Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

¿Alkye Jehová?

¿Alkye Jehová?

Aju in tzaj ttzaqʼweʼn Tyol Dios

 In tzaj tqʼamaʼn Xjan Uʼj qa a Jehová aju Dios axix tok ex a Bʼinchal tkyaqil (Apocalipsis 4:11). Kʼulin profeta Abrahán, Moisés ex Jesús twitz (Génesis 24:27; Éxodo 15:1, 2; Juan 20:17). Ex a Dios tibʼaj tkyaqil twitz Txʼotxʼ ex nya oʼkx toj jun tnam (Salmo 47:2).

 In tzaj tqʼamaʼn Xjan Uʼj qa at jun tbʼi Dios tekuxix, aju Jehová (Éxodo 3:15; Salmo 83:18). Atz tzajni bʼibʼaj lu tiʼj jun verbo toj yol hebreo ex a t-xilen «AQINE AJU AX QINE». Ateʼ junjun aj xnaqʼtzal in tzaj kyqʼamaʼn qa aju bʼibʼaj lu a t-xilen «A in Nok te Tkyaqil». Toj tumel aj txi qʼamaʼn jlu tiʼj Jehová, tuʼnju a kubʼ bʼinchante tkyaqil ex in japun twi t-ximbʼetz (Isaías 55:10, 11). Ax ikx in nonin Xjan Uʼj qiʼj tuʼn tok qojtzqiʼn qe tbʼanel tmod, mas aju tkʼujlabʼil (Éxodo 34:5-7; Lucas 6:35; 1 Juan 4:8).

 Atz tzajni tbʼi Dios tiʼj yol hebreo ex toj español in kubʼ traducirit ik tzeʼn Jehová. In kubʼtoq tzʼibʼin bʼibʼaj lu kyukʼil kyaje letra te Tetragrámaton (יהוה) ex at toklen kyukʼil letra YHWH. Maske mintiʼxix ojtzqiʼn quʼn tzeʼn in xi qʼamet bʼibʼaj lu toj ojtxe yol hebreo, ya ma tzikʼ nim ambʼil in najbʼen bʼibʼaj Jehová toj yol español. Aju tnejel traducción tiʼj Tyol Dios toj yol lu jatumel tkuʼx tbʼi Dios, aʼyeju Salmos de Juan de Valdés, tojlo abʼqʼi 1537. a

¿Tiquʼn mintiʼ ojtzqiʼn quʼn tzeʼn in xi qʼamet tbʼi Dios toj ojtxe yol hebreo?

 Mintiʼtoq in che ajbʼen vocal toj ojtxe yol hebreo aj tkubʼ tzʼibʼit, sino in noktoq kyqʼoʼn xjal aj tjaw kyuʼjin. Noqtzun tuʼnj, tej otoqxi kubʼaj plaj Tyol Dios toj yol hebreo moqa Ojtxe Tuʼjil, ateʼ junjun xjal judiy mintiʼtoq in najbʼen tbʼi Dios kyuʼn. ¿Tiquʼn? Tuʼnju in kyqʼamaʼntoq qa nya bʼaʼn tuʼn tajbʼen tbʼi Dios. Tuʼntzunju, tej tjaw kyuʼjin jun taqikʼ Tyol Dios jatumel tkuʼx tbʼi Dios ajbʼen «Qajaw» moqa «Dios» kyuʼn te t-xel. Tej tbʼet ambʼil, kukx bʼant jlu kyuʼn xjal ex ikʼ tnaʼl kyuʼn tzeʼn in xi qʼamet tbʼi Dios. b

 Ateʼ junjun in tzaj kyqʼamaʼn qa in xitoq qʼamet tbʼi Dios ik tzeʼn «Yahweh» moqa «Yahvé», atzun junjuntl in tzaj kyqʼamaʼn junjuntl tumel. Kyoj uʼj e kanet toj mar Muerto at jun piẍ tiʼj uʼj te Levítico toj yol griego atz jatumel tkuʼx tbʼi Dios ex kubʼ qʼoʼn ik tzeʼn «Iao». In tzaj kyqʼamaʼn junjuntl aj tzʼibʼil toj yol griego te ambʼil ojtxe, qa jaku txi qʼamet tbʼi Dios ik tzeʼn jlu: «Iaé», «Iabé» moqa «Iaoué». Noqtzun tuʼnj, mlay qqʼama qa ikxix in xi qʼamet tbʼi Dios toj ojtxe yol hebreo. c

Junjun nya ax tok xnaqʼtzbʼil in tzaj qʼamaʼn tiʼj tbʼi Dios

 Aju in tzaj kyqʼamaʼn junjun xjal: In kanet tbʼi Dios quʼn toj Xjan Uʼj tuʼnju aʼye xjal o che kux qʼonte.

 Aju axix tok: In kubʼ tzʼibʼit tbʼi Dios toj yol hebreo kyukʼil kyaje letra te Tetragrámaton ex tkuʼx junlo 7 mil maj toj Xjan Uʼj. d Chʼixme kykyaqil traducción tiʼj Tyol Dios o jatz kyiʼn tbʼi Dios ex mintiʼ jun tiquʼn o bʼant jlu kyuʼn, te t-xel o kux kyqʼoʼn «Qajaw» moqa «Qman».

 Aju in tzaj kyqʼamaʼn junjun xjal: Mintiʼ tuʼn tajbʼen jun bʼibʼaj tiʼj Dios nimxix tipumal.

 Aju axix tok: Ax Dios xi qʼamante kye xjal tuʼn tkux kyqʼoʼn tbʼi nimku maj toj Xjan Uʼj ex taj tuʼn tajbʼen kyuʼn tmajen (Isaías 42:8; Joel 2:32; Malaquías 3:16; Romanos 10:13). Ax ikx, kubʼ tqʼoʼn Jehová kykastiw nya ax tok profeta tuʼnju ok tilil kyuʼn tuʼn tikʼ tnaʼl tbʼi kyuʼn xjal (Jeremías 23:27).

 Aju in tzaj kyqʼamaʼn junjun xjal: Bʼaʼn tuʼn qok lepeʼ tiʼj kykostumbr xjal judiy ex tuʼn tjatz iqʼet tbʼi Dios toj Xjan Uʼj.

 Aju axix tok: Mintiʼ ajbʼen tbʼi Dios kyuʼn junjun escriba. Pero kukx kux kytzʼibʼin kyoj copia bʼant kyuʼn tiʼj Tyol Dios. Maske bʼaj jlu, nya taj Dios tuʼn qok lepeʼ tiʼj kykostumbr xjal, sino taj tuʼn qnimen te (Mateo 15:1-3).

 Aju in tzaj kyqʼamaʼn junjun xjal: Mintiʼ tuʼn tkux qʼet tbʼi Dios toj Xjan Uʼj tuʼnju nya ojtzqiʼn quʼn tzeʼn in xi qʼamet toj ojtxe yol hebreo.

 Aju axix tok: Tukʼil ximbʼetz lu kyaj xjal tuʼn ttzaj kyqʼamaʼn qa ax tumel tuʼn t-xi qʼamet tbʼi Dios toj alkyexku yol. Noqtzun tuʼnj, in tzaj tqʼamaʼn Xjan Uʼj qa e ajbʼen bʼibʼaj toj ambʼil ojtxe kyuʼn tmajen Jehová ik tzeʼn xi qʼamet toj kyyol.

 Qo xnaqʼtzan tiʼj tbʼi Josué, jun jwes te tnam Israel te ambʼil ojtxe. Aqeju okslal te tnejel syent abʼqʼi in che yolin toj yol hebreo, bʼalo xi kyqʼamaʼn bʼibʼaj lu ik tzeʼn «Yeshúa», atzun qe okslal in che yolin toj yol griego, bʼalo xi kyqʼamaʼn «Iesous». Atz tzajni bʼibʼaj lu tiʼj yol hebreo pero kubʼ traducirin toj yol griego toj Tyol Dios. In tzaj tyekʼin jlu qa xi kyqʼamaʼn okslal qe bʼibʼaj ik tzeʼn xi qʼamet toj kyex kyyol (Hechos 7:45; Hebreos 4:8).

 Ax jlu jaku bʼaj aj tkubʼ traducirin tbʼi Dios. Nya mas nim toklen tzeʼn in xi qʼamet tbʼi Dios, sino aju tuʼn tkux qʼet jatumel tkuʼxtoq toj Xjan Uʼj.

a Ajbʼen «Iehova» tuʼn Juan de Valdés tiʼj tbʼi Dios. Tej tchʼexpaj yol, ax ikx kubʼ chʼexpuʼn tzeʼn kubʼ ttzʼibʼin tbʼi Dios. Jun techel, aju traducción kyiʼj Salmos te Bernardino de Rebolledo te abʼqʼi 1661, ajbʼen «Jehova» tuʼn. Atzun toj Xjan Uʼj Scío de San Miguel te abʼqʼi 1791, ajbʼen «Iehováh» tuʼn kyoj tqanil. Atzun toj traducción Torres Amat te abʼqʼi 1824 ajbʼen «Jehovah», ex ajbʼen «Jehová» tuʼn Reina-Valera te abʼqʼi 1862.

b Toj tkabʼ edición tiʼj uʼj New Catholic Encyclopedia, volumen 14, in tzaj tqʼamaʼn jlu toj t-xaq 883 ex 884: «Tej otoqxi tzikʼ ambʼil kymeltzʼaj aj Israel toj tnam Jerusalén, xi tzyet tuʼn tok kyqʼoʼn xjal bʼibʼaj Yahweh te xjan. Tuʼntzunju, xi tzyet tuʼn tajbʼen yol ADONAI moqa ELOHIM kyuʼn te t-xel».

c Kkanetel mas tqanil tuʼna toj xnaqʼtzbʼil tok tbʼi: «Aju tbʼi Dios kyoj uʼj e kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo ex arameo». Aju tkuʼx toj uʼj Jun onbʼil tuʼn qxnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios.

d Qʼonka twitza tiʼj Diccionario Teológico Manual del Antiguo Testamento, tomo I, toj columna 970 ex 971.