Ee. Nangu ca kuti Baibolo te citabo cilanda pali sayansi, ifyo ilanda pa fya sayansi fya cine. Moneni ifishinka ifilanga ukuti ifyo Baibolo ilanda e fyo na basambilila sayansi basanga. Mwalamona no kuti Baibolo yalandile ifi fishinka ninshi abantu abengi tabalafishiba.

•   Umuulu ne sonde fyapangilwe fye. (Ukutendeka 1:1) Lelo mu nshimi sha kale abantu balelanda ukuti umuulu ne sonde tafyapangilwe, lelo fyaishilebako ilyo ifintu ifyali icimfulumfulu fyakolongene. Abena Babiloni basumiine ukuti balesa abalengele kube umuulu ne sonde bafumine muli fibemba fibili. Mu nshimi shimo namo batila, umuulu ne sonde fyafumine mwi lini ilikulu sana.

•   Ifyaba mu muulu na pano isonde fitungululwa ne fipope ifyo Lesa abikako, tafitungululwa na tulesa twa bufi. (Yobo 38:33; Yeremia 33:25) Abantu mu fyalo fyalekanalekana balanda ukuti abantunse tabakwatapo amaka pa fintu ifyabula ukwenekela kabili ifyabipa ifyo tulesa twa bufi tucita.

•   Icalo tacaikata ukuli konse. (Yobo 26:7) Kale abantu abengi baishibe ukuti icalo calipaapaatala, kwati cashintilila pa cintu icikalamba nelyo pa cinama pamo nga imboo nelyo fulwe.

•   Amenshi ya mu mimana na mu tumfukumfuku yafuma ku menshi ayema muli fibemba ne fimana akasuba nga kabalikilapo, ayaya mu muulu no kupanga amakumbi uko imfula, ne imfula ya bungululu bwabuuta, e lyo ne mfula ya mabwe ifuma. (Yobo 36:​27, 28; Lukala Milandu 1:7; Esaya 55:10; Amose 9:6) AbaGriki ba ku kale balemona kwati amenshi ya mu mimana yalefuma ku menshi ya muli fibemba ayalefuma pa nshi kabili ifi e fyo na bengi baishibe na mu myaka ya ba 1700.

•   Impili shilema no kuya pa nshi, kabili impili ishabako muno nshiku shafumine pa nshi ya fibemba. (Amalumbo 104:​6, 8) Lelo mu nshimi ishingi balanda ukuti impili bashibumbile ifi fine shimoneka pali nomba kuli tulesa twa bufi.

•   Ukuba no busaka kulacingilila ku malwele. Mu Mafunde ayo Lesa apeele abena Israele, mwali na yalelanda ukuti uwaikata icitumbi afwile ukusamba, abalwala amalwele yambukila bafwile ukuba beka, no kuti abantu balingile ukulashiika ubusali. (Ubwina Lebi 11:28; 13:​1-5; Amalango 23:13) Lelo pali ilya inshita, abena Egupti bena pa kundapa uukwete icilonda, balesaakanya ubusali mu muti uo balebika pa cilonda.

 Nga twakonka bwino bwino ifyo Baibolo ilanda kuti twayasuka ati awe. Natulande pali fimo ifyo Baibolo yalanda pa fya sayansi ifyo bamo batila te fya cine:

 Ifyo abantu balanda: Baibolo ilanda ukuti umuulu ne sonde fyabumbilwe mu nshiku 6 isha ma-awala 24.

 Icishinka: Ukulingana ne fyo Baibolo ilanda, Lesa abumbile umuulu ne sonde kale sana, pa nshita iyo tushaishiba. (Ukutendeka 1:1) Na kabili, inshiku isho Lesa apangilemo ifintu isho Baibolo yalandapo mu Ukutendeka icipandwa 1, fiputulwa fya nshita ifyo tushaishiba ifyo fyalepele. Na kuba, iciputulwa ca nshita ifyo umuulu ne sonde fyabumbilwemo nafyo fitwa ati “ubushiku.”​—Ukutendeka 2:4.

 Ifyo abantu balanda: Baibolo itila ifimenwa e fyabalilepo ukubako ilyo Lesa ashilapanga akasuba akalenga ifimenwa filepanga ifya kulya ifilenga filekula.​—Ukutendeka 1:​11, 16.

 Icishinka: Baibolo itila akasuba, ako twingatila nako lutanda ulwaba mu “muulu,” kapangilwe ninshi takulaba ifimenwa. (Ukutendeka 1:1) Ulubuuto lwa kasuba lwafikile pano calo pa “bushiku” bwa kubalilapo, nelyo pa ciputulwa ca nshita ico Lesa apangilemo ifintu. Pa “bushiku” bwalenga shitatu, ulubuuto ulwatampile ukupita mu lwelele lwalikulile ica kuti lwatendeke ukufika ku fimenwa no kulenga filepanga ifya kulya pa kuti filekula. (Ukutendeka 1:​3-5, 12, 13) Pa numa e lyo akasuba katendeke ukumoneka bwino bwino pano isonde.​—Ukutendeka 1:16.

 Ifyo abantu balanda: Baibolo itila akasuba e kashinguluka isonde.

 Icishinka: Pali Lukala Milandu 1:5 patila: “Akasuba na ko kalatula no kuwa kalawa, kabili kalabutuka ukuya uko katulila.” Lelo aya amashiwi yalanda fye pa fyo umuntu uuli pe sonde amona, pantu ku uli pe sonde cimoneka kwati akasuba e kale-enda. Na pali ino nshita tulalanda ukuti “akasuba katula” no kuti “akasuba kawa,” lelo twalishiba ukuti isonde e lishinguluka akasuba.

 Ifyo abantu balanda: Baibolo itila isonde lyalipaapaatala.

 Icishinka: Baibolo ilabomfya amashiwi ya kuti “ku mpela ya pano isonde” nga ilelanda pa fifulo ifyaba ukutali sana; lelo ici tacipilibula ukuti isonde lyalipaapaatala nelyo lyalikwata apo lyapelela. (Imilimo 1:8) Na mashiwi ya kuti “impela shine ishe sonde” nayo ni nsoselo fye iyo Baibolo ibomfya nga ilelanda pe sonde lyonse. Muno nshiku kwaliba ne nsoselo shimo umo balanda pa ntunga shine ishe sonde ilyo balelanda pe sonde lyonse.​—Esaya 11:12; Luka 13:29.

 Ifyo abantu balanda: Baibolo itila, pa kusanga intamfu iyashinguluka icintu icabulungana, mufwile ukusanga intamfu ukufuma ku lubali lumo ukufika ku lubali lumbi no kuifusha imiku itatu. Lelo sayansi itila mufwile ukufusha iyi ntamfu ukucilako panono pa miku itatu.

 Icishinka: Baibolo itila: ‘Umwando uwalepa imikono 30 e waleshinguluka’ “icishiba caengwa” icalandwapo pali 1 Ishamfumu 7:​23 na pali 2 Imilandu 4:2. Apo icishiba cali imikono 10 ukufuma ku lubali lumo ulwa mulomo wa ciko ukucilinganya ukufika ku lubali lumbi,” ninshi pa kusanga intamfu yashinguluka icishiba, kufusha 10 imiku itatu. Baibolo yabomfeshe ifipendo ifyapaleme sana ku cipendo cine cine. E lyo nalimo pa kusanga icipendo ca 10 na 30, bapimine icishiba mu kati nangu kunse.