Ka tsuʼuw jawaʼ a tákuy

¿Jita’ játs a Jehová?

¿Jita’ játs a Jehová?

Jawa’ in ulal an Biblia

 An Biblia in ulal abal a Jehová pel an Dios axi in ts’ejka’ patal jawa’ wa’ats (Revelación [Apocalipsis] 4:11). Ani játs an Dios axi chubax. A Abrahán, a Moisés ani a Jesús in k’ak’na’chik a Jehová (Génesis 24:27; Éxodo 15:1, 2; Juan 20:17). A Jehová pel an Dios axi «tin puwél an Tsabál», yab expidh in k’ál jun i bichow (Salmo 47:2).

 An Biblia in ulal abal a Dios in kwa’al in bij: Jehová (Éxodo 3:15; Salmo 83:18). Ti hebreo, axé’ xi bijláb in lé’ kin uluw «ne’ets kin wenk’on». Talchik i atikláb axi a exoblámadh in ulal abal axé’ xi bijláb in lé’ kin uluw «Naná’ ne’ets kin wenk’on k’al jawa’ ku yéjenchij ku t’aja’». Axé’ xi kaw in lej tomnál, kom a Jehová in ts’ejkamal patal jawa’ wa’ats ani ets’ey in pútuwal in káwintal (Isaías 55:10, 11). An Biblia tu tólmiyal abal ki exla’ más alwa’ a Dios, ki exla’ jant’ini’ in ey ani jant’oj játs axi más in tejwamedhál, ejtíl an k’anidhomtaláb (Éxodo 34:5-7; Lucas 6:35; 1 Juan 4:8).

 An bijláb Jehová tal ti hebreo ani wilk’amej ti labkaw. Axé’ xi bijláb u dhúchnalak k’al tse’ i letras in k’ál an Tetragrámaton (יהוה), axé’ pel YHWH. Yab u exlábak jant’ini’ ka uluwat tekedh axé’ xi kaw, pero bélits antsaná’, ma ti lej biyálits u eyendháb an bijláb Jehová ti labkaw. An k’a’ál traducción ju’táj ti eyendháj in bij a Dios, Jehová, pel axi k’wajat ban Salmos de Juan de Valdés, axi dhuchan ti 1537. a

¿Jale’ ti yab u exláb jant’ini’ tu uluwábak tekedh an bijláb Jehová ti hebreo?

 Ti biyál, an kawintaláb hebreo yab in kwa’alak i vocales. Jaxtám, tam jun i atikláb in ajiyalak, jajá’ in punchalak. Tam ti talabedháj ka ts’ejkáj an escrituras hebreas (Antiguo Testamento), talchik i judíos yabáts in eyendha’ an bijláb Jehová kom talchik in ulalak abal yab tekedh ki bijiy a Dios. Jaxtám, tam in ajiyalak jun i pejach ju’táj ti k’wajatak an bijláb Jehová, jajá’chik in jálchalak k’al i kaw ejtíl «Señor» o «Dios». Axé’ in t’aja’ abal yabáts ka eyendháj an bijláb Jehová ani ma uk’chiyat jant’ini’ tu uluwábak nixé’ xi bijláb. b

 Wa’ats jita’chik in ulal abal in bij a Dios u uluwábak ti «Yahweh» o «Yahvé», ani jayej wa’atsak jita’chik in ulal abal pílits jant’ini’ tu uluwáb. Ban Rollos axi elan ban mar Muerto k’wajat jun i pejach in k’ál a Levítico axi k’wajat ti griego, taná’ u tejwamél in bij a Dios «Iao». Pero wa’tsin k’e’at i dhuchum axi ti griego axi in uluw abal axé’ xi bijláb jayej u uluwáb «Iaé», «Iabé» o «Iaoué», pero yab in éjtowalchik kin tejwamédha’ max chubax játs antsaná’ tu uluwábak ti hebreo. c

Tsalap axi yab tekedh tin kwéntaj in bij a Dios

 Jawa’ talchik in belál: An Biblia axi in kwa’al an bijláb «Jehová» pel kom punchinének.

 An chubaxtaláb: Ti Biblia, an bijláb Jehová ti hebreo i elál utat 7.000 i kalel ani k’wajat dhuchadh k’al tse’lom an letra in k’ál an Tetragrámaton. d Yan i Biblia in tixk’amal in bij a Dios ani in jaluwámal k’al an kaw «Señor».

 Jawa’ talchik in belál: A Dios yab in yéjenchal jun in lej bij.

 An chubaxtaláb: A Dios in t’aja’ abal ka dhúchunchat in bij ti Biblia miles i kalel ani in lé’ abal ka eyendhanchat (Isaías 42:8; Joel 2:32; Malaquías 3:16; Romanos 10:13). Ma in tsapik tawna’ an kawloméjchik axi k’wajatak in t’ajál abal ka úk’chinchat in bij a Jehová (Jeremías 23:27).

 Jawa’ talchik in belál: Kwa’al ki t’aja’ jawa’ in t’ajalak an judíos ani ki tixk’a’ ti Biblia in bij a Dios.

 An chubaxtaláb: Chubax abal an escribas judíos yab in eyendhálak in bij a Dios. Pero yab in tixk’alak tam in tsab dhúchalak an Biblia. A Dios yab in lé’ abal ki nits’biy an atiklábchik axi in t’ajál jawa’ yab tekedh (Mateo 15:1-3).

 Jawa’ talchik in belál: Yab in tomnál ki eyendhanchij in bij a Dios kom yab i exlál jant’ini’ tu tekedh uluwábak ti hebreo.

 An chubaxtaláb: Yan i atikláb in ulal abal max i lé’ ki eyendhanchij in bij a Dios, kwa’al ki uluw antsaná’ jant’ini’ tu uluwábak ti hebreo. Pero an Biblia in ulal abal in t’ojnálil a Dios in eyendhálakchik in bij antsaná’ jant’ini’ tu uluwábak ju’táj tu k’wajílak.

 Ki tsalpay k’al a Josué, jajá’ pelak jun i juez ti Israel. Walám in aykólil a Jesús axi ti k’a’ál siglo in bíjiyalak a Josué ti hebreo «Yeshúa», ani ti griego u bijiyábak «Iesous». Axé’ xi bijláb pel hebreo, pero ti Biblia k’wajat wilk’adh ti griego. Axé’ in tejwamedhál abal in aykólil a Jesús, in eyendhálakchik i bijláb antsaná’ jant’ini’ tu uluwábak tin bichówil (Hechos 7:45; Hebreos 4:8).

 Jayetsej i éjtowal ki uluw tin kwéntaj in bij a Dios. Yab in t’ajál jant’ini’ ti ki uluw, jawa’ más exbadh pel ka k’wajiy dhuchadh ti Biblia.

a A Juan de Valdés in eyendhál an bijláb «Iehova». Kom an kawintaláb ne’ets ti jálk’unal, jayej kwa’alak ka jálk’uyat jant’ini’ tu dhúchnalak in bij a Dios. Jun i t’iplab, ban traducción axi in ts’ejka’ a Bernardino de Rebolledo, in k’ál an Salmos axi ti 1661, in eyendha’ an bijláb «Jehova». Ban Biblia in k’ál a Scío de San Miguel, axi ti 1791, in eyendhál «Iehováh» ban notas. An versión in k’ál a Torres Amat axi ti 1824 in eyendhál an bijláb «Jehovah», ani an Reina-Valera axi ti 1862, in eyendhál «Jehová».

b Ban segunda edición in k’ál an New Catholic Encyclopedia, volumen 14, ban página  883 ani 884 in ulal: «Talbél ti walkáj an israelitas, tujey ti lej k’ak’náb an bijláb «Yahweh», tam ko’oy ka jálk’uyat k’al an kaw ADONAI o ELOHIM».

c Ne’ets ka ela’ más i olchixtaláb ban k’a’ál pejach in k’ál an folleto Guía para el estudio de la Palabra de Dios, axi in bij «El nombre de Dios en las Escrituras Hebreoarameas».

d Ka tsu’uw an Diccionario Teológico Manual del Antiguo Testamento, tomo I, columnas 970 ani 971.