Ghenda ahali omwatsi

Esayansi Yikanalighirana ne Biblia?

Esayansi Yikanalighirana ne Biblia?

Ekya Biblia yikasubiraya

 Ee, nomwakine indi e Biblia si kitabu ky’esayansi, yikabugha ebihikire yikakania okwa myatsi y’esayansi. Lengekanaya okwa by’erileberyako birebe ebikakanganaya ngoku esayansi ne Biblia bikalighirana kandi ngoku e Biblia yiri mw’emyatsi y’esayansi eyihikire eyihukene kutsibu okwa bya bandu bangyi ababyaho e Biblia yikahandikwa babya bikirirye.

  •   Ekyanya n’ebyosi ebirimo binawithe enzuko. (Enzuko 1:1) Mbaghane n’ekyo, ebinyambwirwa bingyi ebya kera bikakanganaya bithi ekyanya n’ebyosi ebirimo, mubithahangikwa, aliwe bithi byasa omo nzira y’ekimbunzange. Abanya Babeli ibikirirye bathi esyonyamuhanga esyabutha ekyanya n’ebyosi ebirimo syalhua omo syongetse ibiri esinene-sinene. Esindi syongano buyira sikabugha sithi ekyanya n’ebyosi ebirimo byalhua omo riya linene.

  •   Ekyanya n’ebyosi ebirimo bikasondolhawa n’ebihano by’obuhangiranwa, butsira omw’iyisunza ly’esyonyamuhanga. (Yobu 38:33; Yeremia 33:25) Ebinyambwirwa ebiri omwa kihugho bikabugha bithi abandu sibanga thoka eriyitheya okwa bikasa kitsumbukirania n’ebithuwene ebikalhua okwa syonyamuhanga.

  •   Ekihugho sikihanikire okuki omo kyanya. (Yobu 26:7) Abandu bangyi abakera ib’ikirirye bathi ekihugho kiri ng’ekibbambali ekithekire okwa kindu kinene kutsibu kutse ekisoro, ng’embogho kutse akanyamugogoto.

  •   Esyonyusi ni maghetse awabirihinduka mwa kyuka erilhua omwa syongetse nene-nene n’ebindi bindu kandi ikyasuba okwa kihugho omwa mulingo w’embulha, esyonzururu, kutse amathwa. (Yobu 36:27, 28; Omugambuli 1:7; Isaya 55:10; Amosi 9:6) Abagiriki abakera ibakalengekanaya bathi esyonyusi ni maghetse awakalhua omwa ngetse nene eyiri omwa kithaka mwa haali, kandi amalengekania ayo mwahathirira omwa bandu erihika omwa kighana kye 18.

  •   Ebithwe bikabyaho kandi ibyahwaho, n’ebiriho munabwire byanabya bibulirene omwa ngetse nene. (Esyonyimbo 104:6, 8) Mbaghane n’ekyo, ebinyambwirwa bingyi bikabugha bithi esyonyamuhanga sy’esyahangika ebithwe ngoku biri munabwire.

  •   Obuyonzo bukatheghaya amaghalha. Emighambo eyo Abaisraeli bahebawa mwabya ebihano ebihambire okw’inaba omundu amabirihamba okwa kinda, erihighulha abalhwere obulhwere obukasighalira, n’erithakulira amabi n’eriswikagho. (Abalawi 11:28; 13:1-5; Eryibuka Ebihano 23:13) Aliwe ebihano ebi bikahebwa, Abanya Misiri ibo babya ibanemukolesya amabi inianaddungire mw’ebindi bindu ng’omubatsi w’ebironda.

Mbwino omwa Biblia mune eby’esayansi ebiwire?

 Erisekulya eryabirikolhwa omwa Biblia likakanganaya ngoku eky’erisubirya ni eyihi. Hano hane ebithahikire ebya bandu bakabugha erikangania bathi e Biblia yiwire omwa by’esayansi:

 Ebinyambwirwa: E Biblia yikabugha yithi ekyanya n’ebyosi ebirimo byahangikawa omwa biro mukagha eby’esyosaha 24.

 Okwenene: Ngoku kiri omo Biblia, ekiro ekyonyine-nyine ekya Nyamuhanga ahangikiramo ekyanya n’ebyosi ebirimo sikyasibwe. (Enzuko 1:1) Kandi, ebiro by’erihangika ebikanibweko omwa sura 1 omwa Enzuko ni buthuku buuli obuthasibwe nga ni bungahi. Nibya obuthuku obwa kihugho n’olhubulha byahangikirawamo nabu bukahulhawamo “ekiro.”​—Enzuko 2:4.

 Ebinyambwirwa: E Biblia yikabugha yithi ebithi n’emithi by’ebyatsuka erihangikwa okwa lyuba erikabisighika eriyikolera ebyalya byabyu (photosynthesis).​—Enzuko 1:11, 16.

 Okwenene: E Biblia yikakanganaya ngoku eryuba, erighuma ly’okwa syongununu isiri omwa “lhubulha,” ly’eryatsuka erihangikwa okwa bithi n’emithi. (Enzuko 1:1) Ekyakakalha ky’eryuba ekithakolerye ndeke kyahika okwa kihugho okwa “kiro” ky’erimbere ky’obuthuku bw’erihangika. Ekyanya kyabere kyabirihenia, okwa kiro kyakasathu ky’erihangika, ekyakakalha kyabya ikyamabiryongera eribya ikyangana sighika ebithi n’emithi eriyikolera ebyalya. (Enzuko 1:3-5, 12, 13) Enyuma w’obuthuku bulebe eryuba ni mo lyabya iryangana lhangirwa ndeke okwa kihugho.​—Enzuko 1:16.

 Ebinyambwirwa: E Biblia yikabugha yithi eryuba likathimba okwa kihugho.

 Okwenene: Omugambuli 1:5 hakabugha hathi: “Eryuba likahulhuka nibya, n’eryuba likalenga, likanguha eriya aho walyo, aho iryaswahulhuka.” Aliwe, ebinywe ebi bikakanaya okw’ighenda ly’eryuba erikwamana n’omundu kw’akalilhangira iniane okwa kihugho. Namunabwire, omundu anganakolesya ebinywe eryuba “lyamahulhuka” na “lyamalenga,” aliwe inianasi ngoku ekihugho kikathimba okwa ryuba.

 Ebinyambwirwa: E Biblia yikabugha yithi ekihugho ni kibbambali.

 Okwenene: E Biblia yikakolesaya ebinywe “okwa nduli-nduli sy’ekihugho” erimanyisya “ebitsweka bya haali kutsibu by’ekihugho”; eki sikirimanyisaya kithi ekihugho ni kibbambali kutse kiwithe omusike. (Emibiri 1:8) Kuthya, ebinywe “oko nunga ini sy’ekihugho” sibirimanyisaya bithi ekihugho kiwithe esyosonda ini. Thukabya thukasoma ebinywe ebi thukaminya kubikamanyisaya ekihugho kyosi.​—Isaya 11:12; Luka 13:29.

 Ebinyambwirwa: E Biblia yikabugha yithi erithimba okwa kiringo lingene n’obughali bw’ekiringo ekyo ngendo isathu, aliwe eribaririra erihikire ni pi (π), kutse nga 3.1416.

 Okwenene: Ebipimo bye “ngetse eyiyithimbireko eyinunirye” ebiri omwa 1 Abami 7:​23 na 2 Emyatsi y’Emigulu 4:2 bikakanganaya ngoku yabya yiwithe obughali bw’ekyubbiti 10 kandi “engohe eyithimbire kuyo oko mbandi syosi yabya ya metere 14 (kyubbiti 30).” Ebipimo ebyo byangabya ibyabya ibikasond’ingana. Kandi kilhangirikire ngoku erithimba okwa kiringo n’obughali ibik’imanira ebipimo by’omwakathi n’eby’eyihya by’engetse eyo.