Genda ha biroho

Yahwe Nuwe Oha?

Yahwe Nuwe Oha?

Eky’okugarukamu kuruga omu Baibuli

 Omu Baibuli, Yahwe nuwe Ruhanga ow’amananu kandi Omuhangi w’ebintu byona. (Okusuku’rwa 4:11) Banabbi nka Iburahimu hamu na Musa bamuramyaga nk’oku Yesu nauwe yakozere. (Okubanza 24:27; Okuruga 15:1, 2; Yohana 20:17) Yahwe tali Ruhanga w’oruganda rumu rwonka, baitu ali Ruhanga ‘owensi yoona.’—Zabuli 47:2.

 Baibuli n’eyoleka ngu ibara lya Ruhanga Yahwe ly’embaganiza muno. (Okuruga 3:15; Zabuli 83:18) Niriruga omu kigambo eky’Oruheburaniya ekirukumanyisa “kufooka,” kandi abakugu baingi abarukuseruliiriza ha Baibuli bagamba ngu ibara eri nirimanyisa “Afooka kyona eky’aba agondeze.” Amakuru g’ibara linu nigahikaana kurungi n’omulimo gwa Yahwe nk’Omuhangi kandi Ow’ahikiriza ekigendererwa kye. (Isaya 55:10, 11) Ekindi, Baibuli etukonyera kwetegereza Yahwe muntu wa mulingo ki kukira muno obwayoleka omulingo gwe ogurukukirrayo kimu ogw’okugonza.—Okuruga 34:5-7; Luka 6:35; 1 Yohana 4:8.

 Ibara Yahwe rundi Omurungeereza Jehovah lihindwirwe kuruga kigambo eky’Oruheburaniya ekikozesa enyuguta ina יהוה (YHWH), kandi ezimanyirwe nka Tetragrammaton. Omulingo gwonyini ibara lya Ruhanga lyayaturwamuga kara Omuruheburaniya tigumanyirwe. Baitu ibara lya Yahwe nirisangwa n’omu Baibuli ezirukwahukana. Baitu ibara “Yahwe” likozesiibwe n’omu Runyoro/Rutooro kumara emyaka nyingi. Ibara linu likabanza kuzookera omu mpindura ya William Tyndale ey’Orungeereza eya 1530. a.

Habwaki Enyatura y’Ibara lya Ruhanga omu Ruheburaniya Etamanyirwe?

 Oruheburaniya orwa kara, rwahandiikwaga batarukukozesa enyuguta ezirukwatuza ebigambo oihireho enculeezi zonka. Omusomi Omuheburaniya nuwe yayeteramuga enyuguta ezirukwatuza ebigambo nambere kirukwetaagisa. Baitu hanyuma y’okumaliiriza kuhandiika Ebyahandiikirwe eby’Oruheburaniya (“Endagaano Enkuru”), Abayudaaya abamu bakatunga entekereza etahikire erukugamba ngu tikihikire kwatura ibara lya Ruhanga. Obubabaga nibasoma ekyahandiikirwe ekirumu ibara lya Ruhanga omu iraka erikuhulirwa, ibara tibalisomaga oihireho bateekahoga ebitiinisa nka “Mukama” rundi “Ruhanga.” Ebyasa by’emyaka obubyagenzere nibirabaho, entekereza enu ekaikara n’ejanjaara kandi hanyuma omulingo gwonyini ogw’okwaturamu ibara lya Ruhanga omu Ruheburaniya orwa kara, gwahwaho. b

 Abamu bagamba ngu ibara lya Ruhanga lyayaturwaga nka “Yahwe,” kandi abandi baine entekereza ezirukwahukana hali eki. Omuzingo ogwa Dead Sea Scroll, ogurumu ekicweka eky’Ebyabalevi omu Ruyonaani kihindura ibara linu nka Iao. Abahandiiki Abayonaani aba kara nabo bagamba ngu ibara linu niryaturwa nka Iae, I·a·beʹ, na I·a·ou·e, baitu busaho enyatura y’ibara omu mabara ganu ey’erukugumibwa ngu niyo yakozesebwaga omu Ruheburaniya orwa kara. c

Ebisuba ebirukukwata ha kukozesa ibara lya Ruhanga omu Baibuli

 Ekisuba: Empindura za Baibuli ezirukukozesa ibara “Yahwe” zikongeramu bwongeramu ibara eri.

 Amananu: Ekigambo ky’Oruheburaniya ekirukumanyisa ibara lya Ruhanga ekiri omu mulingo gwa Tetragrammaton nikisangwa omu Baibuli emirundi nka 7,000. d Empindura za Baibuli ezirukukira obwingi ziihibwamu ibara lya Ruhanga bakigenderiire kandi omu kiikaro kyalyo batekamu ekitiinisa nka “Mukama.”

 Ekisuba: Ruhanga Ow’obusobozi bwona tarukwetaaga ibara ery’embaganiza.

 Amananu: Ruhanga wenyini nuwe yakozeseze abahandiiki kukozesa ibara lye emirundi nyingi kandi natereera abo abamuramya kukozesa ibara lye. (Isaya 42:8; Yoweri 2:32; Maraki 3:16; Abarumi 10:13) Amananu gali, Ruhanga akajunaana banabbi ab’ebisuba abalengereho kuleetera abantu kwebwa ibara lye.—Yeremiya 23:27.

 Ekisuba: Kusigikirra ha mugenzo gw’Abayudaaya, ibara lya Ruhanga lisemeriire kwihibwa omu Baibuli.

 Amananu: Ky’amananu ngu abahandiiki Abayudaaya abamu bakanga kwatura ibara lya Ruhanga. Baitu bataihe ibara eri omu Baibuli zaabo. Kwahukana n’eki, Ruhanga tarukugonza tuhondere emigenzo y’abantu ey’erukwahukana ha biragiro bye.—Matayo 15:1-3.

 Ekisuba: Ibara lya Ruhanga tirisemeriire kukukozesebwa omu Baibuli habwokuba busaho amanyire omulingo gwonyini lyaturwa omu Ruheburaniya.

 Amananu: Entekereza nk’enu n’emanyisa ngu Ruhanga nanihirramu abantu abarukubaza endimi ezirukwahukana kwatura ibara lye omu mulingo ogurukusisana. Baitu, Baibuli n’eyoleka ngu abaheereza ba Ruhanga omu kasumi ka kara, abaabazaaga endimi ezirukwahukana, bayaturaga amabara gonyini omu miringo ey’erukwahukana.

 Ekyokurorraho, tekerezaaho omucwi w’emisango Omwisaleri ayayetwaga Yosuha. Abakristaayo ab’omu kyasa eky’okubanza ababazaaga Oruheburaniya baakwatwire ibara lye bati Yehoh·shuʹa, kandi abo ababazaaga Oruyonaani baakwatwire ibara eri nka I·e·sousʹ. Abaahindwire Baibuli omu Ruyonaani bakakozesa ibara Yosuha nk’oku lyali niryaturwa omu Ruyonaani, ekirukwoleka ngu Abakristaayo Abayonaani bayaturaga ibara eri nk’oku lyayaturwaga omu rulimi rwabo.—Engeso Ezabakwenda 7:45; Abaheburaniya 4:8.

 Enkora niyo emu n’esobora kuhonderwa omu kuhindura ibara lya Ruhanga.

a Tyndale akakozesa ekigambo “Iehouah” kumanyisa ibara lya Ruhanga obwakaba nahindura ebitabu bitaano ebya Baibuli eby’okubanza. Hanyuma y’akasumi, Orungereeza rukahinduka n’empandiika y’ibara lya Ruhanga yahinduka. Ekyokurorraho, omu 1612, Henry Ainsworth akakozesa ekigambo “Iehovah” kumanyisa ibara lya Ruhanga obwakaba nahindura ekitabu kya Zabuli. Omu 1639, obuyagarukiremu kuhindura eby’akaba ahindwire kara, ha murundi gunu akakozesa ekigambo “Jehovah.” Omu mulingo nugwo gumu, abaahindwire Baibuli eya American Standard Version eyaturukiibwe omu 1901, bakakozesa ekigambo “Jehovah” nambere ibara lya Ruhanga lyabaga liri omu Ruheburaniya.

b Ekitabu kya New Catholic Encyclopedia, Ekyakabiri, Omuzingo 14, orupapura 883-884, nikigamba: “Hanyuma y’okurabaho obwire Abayudaaya bamazire kuruga omu bunyagwa, ibara Yahwe likatandika kutwarwa nk’ery’ekitiinisa muno ngu tiriresemeriire kwaturwa, kandi omu kiikaro kyalyo baatandika kukozesa ekigambo ADONAI rundi ELOHIM.

c Kumanya ebirukukiraho, rora ebyongiirweho A4, “The Divine Name in the Hebrew Scriptures,” omu mpindura ya New World Translation of the Holy Scriptures.

d Rora Theological Lexicon of the Old Testament, Omuzingo 2, orupapura 523-524.