Enda bua kuleshe mianda i muanka

Yehowa nnanyi?

Yehowa nnanyi?

Lwaluulo lwa Bible

 Yehowa nyi Efile a binyibinyi abadi batemune mu Bible, Mupangi a bintu byooso. (Kibafumbwilwe 4:11) Batemuki Abrahame na Moyise abaadi bamulangwile, mpa na Yesu badi mumulangwile. (Kibangilo 24:27; Efilu 15:1, 2; Yowano 20:17) Nyi Efile Mukulu, shi penda a mwilo kampanda, kadi a “nsenga ishima.”​—Misambo 47:2.

 Yehowa nyi eshina penda dimune dy’Efile Mukulu dyabadi baleshe mu Bible. (Efilu 3:15; Misambo 83:18) Adifiki mu kishima kya kina Ebelu akilesha “kwikala,” na bantu bebungi abalongaa myanda ya Bible abamba shi dino eshina adilesha shi “ayikashaa.” Kino kipatulwilo nkipushene na mudimo wa Yehowa wa bu Mupangi na bu Akumbashaa kikyebe ky’eshimba dyaaye. (Yeeshaya 55:10, 11) Bible etukwasha dingi bwa kuuka Yawa sha dino eshina, bikishekishe eyikashi dyaaye dikata dya kifulo.​—Efilu 34:5-7; Luuka 6:35; 1 Yowano 4:8.

 Eshina Yehowa nyi ngalulwilo a mu Kisongye a eshina dy’Efile Mukulu di mu kina Ebelu​—maleta ananka יהוה (YHWH), abetanyinaa bu Tetragramme. Mushindo ubaadi eshina dy’Efile Mukulu adibadikibwa mu kina Ebelu kya kala taukibwa dingi nya. Kadi, eshina “Yehowa” adiukibwa kalolo kubanga kala mu ludimi lwa Anglais, mwanda ubaadi ufundjibwe musango wa kumpala mu Bible a William Tyndale a mu 1530. a

Bwakinyi mushindo ubaadi aubadikibwa eshina dy’Efile Mukulu mu kina Ebelu kya kala taukibwa lelo uno?

 Kina Ebelu kya kala takibaadi akifundjibwa na maleta ashikukye nya, nkapenda maleta ashikale. Muntu auku kubadika kina Ebelu, baadi mulombeene kukumbasha maleta ashikukye bwa kubadika kalolo. Kadi, kunyima kwa’bo kupudisha kufunda Bifundwe bya mu kina Ebelu (“Kilombeeno kya Kala), beena Yunda ababangile kulonda kipikwa kya madimi kya’shi tabibuwa kutemuna eshina dy’Efile Mukulu. Nsaa yababadika Bifundwe n’eyi di bukopo mbalo yabadi bafunde eshina dy’Efile Mukulu, abaadi abedikasha na kutemuna myasu bu “Mwanana” sunga “Efile Mukulu.” Bipwa nkama kunyima, kino kipikwa kibi kibapalakane na bantu abalubile mushindo ubaadi aubadikibwa eshina dy’Efile Mukulu. b

 Bangi abamba’shi eshina d’Efile Mukulu dibaadi adibadikwa bu “Yahweh,” na bangi abapwandikisha ingi mishindo. Mufungofungo wa mu Kalunga Kafwe mwi kipindji kya mukanda wa Efilu mu kina Greke mwabadi bafunde eshina adifiki mu kina Ebelu shi Iao. Bafundji ba kina Greke kya kala abamba shi dibaadi adibadikibwa bu Iae, I·a·beʹ, sunga bu I·a·ou·eʹ, kadi takwi kintu su nkimune akishinkamisha shi ku ino yooso kwi sunga mushindo umune wipushene na mbadikilo a mu kina Ebelu. c

Madimi pabitale eshina dy’Efile Mukulu mu Bible

 Madimi: Mu Bible eshina “Yehowa” mbedikumbashe.

 Eyendo: Eshina dy’Efile Mukulu mu nfundjilo aadyo a maleta ananka Tetragrame di mu Bible misango ikile 7 000. d Mu Bible ibungi mbakashe eshina dy’Efile Mukulu na pa mbalo yadyo bela mwasu bu “Mwanana.”

 Madimi: Efile Mukulu Sha-bukome-booso te na lukalo lwa kwikala n’eshina nya.

 Eyendo: Efile Mukulu aye nabeene baadi mutume bafundji ba Bible bwashi bafunde eshina dyaaye misango binunu, na baadi mulungule balangwidi bwashi batemune eshina dyaaye. (Yeeshaya 42:8; Yowele 2:32; Malakii 3:16; Bena-Looma 10:13) Na dingi, Efile Mukulu baadi mutopekye bakamonyi ba madimi abaadi abatompo kulubisha bantu eshina dyaaye.​—Yeelemiya 23:27.

 Madimi: Muyile kipikwa kya beena Yunda, abitungu kukasha eshina dy’Efile Mukulu mu Bible.

 Eyendo: Eyendo shi bangi bafundji ba beena Yunda abaadi abapeele kutemuna eshina dy’Efile Mukulu. Kadi, tababaadi bedikaashe mu mikanda ya Bible nya. Sunga byekala byabya, Efile Mukulu takumina shi tulonde bipikwa bya bantu na kutupilwa miiya yaaye nya.​—Mateo 15:1-3.

 Madimi: Tabitungu kufunda eshina dy’Efile Mukulu mu Bible nya mwanda tadiukibwa mushindo ubadidi adibadikibwa mu kina Ebelu kya kala.

 Eyendo: Kunangushena uno mushindo akukyebe kwamba shi Efile Mukulu atekye bantu ba mu ndjimi ilekene bwa kwitanyina eshina dyaaye mushindo umune. Kadi, Bible alesha shi balangwidi b’Efile Mukulu ba kala abaadi abakula ndjimi ilekene abaadi abetanyina mashina a bantu mu ndjimi ilekene.

 Twate kileshesho kya Yooshwa, nsushi umune mwina Isaleleele. Beena Kidishitu ba kumpala babaadi abakula kina Ebelu abaadi balombeene kumwitanyina bu Yehoh·shuʹaʽ, na baaba babaadi abakula kina Greke abaadi balombeene kumwitanyina bu I·e·sousʹ. Bu byabidi shi mu Bible mbaluule eshina dya Yooshwa mu kina Greke, abimweneka kalolo shi beena Kidishitu abalondele kyubishi kya kwaluula mashina a bantu mu ndjimi ya bantu na bantu.​—Bikitshino 7:45; Bena-Ebelu 4:8.

 Twi kukita nka byabya na kwaluula eshina dy’Efile Mukulu. Kintu kya muulo ukata kukila mpa na kuuka kwa bibaadi abibadikwa eshina dy’Efile Mukulu kala nyi nkwidipa mbalo yadio bu ya muloo mu Bible.

a Tyndale baadi mufunde “Iehouah” mu mikanda itano ya kumpala ya mu Bible ibaadi mwaluule. Kunyima kwa bipwa, ludimi lwa Anglais lubaadi lushintulukye, na abaadi dingi bashintuule nfundjilo a eshina dy’Efile Mukulu. Bu kileshesho, mu 1612, Henry Ainsworth bafundjile “Iehovah” mu mukanda wa Misambo ubaadi mwaluule. Pabaadi mubanguule kwaluula Bible mu 1639, bafundjile eshina “Jehovah.” Bi mumune na bano abaadi baluule Bible a American Standard Version, baadi mutuukye mu 1901, abafundjile “Jehovah” mbalo yooso ibaadi eshina dy’Efile Mukulu mu Bifundwe bya mu kina Ebelu.

b Mukanda umune (New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Volime 14, masaki 883-884) awamba shi: “Mu angi mafuku kunyima kwa kwalukiila mu Bupika, eshina Yahweh ababangile kwiditshina ngofu, na ababangile kiubishi kya kufunda ADONAI sunga ELOHIM pa mbalo yadyo.”

c Bwa kuuka ingi myanda ibungi, tala appendice A4, “Le nom divin dans les Ecritures hébraïques,” mu Bible a Traduction du monde nouveau.

d Tala mu mukanda wa Theological Lexicon of the Old Testament, Volime 2, masaki 523-524.