Ɔwɔ, hali ni Bibulu tɛ siyansi gafe ye, ni a kumana siyansi kow kan, a ka kumaw tilennen don kosɛbɛ. An ka misali dɔw lajɛ minnu b’a jira ko siyansi kumaw ni Bibulu kumaw tɛ ɲɔgɔn sɔsɔ. An bɛna a ye fana ko siyansi kuma dɔw bɛ Bibulu kɔnɔ min ni mɔgɔ caman hakilina tun tɛ kelen ye fewu a tun bɛ sɛbɛn waati min na.

• Daminɛ bɛ diɲɛ la. (Jenɛse 1:1) Lawale nsiirin caman b’a fɔ ko diɲɛ nana ɲagami dɔ de sababu la min kɛra ka kɔn ɲɛnamaya ɲɛ nka u ma sɔn a ma ko Ala ka dali de y’a to a sera ka na. Babilonɛkaw tun b’a miiri ko ala minnu ye diɲɛ da ko olu bɔra kɔgɔji fila de la. Nsiirin wɛrɛw b’a fɔ ko diɲɛ bɔra fan belebeleba dɔ de la.

• Ala ye sariya minnu sigi, olu de b’a to diɲɛ kow bɛɛ sigilen don ka ɲɛ. O kow sigi cogo ɲuman tɛ bɔ ala fuw ka kow la. (Job 38:33; Jeremi 33:25) Nsiirin minnu bɛ fɔ diɲɛ bɛɛ kɔnɔ, olu b’a jira ko alaw bɛ balinanko ni ko jugu minnu labɛn ko an tɛ se ka taa ka olu dan.

• Dugukolo dulonnen tɛ fɛn fosi la. (Job 26:7) Lawale la, mɔgɔ caman tun b’a miiri ko dugukolo tun sigilen bɛ fɛn dɔ kan, ko o fɛn fana tun sigilen bɛ fɛn belebeleba dɔ de kan walima bagan dɔ kan i n’a fɔ sigi walima koorokara.

• Kɔgɔjiw funteni mana bɔ ka taa san fɛ, o de b’a to ba ni ji woyow bɛ fa, o funteni minnu bɛ taa san fɛ, olu bɛ tila ka kɛ sanji, neje walima sanbɛlɛ ye ka jigin duguma. (Job 36:27, 28; Waajulikɛla 1:7; Esayi 55:10; Amos 9:6) Fɔlɔ Grɛkiw tun b’a miiri ko kɔgɔji dɔ de tun bɛ dugu jukɔrɔ min bɛ ba ni ji woyow fa, wa mɔgɔw tun dalen bɛ o hakilina la fo ka taa se san 1800 waatiw ma.

• Kuluw kun bɛ bɔ ka tila ka tunun, an ɲɛ bɛ kulu minnu na bi, olu tun bɛ kɔgɔjiw de jukɔrɔ fɔlɔ. (Zaburuw 104:6, 8 ) K’a sɔrɔ nsiirin dɔw b’a fɔ ko an ɲɛ bɛ kuluw la cogo min na bi, ko u dara o cogoya de la alaw fɛ.

• Ko minnu bɛ an tanga banaw ma, olu bɛ an lakana kɛnɛya ta fan fɛ. Sariya minnu tun dira Israɛl bɔnsɔnw ma, a tun ɲɛfɔlen bɛ o kɔnɔ ko u tun ka kan ka u yɛrɛ lajɛya ni u tun magara su dɔ la, ani ni bana yɛlɛmata tun ye dɔ minɛ, u tun ka kan ka o tigi bila kɛrɛfɛ ka waatinin kɛ ani fana ka u ka banakɔtaaw fili dingɛ senen dɔ kɔnɔ. (Levitike 11:28; 13:1-5; Dutɛrɔnɔmɛ 23:13) K’a sɔrɔ nin sariya ninnu dira waati min na, Misirakaw tun bɛ to ka fura dɔ kɛ joli la u tun bɛ min dilan ni hadamaden banakɔtaaw ye.

Ni an ye Bibulu sɛgɛsɛgɛ ka ɲɛ, an b’a ye ko siyansi ta fan fɛ, fili tɛ Bibulu kɔnɔ. Mɔgɔ dɔw b’a miiri ko Bibulu bɛ fɛn dɔw fɔ ka sɔrɔ o tɛ tiɲɛ ye, an ka o hakilina dɔw sɛgɛsɛgɛ:

Nkalon kuma: Bibulu b’a fɔ ko diɲɛ dara tile 6 de kɔnɔ, wa ko lɛrɛ 24 de tun bɛ o tile 6 bɛɛ kelen kelen kɔnɔ.

Tiɲɛ kuma: Ala ye diɲɛ da waati dama min kɔnɔ, Bibulu m’a o fɔ ka a pereperelatigɛ. (Jenɛse 1:1) Wa tile dama minnu kofɔlen bɛ Jenɛse sapitiri fɔlɔ kɔnɔ, waati hakɛ min bɛ o tilew bɛɛ kelen kelen kɔnɔ, o ma fɔ ka a pereperelatigɛ. Dugukolo ni sankolo dara waati min kɔnɔ, o waati fana bɛ wele ko “don.”—Jenɛse 2:5.

Nkalon kuma: Bibulu b’a fɔ ko fɛn falentaw dara sani tile ka da. O hakilina b’a jira ko fɛn falentaw dara photosynthèse ɲɛ (tile bɛ baara min kɛ fɛn falentaw kan, o de ye photosynthèse ye).—Jenɛse 1:11, 16.

Tiɲɛ kuma: Bibulu b’a jira ko tile, o min ye ‘sankolola’ dolow dɔ la kelen ye, ko o dara sani fɛn falentaw ka da. (Jenɛse 1:1) Danni “don” fɔlɔ walima danni waati kɔnɔ, tile ye yelen dɔ bɔ min ye yelen lase dugukolo kan. Danni don sabanan na, ikomi yelen tun bɛ ka bɔ yɔrɔw bɛɛ la, o yelen ye bɔli kɛ walasa photosynthèse ka se ka baara kɛ. (Jenɛse 1:3-5, 12, 13) O bɛɛ kɔfɛ de tile sera ka ye ka ɲɛ dugukolo kan.— Jenɛse 1:16.

Nkalon kuma: Bibulu b’a fɔ ko tile bɛ munu munu dugukolo da fɛ.

Tiɲɛ kuma: Waajulikɛla 1:5 b’a fɔ ko: “Tile bɛ bɔ, tile bɛ bin ka teliya ka taa a bɔ yɔrɔ la walisa a ka bɔ ko kura.” Ni an ye sankolo lajɛ, a bɛ kɛ an ɲɛna ko tile de bɛ to ka munu munu, ka wili ani ka bin, nin tɛmɛsira bɛ o kɛcogo de ɲɛfɔ. Bi fana mɔgɔw bɛ to k’a fɔ ko “tile bɛ wuli” ani ko “tile bɛ bin” k’a sɔrɔ an bɛɛ b’a don ko dugukolo de bɛ munu munu tile da fɛ.

Nkalon kuma: Bibulu b’a fɔ ko dugukolo fɛnsɛnlen don.

Tiɲɛ kuma: Walasa ka kuma dugukolo yɔrɔ janw kan, Bibulu b’a fɔ ko “dugukolo dan”, o kɔrɔ tɛ ko dugukolo fɛnsɛnlen don walima ko dawolo b’a la. (Kɛwalew 1:8) Ni Bibulu y’a fɔ ko ‘diɲɛ fan tan ni naani’, o ye kuma fɔcogo de ye min bɛ dugukolo yɔrɔw bɛɛ jira. Halibi, an bɛ to ka o kuma fɔcogo mɛn mɔgɔw da ka caya ko “diɲɛ fan tan ni naani.”—Marka 13:27; Luka 13:29.

Nkalon kuma: Bibulu b’a fɔ ko fɛn koorilen dɔ lamini janya bɛ bɛn a kɔnɔ janya sigiyɔrɔma 3 de ma k’a sɔrɔ a bɛ bɛn pi (π) de ma ni o ye 3,1416 ye.

Tiɲɛ kuma: ‘Nsiranɛgɛ yeelenen ka kɛ minɛn belebeleba ye min falen tun bɛ ji la’ ni o kofɔlen bɛ 1 Masakɛw 7:23 ani 2 Tilew kibaru 4:2 kɔnɔ, o kɔnɔ janya tun bɛ bɛn nɔnkɔn ɲɛ 10 de ma, wa ‘a lamini janya tun bɛ bɛn jurukisɛ nɔnkɔn ɲɛ 30 de ma.’ A bɛ se ka kɛ ko hali ni nin jatew tɛ o minɛn nsiranɛgɛlama kɔnɔ janya ni a lamini janya yɛrɛyɛrɛw ye, nin jatew de kɔni ka surun u la kosɛbɛ. A bɛ se ka kɛ fana ko a kɔnɔ hakɛ bɛ bɛn min ma, a lamini janya taara ka kɛɲɛ ni o de ye ani ko a kɔkanna hakɛ bɛ bɛn min ma, a kɔnɔ janya taara ka kɛɲɛ ni o fana ye.