Tshɔka lɛnɛ ele awui

Onde awui wa siansɛ mbɔtɔnɛka la Bible?

Onde awui wa siansɛ mbɔtɔnɛka la Bible?

Okadimwelo washa Bible

 Eelo, kaanga mbele Bible bu dibuku dia siansɛ, tɔ mbutaka mɛtɛ etena katɛkɛtatɔ awui wa siansɛ. Tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dimɔtshi diɛnya dia siansɛ la Bible mbɔtɔnɛka ndo ɔnɛ Bible kekɔ l’awui wa mɛtɛ wendana la siansɛ wotshikitanyi etale la waetawɔ w’anto wakasɛnaka lo nshi yakafundamaka Bible.

  •   Andja wekɔ l’etatelo. (Etatelo 1:1) Koko, lo ndjela ɛkɔndɔ efula wa lo nshi y’edjedja, andja kotongama, koko vɔ wakakongɛma oma lo dui dimɔtshi di’efungefunge diakasalema. Ase Babilɔna waketawɔka ɔnɛ tozambizambi takasale dia andja monga takatombe oma lo ndjale hiende. Ɛkɔndɔ ekina mbutaka ɔnɛ andja wakaye oma l’okele wa woke.

  •   Loowa ekɔ lo nɔmbɔma lushi la lushi l’ɛlɛmbɛ wendana l’etongelo wakadje Nzambi, koko vɔ hawɔlɔmbwama oma le waa tozambizambi. (Jɔbɔ 38:33; Jɛrɛmiya 33:25) Ɛkɔndɔ wa l’andja w’otondo mbetshaka ɔnɛ ndooko kakoka anto nsala la ntondo k’awui wambokongɛmaka la ntondo ɔnɛ wayosalema ndo lo tena dimɔtshi la ntondo k’awui w’esehe wasala tozambizambi tɔsɔ.

  •   Nkɛtɛ yekɔ lo nɛndalɛnda lam’aha ndooko ɛngɔ. (Jɔbɔ 26:7) Anto efula wa lo nshi ya ntondo waketawɔka ɔnɛ nkɛtɛ kekɔ ebamubamu ndo ɔnɛ tɔ mbidjasɛ laadiko di’ɛngɔ ka woke efula kana ka nyama kɛmɔtshi, ɛnyɛlɔ oko mfalo kana evudu.

  •   Ashi watanema l’ɛkɛdi ndo wa lo tɔkɔkɔ ta kushi ndjaka oma l’ashi wele naka yanyi yambɔkɔmama laadiko diawɔ ko vɔ nfumbɔ oko lɔpɛpɛ otsha l’olongo, ndo oma laasɔ ashi asɔ ndjɔlɔka la nkɛtɛ oko mvula, oko loonge kana oko mvula ka mbɔkɔ. (Jɔbɔ 36:27, 28; Ondaki 1:7; Isaya 55:10; Amɔsɛ 9:6) Ase Ngirika wa lo nshi y’edjedja wakafɔnyaka ɔnɛ ashi wele l’ɛkɛdi wakayaka oma lo ndjale kele la tshina dia nkɛtɛ, ndo anto wakatetemala mbetawɔ dui sɔ polo lo ntambe ka 18.

  •   Akona tombaka ndo shishɔka, ndo akona wa nshi nyɛ waki l’etena kɛmɔtshi la tshina dia ndjale. (Osambo 104:​6, 8) Koko, ɛkɔndɔ efula mbutaka dia akona wakatongama paka woho wewɔ oma le tozambizambi.

  •   Ɛlɛmbɛ wendana la pudipudi kokɛka yoonge ya demba. L’atei w’Ɛlɛmbɛ wakawasha wodja w’Isariyɛlɛ mbaki ndo ɛlɛmbɛ wakendanaka la mbɔka kana nsola anya kana ahɔndɔ l’ɔkɔngɔ wa minanda odo, nkakitola onto laki la hemɔ kasambemɛ l’anto akina ndo woho wakawahombaka ntshima dibuku ko nkudɛ ntumi ko mbifɛ. (Akambo w’ase Lɛwi 11:28; 13:​1-5; Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 23:13) Koko, osakelo ɔmɔtshi w’ase Edjibito wakawakambaka lawɔ etena kakawasha ase Isariyɛlɛ Ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakalɔmbaka dia mbidja lo mpota okanga ɔmɔtshi wakawasanganyaka la ntumi y’onto.

Onde l’ahole amɔtshi Bible mbutaka kashi lo dikambo di’awui wa siansɛ?

 Naka wɛ nsɛdingola Bible l’ekanelo k’ɔlɔlɔ, kete wɛ ayɛna ɔnɛ ndooko munga. Tɔsɛdingole awui amɔtshi wa kashi wata anto lo kɛnɛ kendana la mɛtɛ kata Bible l’awui wa siansɛ:

 Kɛnɛ kata anto: Bible mbutaka dia andja wakatongama l’edja ka nshi shamalo yele lushi la lushi lekɔ la wenya 24.

 Kɛnɛ kele mɛtɛ: Lo ndjela Bible, Nzambi akatonge andja lo nshi y’edjedja l’edja k’etena kɛmɔtshi kele Bible hakite. (Etatelo 1:1) Ndo nto, nshi y’etongelo yɔtɛkɛtami lo tshapita ya ntondo ya Etatelo ekɔ etena kɛmɔtshi kele otale atɔ koshikikɛma. Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, etena k’otondo kɛsɔ kakatongama olongo la nkɛtɛ mbelamɛka ɔnɛ “lushi.”​—Etatelo 2:4.

 Kɛnɛ kata anto: Bible mbutaka dia ntombatomba diakatongama ntondo ka wonya dia photosynthèse salema.​—Etatelo 1:​11, 16.

 Kɛnɛ kele mɛtɛ: Bible mɛnyaka dia wonya, wele ɔmɔtshi l’atei wa tɔɔtɔ ta l’“olongo,” wakatongama la ntondo ka ntombatomba. (Etatelo 1:1) Osase wa wonya wakakome la nkɛtɛ “lushi” la ntondo, kana l’etena ka etongelo. Etena kakatombe loowa “lushi” la sato, osase wakahɛtaka wakakokaka nkimanyiya dia photosynthèse salema. (Etatelo 1:​3-5, 12, 13) Paka l’ɔkɔngɔ diko mbakayɛnamaka osase lo yoho ya hwe oma la nkɛtɛ.​—Etatelo 1:​16.

 Kɛnɛ kata anto: Bible mbutaka dia wonya wekɔ lo tshimba nkɛtɛ.

 Kɛnɛ kele mɛtɛ: Ondaki 1:5 mbutaka ɔnɛ: “Wonya tombaka ndo wonya mbɔtɔka; oma laasɔ, vɔ kalolaka la shamanya tshɛ otsha lɛnɛ atombawɔ nto.” Koko, ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛnyaka tsho kɛnɛ kasala wonya, mbuta ate woho watotɛnaka wonya atomba oma lo nkɛtɛ. Kaanga ɛlɔ kɛnɛ, onto ɔmɔtshi koka mbuta ɔnɛ “wonya ambotomba” ndo “wonya ambɔtɔ,” koko nde mbeyaka dia nkɛtɛ mbatshika wonya.

 Kɛnɛ kata anto: Bible mbutaka dia nkɛtɛ yekɔ ebamubamu.

 Kɛnɛ kele mɛtɛ: Bible kambaka la etelo ka “tokoma ta nkɛtɛ” dia nembetshiya “ahole woleki etale wa lo nkɛtɛ”; kɛsɔ halange mɛnya ɔnɛ nkɛtɛ yekɔ ebamubamu kana yekɔ la shɔdi. (Etsha 1:8; nɔtɛ) Woho akɔ waamɛ mbele, etelo k’ɔnɛ “atshuku akɔ 4 wa nkɛtɛ” ekɔ ɛtɛkɛta wa didjidji wɛnya okama wa nkɛtɛ w’otondo.​—Isaya 11:12; Luka 13:29.