Swi tikomba onge mfumo wa Armenia se wa ti xixima timfanelo ta vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona. Hi October 23, 2013 Khomixini ya Armenia yi yingisele ni ku pasisa swikombelo swa 51 swo endla ntirho wo korhokela tiko eka swa 90 swa Timbhoni ta Yehovha leti endleke swikombelo ehansi ka lunghiselelo leri lerintshwa (Khomixini yi ta tlhela yi kambisisa swikombelo leswi saleke). Kutani Khomixini yi ye eKhotsweni ra Erebuni ivi yi fika yi pasisa swikombelo leswi endliweke hi Timbhoni ta tsevu eka ta 20 leti khotsiweke kwalaho. Timbhoni teto ta tsevu ti ntshunxiwile hi October 24, 2013. Khomixini yi ta kambisisa swikombelo swa Timbhoni leta ha khotsiweke leti na tona ti hlawuleke ku endla mintirho yo korhokela tiko naswona ku languteriwe leswaku yi ntshunxa vavanuna volavo lava hlawuleke lunghiselelo lerintshwa.

Swiendlakalo leswi swi sungule hi June 8, 2013 loko mfumo wa Armenia wu amukele mindzulamiso leyi endlaka leswaku Nawu wa Armenia wa Ntirho Wun’wana wo Korhokela Tiko wu fambisana ni milawu ya Nhlangano wa Matiko ya Yuropa naswona wu sungule ku swi tirhisa hi July 25, 2013. Presidente wa Armenia u vulavule hi nawu lowu, lowu wa ha ku lulamisiwaka eka Nhlangano wa Palamendhe wa Nhlengeletano ya Matiko ya Yuropa hi October 2, 2013, loko a ku: “Vanhu lava nga swi laviki ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona a va nge he voniwi nandzu wa vugevenga hi ku ya hi milawu ya hina.” Hi October 3, 2013, mfumo wa Armenia wu amukele nawu lowu hungutaka swigwevo swa vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona hi tin’hweti ta tsevu. Hikwalaho ka nawu lowu, Timbhoni ta nhungu leti a ti saleriwe hi tin’hweti leti nga ehansi ka tsevu leswaku ti heta xigwevo xa tona ti ntshunxiwile hi October 8 na 9, 2013.

Lunghiselelo lerintshwa ra ntirho wo korhokela tiko ri endla leswaku vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona va kota ku pfuna tiko ra vona hi ndlela leyi nga lwisaniki ni ripfalo ra vona leri leteriweke hi Bibele. Sweswi ntirho wolowo a wa ha ri ehansi ka Vuthu ra Masocha kambe wu le hansi ka valawuri va miganga. Ntirho wa kona wu teka tin’hweti ta 36, tiawara ta 48 hi vhiki ni masiku ya 10 yo wisa hi lembe. Lava endlaka xikombelo va ta nyikiwa mintirho leyi nga ekusuhi ni makaya ya vona naswona yi nga fambisaniki ni vusocha.

Loko tiko ra Armenia ri ve xirho xa Nhlengeletano ya Matiko ya Yuropa hi 2001, ri tibohile hi ku ya hi xiboho xa matiko hinkwawo lamantshwa xo amukela nawu wa ku simeka ntirho wo korhokela tiko ni ku va ntshunxa ekhotsweni vanhu hinkwavo lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona. Hambileswi tiko ra Armenia ri tiboheke, ri hambete ri tengisa ni ku khotsa majaha lama nga Timbhoni.

Vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona va ve ni ntshembonyana hi July 1, 2004, loko Nawu wa Mfumo wa Armenia wa Ntirho Wun’wana wo Korhokela Tiko wu sungula ku tirha. Hambiswiritano, lunghiselelo ra mintirho yo korhokela tiko ri ve ehansi ka vuthu ra masocha to ho suka naswona vanhu a va xupuriwa. Nhlengeletano ya Matiko ya Yuropa yi vule hi ku phindha-phindha leswaku mintirho yo korhokela tiko a yi nga fambisani ni milawu ya matiko ya Yuropa. Hi xikombiso, eka Xiboho xa vu-1532 (xa 2007) Nhlangano wa Palamendhe wa Nhlengeletano ya Matiko ya Yuropa wu vule leswaku wu “karhateke ngopfu hileswi ku pfumaleka ka mintirho leyinene yo korhokela tiko swi endlaka leswaku vanhu vo tala lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona, lava vo tala va vona ku nga Timbhoni ta Yehovha, va hambetaka va khotsiwa, tanihi leswi va hlawulaka ku khotsiwa ematshan’weni yo endla mintirho yo korhokela tiko leyi kahle-kahle yi nga riki yona.”

Komiti ya Timfanelo ta Vanhu ya Nhlangano wa Matiko na yona yi vule leswaku yi karhatekile hileswi tiko ra Armenia ri hambeteke ri khotsa Timbhoni leti alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra tona. Eka nhlengeletano ya vu-105 (2012), Komiti yi gimete hi marito lama nge:

“Tiko ra Armenia ri fanele ri veka mintirho leyi hakunene yi nga ya ku korhokela tiko, leyi nga fambisaniki nikatsongo ni vusocha, leyi nga endliwaka hi vanhu hinkwavo lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona, leyi nga endleriwangiki ku va xupula naswona a va fanelanga va tekeriwa ehansi hi ku nyikiwa mintirho ya xiyimo xa le hansi, va hakerisiwa timali kumbe ku tirhisiwa nkarhi wo leha ngopfu. Nakambe tiko ri fanele ri ntshunxa vanhu hinkwavo lava khotsiweke hileswi va alake ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona kumbe lava aleke ku endla mintirho yo korhokela tiko leyi nga kona sweswi ya lava nga laviki ku ya evusocheni.”

Leswi Vahan Bayatyan ni majaha man’wana mambirhi lama nga Timbhoni lama voniweke nandzu ma nga kumangiki mpfuno etihubyeni ta le Armenia, ma mangalele tiko ra Armenia eka Huvo ya Yuropa ya Timfanelo ta Vanhu (European Court of Human Rights [ECHR]). Nandzu wa Nkulukumba Bayatyan wu cince swilo loko hi July 7, 2011, Huvo Leyikulu ya ECHR yi yime na yena. Ematin’wini hinkwawo ya ECHR, a ku ri ro sungula ku va yi teka xiboho xa leswaku Ntwanano wa Matiko ya Yuropa wa Timfanelo ta Vanhu wu va sirhelela vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona. Xiboho xexo lexi tsakisaka xa Huvo Leyikulu xi landzeriwe hi swiboho swin’wana swa mune swa ECHR, leswi na swona swi lweleke timfanelo ta vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona. *

Ku nga khathariseki xiboho lexi tekiweke hi Huvo Leyikulu eka nandzu exikarhi ka Bayatyan ni tiko ra Armenia, mfumo wa Armenia wu tengise ni ku vona nandzu majaha ya 29 lama nga Timbhoni lama aleke ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra wona naswona ya 23 ma khotsiwile. Ku sukela hi July 2011 ku fikela hi October 2013, majaha ya 86 ma hete malembe yo tlula 168 emakhotsweni ya le Armenia. Man’wana ya majaha lawa ma lwisane ni ku khotsiwa ka wona loku nga riki enawini hi ku rhumela swikombelo leswi engetelekeke eka ECHR.

Vanhu lava aleke ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona lava heteke xigwevo xa vona xo pfaleriwa ekhotsweni ni lava ntshunxiweke hi October 2013, va tshemba leswaku tirhekhodo ta vona ta vugevenga ti ta suriwa hi ku ya hi mindzulamiso ya sweswinyana leyi endliweke eArmenia eka milawu ya yona ya vugevenga. Mhaka yin’wana leyi lavaka ku lulamisiwa i ya leswaku xana va ta rihiwa vanhu lava voniweke nandzu ni lava khotsiweke endzhaku ka xiboho lexi tekiweke eka nandzu exikarhi ka Bayatyan ni tiko ra Armenia.

Swi ta vonaka loko ku tirhisiwa ka nawu wa Armenia lowu antswisiweke wa mintirho yo korhokela tiko wu ta va ni vuyelo lebyi heleleke. Hambiswiritano, swi tikomba onge sweswi tiko ra Armenia ri endle matshalatshala lamakulu yo xixima mfanelo ya vanhu ya ku ala ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona.

Gondzo Ro Leha Leri Yisaka Eka Lunghiselelo Ra Mintirho Yo Korhokela Tiko Leyi Amukelekaka