Yeni ku mithzimbu

Yehova Ikeye Iya?

Yehova Ikeye Iya?

Biyendeka Mbimbiliya

 Mbimbiliya imwesa ngwayo Yehova ikeye Njambi wa busunga. Ikeye watangele byuma byoshe. (Kujombolola 4:11) Kapolofweto Abilahama na kapolofweto Mosesa hamolika na Yesu boshe balemesele Yehova. (Kushangumuka 24:27; Kutuuka 15:1, 2; Yowano 20:17) Kapwile Njambi wa banu ba muyati umolika embwe, wapwa Njambi wa banu boshe bali hano “hasi hoshe.”—Myaso 47:2.

 Mbimbiliya inamwesa ngwayo Yehova likelyo lizina lya Njambi, co lyapwa lyendi lika. (Kutuuka 3:15; Myaso 83:18, NWT) Lyatunda ha lijwi lya Cihebelu lije lilumbununa “kupwa.” Co baka-kulilongesa bamo ngwabo eli lizina lilumbununa ngwabo “Akalingisa Byuma Bikaleko.” Ei lumbunwisi inafwila mwafwa Yehova ikeye Ishamatanga, co lalo akashulisilila bikulaheso byendi. (Isaya 55:10, 11) Mbimbiliya inamwesa lalo bifwa byakala nabyo Yehova bya kufwa ngwe cizemo cije capwa cifwa cakama manene ku bifwa byoshe byakala nabyo.—Kutuuka 34:5-7; Luka 6:35; 1 Yowano 4:8.

 Yehova yapwa lumbunwisi ya Mbunda ya lizina lya Njambi mu Cihebelu, lije lyakala na bisona biwana bya יהוה (YHWH.) Kutuzibuka mwamubwa mubakele na kutumbwila eli lizina mu Cihebelu kusañulu. Nameme ngoco, eli lizina bashwile laja kulipangesa. Cakumwenako, mu ndaka ya Ingilishi lyasholokele lwa kulibanga mu Mbimbiliya yanungulwile William Tyndale mu mwaka wa 1530. a

Bika binalingisa kukaluwe kuzibuka mubakele na kutumbwila lizina lya Njambi mu Cihebelu kusañulu?

 Mu sonekesi ya Cihebelu kusañulu kubakele na kupangesa bisona bya a, e, i, o, u. Munu uje wazibukile Cihebelu wasele kubitumbula haje hanapande nga atanda. Nameme ngoco, Bisoneka bya Cihebelu (Tesitamenti ya Laja) mubyahwile kubisoneka, Bayunda bamo bakele na biyongola bya kuhenga omwo bayongwele ngwabo banu kubapandele kutumbula Njambi ha lizina lyendi. Co mubakele na kutanda mikanda ije yakele na lizina lya Njambi mu kuzibika, bakele na kulingisa na lijwi lya kufwa ngwe “Shukulu” nambe “Njambi.” Mu kwita kwa simbu, ebi biyongola bya kuhenga byajalakanene, co sanesi ya kusañulu ya lizina lya Njambi baibalele. b

 Bamo ngwabo eli lizina bakele na kulitumbula ngwabo “Yawe.” Bakwaboco ngwabo bakele na kulitumbula mweka. Mu libulu lya kuzenga libatumbula ngwabo Dead Sea Scroll lije lili na mutamba wa mukanda wa Valevi mu Cigriki, eli lizina banalisoneka ngwabo Iao. Baka-kusoneka ba Bagriki ba kulibanga ngwabo lizina lya Njambi kusañulu bakele na kulitumbula ngwabo Iae, I·a·beʹ, nambe I·a·ou·eʹ. Oloni kukwesi bukaleho bumwesa ngwabwo mukemwo bene mubakele na kulitumbwila mu Cihebelu kusañulu. c

Biyongola bya kuhenga bya banu bamo kutalesa ku lizina lya Njambi

 Biyongola bya kuhenga: Banu bakebo banalisonekela lika lizina lya Yehova mu Bimbimbiliya bibananungulula.

 Busunga: Lizina lya Njambi lije lili na bisona biwana mu Cihebelu liwaniwa bisimbu bya kweta ku 7,000 mu Mbimbiliya. d Mu Bimbimbiliya byabingi, baka-kunungulula banatundisamo eli lizina na kwingisamo majwi a kufwa ngwe “Mwene.”

 Biyongola bya kuhenga: Njambi Muka-nzili Yoshe katondeka kukala na lizina lyendi mpundu.

 Busunga: Njambi ikeye babenya wahwimininine baje basonekele Mbimbiliya basoneke lizina lyendi. Co ashaka ngwendi boshe bamulemesa balipangese. (Isaya 42:8; Njwele 2:32; Malakiya 3:16; Loma 10:13) Njambi wapayele tupolofweto ba makuli baje bashakele kulingisa banu bebale lizina lyendi.—Njelemiya 23:27.

 Biyongola bya kuhenga: Kwesekesa na cisemwa ca Bayunda, lizina lya Njambi banapande kulitundisa mu Mbimbiliya.

 Busunga: Bayunda bamo baje bapwile balongesi ba mashiko babyanene kutumbula lizina lya Njambi. Nameme ngoco, kubalitundisile mu Bisoneka bya mu Mbimbiliya bibakele nabyo. Njambi kashaka ngwendi tukabangeye bisemwa bya banu bije kubilitombola na mashiko endi.—Mateo 15:1-3.

 Biyongola bya kuhenga: Lizina lya Njambi kulyapandele kukala mu Mbimbiliya mwafwa banu kubazibuka mwamubwa mubakalitumbwila mu Cihebelu.

 Busunga: Ei endekesi imwesa ngwe Njambi ashaka ngwendi banu ba bindaka bya kuliseza-seza batumbule lizina lyendi mu ngila ya kulifwa. Mbimbiliya imwesa ngwayo bangamba ba Njambi kusañulu baje bakele na kwendeka bindaka bya kuliseza-seza bakele na kutumbula mazina mu ngila ya kuliseza.

 Cakumwenako, tusimutwiyeni hali Yoshwa uje wapwile lyaako mu Isalele. Baka-Kilistu ba mu simbu ya tupositolo baje bakele na kwendeka Cihebelu basele kumutumbula Ngwabo Yehoh·shuʹaʽ. Baje bakele na kwendeka Cigriki bakebo basele kumutumbula ngwabo I·e·sousʹ. Mbimbiliya inamwesa sanesi ya Cigriki ya lizina lya Yoshwa lije lyapwile lya Cihebelu, kumwesa ngwabo baka-Kilistu bakele na kutumbula mazina kwesekesa na sanesi ibakele na kupangesa manene mu ndaka yabo.—Vilinga 7:45; Vahevelu 4:8.

 Mukemwo muinafwila na sanesi ya lizina lya Njambi mu bindaka bya kuliseza-seza. Cuma ca seho keti mubasanena lizina lya Njambi mu ndaka imo. Lizina lya Njambi linapande kukala mu myela mulinapande kukala mu Mbimbiliya. Eci cikeco cuma ca seho manene.

a Tyndale wapangesele sonekesi ya “Iehouah” mu mikanda itanu ya kulibanga mu Mbimbiliya ije yanungulwile. Mu kwita kwa simbu, ndaka ya Ingilishi inai na kutenguluka, co sonekesi yeli lizina nayo inatenguluka. Cakumwenako, mu 1612, Henry Ainsworth wasonekele eli lizina ngwendi “Iehovah” mwanungulwile mukanda wa Myaso. Oloni mu 1639, wasonekele eli lizina ngwendi “Jehovah” omwo welukilile kunungulula mukanda wa kulifwa. Co baje banungulwile Mbimbiliya ya American Standard Version ije ibatuhwisile mu 1901 nabo bapangesele sonekesi ya kulifwa ya “Jehovah” mu myela mubalyakele mu Bisoneka bya Cihebelu.

b Libulu lya New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Volyumu 14, liputa 883-884 ngwalyo: “Munima ya simbu yaindondo kutunda habatundilile Baisalele mu bunzinda, lizina lya Yahweh bashangumukile kulimona ngwabo banu kubapandele kulyendeka. Co bashangumukile kulingisa na lijwi lya ADONAI nambe ELOHIM.”

c Nga mushaka kuzibuka byabingi, taleni litaba zeekelizwe A4, mu Mbimbiliya ya Toloko ya Lifasi Lelinca, bije bimwesa lizina lya Njambi mu Bisoneka bya Cihebelu.

d Taleni libulu lya Theological Lexicon of the Old Testament, Volyumu 2, liputa 523-524.