ဖဲမုၢ်တနံၤ, လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ ၁၃, ၂၀၂၃ န့ၣ်တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့အဝဲၤကျိၤ လၢကီၢ်အမဲရကၤအပူၤ လၢအမ့ၢ် Disease Control and Prevention (CDC) ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ပှၤသးစၢ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ် ထံၣ်ဘၣ်ဒီးတၢ်သးလီၤစၢ်တၢ်ဆါအါထီၣ်ဝဲ. ပှၤသးစၢ်လၢ အထီၣ်တီၤထီကၠိတဖၣ် အါန့ၢ်ဒံးအမျးကယၤ ၄၀ န့ၣ်တူၢ်ဘၣ်ဝဲလၢ အသူၣ်အုးသးအုး ဒီးအတၢ်မုၢ်လၢ်တအိၣ်ဘၣ်.

 ကသံၣ်သရၣ် ခဲသလံ အံသၢၤ လၢအတီခိၣ်ရိၤမဲ တၢ်ကရၢကရိလၢအမ့ၢ်ဝဲ CDC Division of Adolescent and School Health (DASH) တဲဝဲလၢ “လၢအနံၣ် ၁၀ အတီၢ်ပူၤန့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ်လၢ ပှၤသးစၢ်တဖၣ် အိၣ်ဒီးတၢ်သးလီၤစၢ်တၢ်ဆါ အါထီၣ်. ဘၣ်ဆၣ် အဆၢကတီၢ်ခဲအံၤန့ၣ် လၢပိာ်မုၣ်သးစၢ်တဖၣ်အကျါ အဝဲသ့ၣ် အိၣ်ဒီးတၢ်သးလီၤစၢ်တၢ်ဆါ အါထီၣ်န့ၢ်ဒံးလၢညါ. တကးဒံးဘၣ် အဝဲသ့ၣ် သူၣ်အုးသးအုး ဒီးအဲၣ်ဒိးမၤသံလီၤအနီၢ်ကစၢ်အသးအါထီၣ်.”

 တၢ်ကစီၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ-

•   လၢပိာ်မုၣ်သးစၢ်အဂၤ ၁၀ အကျါတဂၤန့ၣ် (၁၄ မျးကယၤ) အဝဲသ့ၣ် တအဲၣ်ဒိးမံဃုာ်ဘၣ်သနာ်က့ ပှၤမၢဆူၣ်အဝဲသ့ၣ်. ကသံၣ်သရၣ် ခဲသလံ အံသၢၤ တဲဝဲလၢ “ပိာ်မုၣ်သးစၢ်အဂၤ ၁၀ လၢနသ့ၣ်ညါအီၤတဖၣ်အကျါ ပှၤဖီၣ်ဆူၣ်အီၤ အစှၤကတၢၢ်တဂၤ မ့တမ့ၢ် အါန့ၢ်ဒံးတဂၤအဃိ လီၤသးအုးဒိၣ်မး.”

•   ပိာ်မုၣ်သးစၢ် ၃ ဂၤအကျါတဂၤ (၃၀ မျးကယၤ) ဆိမိၣ်ထီၣ်ဝဲလၢ ကမၤသံလီၤအနီၢ်ကစၢ်သး.

•   ပိာ်မုၣ်သးစၢ်လၢ ၅ ဂၤအကျါ ၃ ဂၤန့ၣ် (၅၇ မျးကယၤ) တူၢ်ဘၣ်ဝဲလၢ အသူၣ်အုးသးအုးဒိၣ်မး ဒီးအတၢ်မုၢ်လၢ်တအိၣ်ဘၣ်.

 ပနၢ်ဟူဘၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဃိ လီၤသးအုးဒိၣ်မး. ဖဲအဝဲသ့ၣ် ကဲပှၤသးစၢ်အခါ ကဘၣ်မ့ၢ်တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢ အလီၤသူၣ်ဖှံသးညီ ဒီးအလီၤသးခု လၢအဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်. ဆၢကတီၢ်ခဲအံၤ ဒ်သိး ပှၤသးစၢ်တဖၣ် လဲၤခီဖျိ တၢ်သူၣ်ကိၢ်သးဂီၤကန့ၢ်အဂီၢ် တၢ်မနုၤကမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်လဲၣ်. ဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ဂ့ၢ်အံၤန့ၣ် လံာ်စီဆှံတဲဝဲဒ်လဲၣ်.

လံာ်စီဆှံအိၣ်ဒီးတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်အဂ့ၤလၢ ကမၤစၢၤ ပှၤသးစၢ်တဖၣ်အဂီၢ်

 လံာ်စီဆှံပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ဆၢကတီၢ်ခဲအံၤန့ၣ် ပအိၣ်မူဘၣ်တၢ်ဆၢကတီၢ် လၢအပှဲၤဝဲဒီးတၢ်ကိၢ်တၢ်ဂီၤ. အဃိ လံာ်စီဆှံ တဲဝဲလၢ ဆၢကတီၢ်အံၤမ့ၢ်ဝဲ “တၢ်ဆၢကတီၢ်လီၤဆီလၢ အကီအခဲ.” (၂ တံၤမသ့း ၃:​၁-၅) ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်တဖၣ်လၢ လံာ်စီဆှံပူၤန့ၣ် မၤစၢၤဝဲပှၤသးစၢ်လၢ အကကွဲၢ်သ့ၣ်တဖၣ် လဲၤခီဖျိ တၢ်သူၣ်ကိၢ်သးဂီၤန့ၢ်ဝဲ. ဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢ အသန့ၤထီၣ်သးလၢ လံာ်စီဆှံပူၤ.

•   ယမ့ၢ်တအဲၣ်ဒိးအိၣ်မူလၢၤဘၣ်ဟီမီၤ

•   ယအဲၣ်ဒိးသံလံ​—⁠ဖဲယအိၣ်ဒီးတၢ်တူၢ်ဘၣ်ဒ်န့ၣ်အခါ မ့ၢ်လံာ်စီဆှံ မၤစၢၤယၤကသ့ဧါ

•   ယမ့ၢ်ဆဲးအိၣ်မူန့ၣ် အဘျုးကအိၣ်ဒံးဧါ

•   ယလဲၤခီဖျိ တၢ်သးလီၤစၢ်တၢ်ဆါကသ့ဒ်လဲၣ်

•   ယဟးဆှဲး တၢ်ဆိကမိၣ်လၢအတဂ့ၤဘၣ် ကသ့ဒ်လဲၣ်

•   ယလဲၤခီဖျိ တၢ်သူၣ်ကိၢ်သးဂီၤ ကသ့ဒ်လဲၣ်

•   ယပၢၤဃာ်ယတၢ်တူၢ်ဘၣ် ကသ့ဒ်လဲၣ်

•   တၢ်သးအုးကဲထီၣ်က့ၤလၢတၢ်သးခု (ကးတိလၢ လၢၢ်ဘ့ၣ်ဘၣ်ဝါအလိၤ)

•   ယမ့ၢ်တူၢ်ဘၣ်လၢ ပှၤမၤနၢၤအီၣ်ဃီၣ်ယၤန့ၣ် ယကဘၣ်မၤဒ်လဲၣ်

•   ယမ့ၢ်တူၢ်ဘၣ်လၢ ပှၤမၤနၢၤအီၣ်ဃီၣ်ယၤ လၢအ့ၤထၢၤနဲၣ်အပူၤန့ၣ် ယကဘၣ်မၤဒ်လဲၣ်

•   ပတသူ ပစုခိၣ်သၣ် သနာ်က့ ပမၤနၢၤ ပှၤလၢအမၤနၢၤအီၣ်ပှၤသ့ (ကးတိလၢ လၢၢ်ဘ့ၣ်ဘၣ်ဝါအလိၤ)

•   ယမ့ၢ်ထံၣ်ဘၣ်ဒီး မုၣ်ခွါတၢ်မၤအ့န့န့ၣ် ယလဲၤခီဖျိအီၤ ကသ့ဒ်လဲၣ်

•   တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်ပှၤဂၤ, တၢ်ဖီၣ်နီၢ်ခိက့ၢ်ဂီၤလၢ တကြၢးဖီၣ်ဘၣ် ဒီးတၢ်ကတိၤအီၣ်လဲးန့ၣ် မ့ၢ်မနုၤလဲၣ်.​—⁠အကူာ် ၁- တၢ်ပလီၢ်ပဒီ

•   တၢ်ဖီၣ်ဆူၣ်ပှၤဂၤ, တၢ်ဖီၣ်နီၢ်ခိက့ၢ်ဂီၤလၢ တကြၢးဖီၣ်ဘၣ် ဒီးတၢ်ကတိၤအီၣ်လဲးန့ၣ် မ့ၢ်မနုၤလဲၣ်.​—⁠အကူာ် ၂- ပှၤမၤနၤဒ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝံၤအလီၢ်ခံ

လံာ်စီဆှံအိၣ်ဒီး တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်အဂ့ၤလၢ မိပါတဖၣ် ကမၤစၢၤအဖိအဂီၢ်

 လံာ်စီဆှံအိၣ်ဒီး တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်အဂ့ၤလၢ မိပါတဖၣ် ကမၤစၢၤအဖိလၢ ကလဲၤခီဖျိတၢ်ကီတၢ်ခဲကန့ၢ်အဂီၢ်. ဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢ အဒိးသန့ၤထီၣ်သးလၢ လံာ်စီဆှံပူၤ.

•   ပှၤသးစၢ်တဖၣ် တူၢ်ဘၣ်တၢ်သးလီၤစၢ်တၢ်ဆါ​—⁠ဘၣ်မနုၤအဃိလဲၣ်. တၢ်မနုၤကမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်လဲၣ်

•   ဖဲယဖိမုၣ်သးစၢ်တဂၤ အသူၣ်ကိၢ်သးဂီၤတၢ်အခါ ယဘၣ်မၤဒ်လဲၣ်

•   ပှၤမ့ၢ်မၤနၢၤအီၣ်ဃီၣ်ယဖိဟီမီၤ ယကမၤဒ်လဲၣ်

•   ဖဲယဖိသးစၢ်တဂၤ မၤဆါလီၤအနီၢ်ကစၢ်သးအခါ ယကဘၣ်မၤဒ်လဲၣ်

•   ဖိတဖၣ် ဒီးအ့ၤထၢၤနဲၣ်​—⁠အကူာ် ၁- ယဖိတဖၣ်ကြၢးသူ အ့ၤထၢၤနဲၣ်ဧါ

•   ဖိတဖၣ် ဒီးအ့ၤထၢၤနဲၣ်​—⁠အကူာ် ၂- သိၣ်လိနဖိတဖၣ်ဒ်သိး အဝဲသ့ၣ်ကသူအ့ၤထၢၤနဲၣ် လၢတၢ်ကူၣ်သ့အပူၤ

•   ဖိတဖၣ် ဒီးလီတဲစိ​—⁠အကူာ် ၁- မ့ၢ်ယဖိတဖၣ်ကြၢးသူလီတဲစိဧါ

•   ဖိတဖၣ် ဒီးလီတဲစိ​—⁠အကူာ် ၂- သိၣ်လိနဖိတဖၣ်ဒ်သိး အဝဲသ့ၣ်ကသူလီတဲစိ လၢတၢ်ကူၣ်သ့အပူၤ

•   ဘၣ်ဃးဒီး ပှၤဆှၢတၢ်ဂီၤလၢ အတကြၢးတဘၣ် လၢလီတဲစိအပူၤန့ၣ် နကဘၣ်တဲပၠးနဖိဒ်လဲၣ်