe Yesu ke salá ti ya vanda mpasi na bantu na kusala luswaswanu na kati ya Nzambi na Yesu. Na yawu, ya salak’ yandi kilengi ntangu yandi talá ti na bisika ya nkaka Shadwell sadilá ve Kyʹri·os, kasi “Yehova.”

 Wa’ faso Parker kwizá zaba mambu yayi? Yandi longoká ndinga ya Greke mpe soniká babuku mpe mikanda mingi yina ke zonzilá misiku na yina me tadila faso ya kuzonza to kusadila ndinga ya Greke. Yandi kotá mpe na Anglo-Biblical Institute, kimvuka mosi yina vandá sosa kuzaba mbote-mbote bamambu yina ke na kati ya ba copies ya Biblia, samu na kubasisa Biblia na ndinga ya Anglais yina ke vanda ve mpasi na bantu na kubakula. Na 1842, Parker bandá kubasisa malembe-malembe bitini ya Nouveau Testament yina yandi bangulaka. c

 Na kati ya mwa bamvula, Parker soniká mikanda yina vandá zonzila byuvu yayi: “Na wapi ntangu ba ke sadilá Kyʹri·os samu na kuzonzila Mfumu Yesu, mpe na wapi ntangu ba ke sadilak’ yawu samu na kuzonzila Mfumu Nzambi?” “Samu na yinki ba ke sadilá mingi Kyʹri·os mutindu nkumbu, kasi ve mutindu titre?”

 Ntangu yandi talá buku ya Matayi yina Shadwell bangulá na 1859 mpe banoti yina yandi tulá na Kyʹri·os, Parker kwizá tala ti na bisika ya nkaka “ba zolá sadila Yehova,” kasi Kyʹri·os ve. Na yawu, yandi bandilá kubangula Nouveau Testament nyonso samu na kutula nkumbu “Yehova” na bisika nyonso yina yandi vandá kanisa ti ya me bonga kuvanda. Na kusala yawu, yandi sosá kuzaba mambu yina ba ke na zonzilá, mpe kulanda misiku na yina me tadila faso ya kuzonza to kusadila ndinga ya Greke. Na yawu, Parker basisá na 1863 A Literal Translation of the New Testament. Yandi sadilá nkumbu ya Nzambi bambala 187 na kati ya Biblia yayi. Nouveau Testament yina Parker bangulá, ke ya kuzabana mutindu Biblia ya ntete na ndinga ya Anglais yina ke na nkumbu ya Nzambi kubanda buku ya ntete tii na buku ya nsuka. d

 Na 1864, Parker basisá mpe Biblia A Collation of an English Version of the New Testament . . . With the Authorized English Version. Yandi vukisá Biblia La Bible du roi Jacques na Nouveau Testament yina yandi basisaka. Yandi salak’ yawu samu na kulakisa na wapi kisika mpe wapi mutindu babiblia zole yayi vandá ve faso mosi. e

 Na kulakisa samu na yinki ya ke mfunu na kuvutula nkumbu ya Nzambi na kati ya Biblia, Parker baká kifwani ya mwa baverse yina ke na kati ya La Bible du roi Jacques, mutindu Baroma 10:13, yina ke zonzaka: “Konso muntu yina ke bokila Mfumu, ke kuzwa mpulusu.” Parker yufulaka: “Beno zabá kwandi ti Mfumu yina ba ke na zonzilá na verse yayi na La Bible du roi Jacques ke ni Yehova, kasi ve mwana ya yandi, mfumu ya beto Yesu Kristo”?

 Parker basisá mbongo mingi samu na kubasisa Biblia, babuku mpe bima ya nkaka. Yandi salá mpe nyonso samu na kusadisa bantu na kuzaba yawu. Kaka na mvula mosi, yandi basisá mbongo ya lutangu ya ba livres Sterling 800. Bubu yayi, ya ke sala lutangu ya mbongo kuluta 87 millions ya ba Francs CFA. Yandi filisá mpe mikanda mingi yina yandi soniká na bantu yina yandi zabá mpe na bamfumu ya mabuundu samu na kuzaba dikanisi ya bawu.

 Bantu ya nkaka ya mayela seká mikanda mpe ba Nouveau Testament ndambu yina Parker bangulaka. Ba pesá ve buzitu na kisalu ya ngolo yina Parker, Shadwell mpe bantu ya nkaka salá samu na kuvutula nkumbu ya Nzambi na kati ya Nouveau Testament na ndinga ya Anglais.

 Kana nge zola kuzaba dyaka mingi na yina me tadila Biblia mpe nkumbu ya Nzambi, nge lenda tala video ya baminiti 10 yayi: Warwick Museum Tours: “The Bible and the Divine Name.”