Ee. Nanti aca kuti e Baibolo asa libuku lino likalanda pe sayansi, lelo vino ikalanda pa vye sayansi avisinka. Mulole ivisinka vino vikalanjizya ukuti e Baibolo ne sayansi vikakwivwana. Mwazana nu kuti e Baibolo yalanzile vyo-o lyo na wantu awavule watani wavimanye.

•   Iyulu ni nsi vyelewuzilwe. (Intaliko 1:1) Lelo, mu twili twakali, awantu wasimikanga ukuti iyulu ni nsi vitapanzilwe, vizile avipangwa vye pano ivintu vimwi vino vyalinji mu cimvulunganya vyakolongine ponga. Awina Babiloni wazumizile mukuti waleza wano walenzile kuwe iyulu ni nsi wafumile mwa sumbi wawili. Mu twili tumwi namo wakasimika ukuti, iyulu ni nsi vyafumile ku cili lyenza icikulu nkaninye.

•   Ivya mwi yulu vikatungululwa na masundo yano Leza wawikako, visitungululwa na twaleza twa wufi utwakwelenganya vye. (Job 38:33; Jeremiya 33:25) Awantu mu nsi indekane lekane wakalanda ukuti watawapo na maka pa vintu ivyasowa ukwenecela swinya iviwipe vino twaleza twawufi tukacita.

•   Insi yitalema apali ponsinye. (Job 26:7) Kali wavule wamanyile ukuti insi yapapatala, swinya yalemwa pa cintu icikulu nanti icinyama ndi vino imbowo nanti e mukokwa.

•   Aminzi ya munduzi na twanakanfunu twaminzi vikafuma ku minzi yano yakakatuka mwa sumbi ni nduzi ilanzi nga lyawalilapo, yakaya kupela nukupanga amawingo kuno imvula ya mawe yikapangwa nu kutalika ukutonya. (Job 36:27, 28; Ekawizya 1:7; Ayizeya 55:10; Amosi 9:6) Awa Griki awa kukaali walolanga nge aminzi ya mu nduzi yafumanga mwe vya sumbi vino vyawa pa nsi wonye avino walolanga na mu myaka ya ma 1700.

•   Imyamba yikakatuka nu kupona, swinya imyamba zino tukalola zyafumile mwe sumbi. (Amalumbo 104:​6, 8) Lelo mu twili utuvule wakalanda ukuti imyamba wazipanzile wonye kwe twaleza twawufi.

•   Ukuwa nu wusaka kukacinjilila ku ndwala. Mu Masundo yano e Leza wapile awina Israeli mwalinji ni sundo lino lyalandanga ukuti wumwi ndi walema ku citumbi azipizile ukusamba, wano walwile indwala zya lwambu wa wawikanga wonga, swinya wavucilanga nu wusali. (Levitikasi 11:28; 13:​1-5; Amasundo 23:13) Lelo pe yoyo impindi awina Egypti nga wakupozya umuntu wino ali ni cilonda wasendanga uwusali awawusanzinkanya nu mulembo wuno wakuwika pa cilonda.

 Nga twakonka icete cete vino Baibolo ikalanda tungasuka vye ukuti awe. Katulandeko vimwi vino Baibolo yalanda pa vye sayansi vino wamwi wakavwilika:

 Vino awantu wakalanda: E Baibolo ikalanda ukuti iyulu ni nsi vyelewuzilwe mu manda 6 aya maawazi 24.

 Icisinka: Ukulingana ne Baibolo, e Leza welewuzile insi ni yulu kali nkaninye, pa mpindi yino tutamanya. (Intaliko 1:1) Swinya amanda yano e Baibolo yalandapo mu Intaliko icipandwa 1, aviputulwa vya mpindi vino tutamanya vyo vyatalimfile. Iciputulwa ca mpindi yino uyulu ni nsi vyelewuzilwemo naco cikakwitwa ukuti “uwanda.”​—Intaliko 2:4.

 Vino awantu wakalanda: E Baibolo ikalanda ukuti ivimelwa avino vyatalicizile ukuwako pano Leza atani alenge ilanzi ukufuma pakuti ivimelwa vyapanga ivya kulya.​—Intaliko 1:​11, 16.

 Icisinka: E Baibolo ikalanda ukuti ilanzi lino tungalanda ukuti alutanda lwa “mwi yulu,” lwapanzilwe lyo ni vimelwa vitani viweko. (Intaliko 1:1) Uluswepo lwi lanzi lwafisile mu nsi pa “wanda” wakutalicilapo uwa ciputulwa ca mpindi yino e Leza welewulizilemo ivintu. Pa wanda waciti tatu, uluswepo luno lwatalisile ukupita mu lwelele lwakuzile ica kuti lwatalisile ukufika pa vimelwa nu kulenga vyapanga ivya kulya pakuti vyakula. (Intaliko 1:​3-5, 12, 13) Pa nsizi apano ilanzi lyatalisile ukuloleka icete mu nsi.​—Intaliko 1:​16.

 Vino awantu wakalanda: E Baibolo ikalanda ukuti ilanzi likazinguluka insi.

 Icisinka: E Baibolo pe Ekawizya 1:5 yikati: “Ilanzi likulanga likawala, swinya likulanga likakwinjila, likulanga litontelezile likuya kuno likatalichila ukufuma.” Ya-a amazwi yakalanda vye vino umuntu wino ali munsi akalola, amuno kwe wino ali munsi cikaloleka ngati ilanzi alino likapita. Na mwe yanye amanda awantu wakalanda ukuti umusanya “wafuma,” na “winjila,” nanti aca kuti nawonye wamanya ukuti insi ayino yakazinguluka ilanzi.

 Vino awantu wakalanda: E Baibolo ikalanda ukuti insi yapapatala.

 Icisinka: E Baibolo ikawomvya amazwi yakuti “mu vipya vya nsi yonsi” nga yikulanda pa vifulo vya kutali nkaninye, lelo co-o cisisula ukuti insi yapapatala nati yawa na pano yapelela. (Imilimo 1:8) Acili conganye ni zwi lya kuti “mu vikonchi vyansi vyonsi,” lyo-o izwi lisisula ukuti insi yawa ni nkonci nge amuntu wino wawa ni nkonci. Lelo nga twawazya tukamanya ukuti cino cikulandwapo, ansi yonsinye.​—Ayizeya 11:12; Luka 13:29.