Yai panembwa’mba bijipo

MARCH 17, 2014
TURKEY

Kyalo kya Turkey Kyakana Kulondela Muzhilo Waamba pa Bakana Kutwela Bushilikale

Kyalo kya Turkey Kyakana Kulondela Muzhilo Waamba pa Bakana Kutwela Bushilikale

“Mwina Turkey usemwatu mushilikale.” Bino byobyo bafunjisha baana basukulu kabiji byo byamba ne bamulwila ntanda, ne bafunda bya mushilikale nabo byobyo bebafunjisha. Kwesakana na mizhilo, ngikazhi yense wamulume mu kyalo kya Turkey wafwainwa kwikala mushilikale kabiji basekela bingi juba jitanshi jatendeka muntu kufunda bushilikale. Kechi kitukumisha pa kumona kyalo kya Turkey byo kyabula kunemeka muzhilo waamba pa kunemeka luusa lwa bakana kutwela bushilikale nangwa kwingilako mingilo ya bushilikale ne.

Kyalo kya Turkey ke kyalo kimo kiji mu kipamo kya Council of Europe kibula kunemeka luusa lwa bakana kutwela bushilikale

Nangwa byonkabyo, ba mu kipamo kya State of the Council of Europe, basajilepo kulondela muzhilo ye balengele ku kochi wa European Convention on Human Rights wafwainwa kulondelanga bantu mu bino byalo. Kyalo kya Turkey kilondela mizhilo ya mu byalo bya Europe. Na mambo a byafuukwilepo kije kya Grand Chamber of the European Court of Human Rights (ECHR) mu mambo a ba Bayatyan ne kyalo kya Armenia, kyalo kya Turkey kiji na mwingilo wa kunemeka byafuukwilepo kije kya Council of Europe ne kunemeka luusa lwa bakana kutwela bushilikale. Byo kiji kuba’mba bakana kuba bino, bakana kutwela bushilikale mu kyalo kya Turkey bebamanyika bingi.

Bakamonyi ba kwa Yehoba 55 baeseka kulomba kafulumende wa kyalo kya Turkey kunemeka luusa lwa bakana kutwela bushilikale pa myaka kukila pa 10 yapitapo. Na mambo a kuba’mba bebakaina byo balomba, kino kyalengela kwibamanyika bingi, kwibambila kupana mali avula bingi kabiji bamo bebakasa mu kaleya pa myaka imo. Katatakatu papo, Bakamonyi babalume 15 mu Turkey babena kwibamanyika bingi na mambo a kukana kwingilako mingilo ya bushilikale.

‘Nafwainwa Kulondela Jiwi ja mu Muchima’

“Kyalo kechi kyafwainwa kundengela kubula kulondela jiwi jami ja mu muchima jo nafunjisha na Baibolo ne byambo bya Lesa biji pa Isaya 2:4 byo nafwainwa kukokelanga ne.” Kino kinembelo, bekinemba pa jibwe jikatampe jiji kulutwe ya ofweshi wa ntanda yonse wa United Nations mu York City, kyaamba’mba bantu bakana kulwa nkondo ‘bakalula mapoko abo ke bya kujimako kabiji kechi bakafunda kulwa nkondo jibiji ne.’ Na mambo a bino byambo, ba Feti Demirtaş, bangikazhi ba mu Turkey saka baji na myaka 25, balumbulwile ene mambo o bafuukwijilepo kwibatwala mukaleya kukila kwingila mingilo ya bushilikale. Byo baji Bakamonyi ba kwa Yehoba, ba Feti banemeka bingi jiwi jabo ja mu muchima jo bafunjisha bulongo na Baibolo. Na mambo a kino, ba Feti pa bimye jikumi bebapamo mambo kabiji baikala mukaleya mwaka umo ne kichika.

Kimye kitanshi kyo bebakashile, mukulumpe wa bashilikale wibambijile kuvwala bivwalo bya bushilikale, pano bino ba Feti bakaine basajilepo kukokela jiwi jabo jo bafunjisha bulongo na Baibolo. Kepo mukulumpe wa bashilikale ebatwajile kwajinga banabalume 400 ne kwambila ba Feti kuvwala kikoko. Napotu bakaine. Byo bebakashile kimye kitanshi, bebambijilenga bingi byambo bya mukeyu, kwibapantaula ku mutwe, ku bipuzhi, ku maulu ne kwibazhangaula mapi pa meso ku balama baji mu kaili.

Byo bebakashile kimye kya butanu mu kaleya mu April 2006, balama baji mu kaili bakanjikizhe ba Feti ne kwibavula bivwalo pa kuba’mba bavwale bivwalo bya bushilikale. Inge bakana kuvwala bivwalo bya bushilikale, bebatwalanga ku kampu wa bashilikale pa moba ana. Byo bakebelenga kuba’mba baleke kuba byo baitabilamo, bebakashijile ku mwanya wabo na nshimbi bufuku bonse, mute bebakashilanga ku byela bya mu kaleya. Ba Feti baambile’mba: “Kimye kya mute nachinanga bingi kabiji kya bufuku kechi nalalanga ne, na mambo a kulanguluka pa byo bakamanyika juba jakalondelapo. Nangwa kya kuba nakoyokanga bingi na mambo a kumanyika, bino natwajijile kulondela jiwi jami ja mu muchima.”

Kochi wa European Court of Human Rights Watala pa Kilengela Bantu Kukana Kutwela Bushilikale

Ba Feti Demirtaş, mu 2007, batwajile mambo abo ku kochi wa ECHR, ne kwamba’mba kyalo kya Turkey kechi kyanemekele luusa lwabo ne, byo bebakashile mu kaleya na mambo a kukana kutwela bushilikale. Pa 17 January mu 2012, kochi wa ECHR wibabingishe na mambo, ne kwamba kuba’mba ba Feti kechi bebanemekele ne, kabiji bebamanyikile kyatama bingi ne kwibayanjisha. Kochi wa European Convention on Human Rights waamba’mba, bantu baji na luusa lwa kulondela bintu bya bupopweshi byo baitabilamo. *

Panyuma ya kuba kochi yatala pa ano mambo a bakana kutwela bushilikale, ba Feti baketekejile kuba’mba bakulumpe ba mu kyalo kya Turkey bakakanya bantu kuleka kwibamanyika. Kochi wa ECHR waambijile kafulumende wa kyalo kya Turkey kwibapa mali 20,000 euros pa bintu byo bebonawijile, mali o bataile ne o baingijishetu ku bintu bikwabo. Nangwa byonkabyo, byo papichile bañondo bana kufuma po bachibijile mambo ku kochi wa ECHR a ba Feti Demirtaş ne kyalo kya Turkey, kochi wa bashilikale wa Turkey’s Military Court wibakashile mu kaleya bañondo babiji ne kichika na mambo a kukana kutwela bushilikale. Ba Feti balombele kubwezhapo mambo abo ku kochi wa Military Court kabiji ano mambo a kiji ku uno kochi.

Kavoto ka UN Human Rights Committee Katundaika Luusa lwa Bakana Kutwela Bushilikale

Kyalo kya Turkey kyakana kulondela byaambile kavota ka UN Human Rights Committee katataka papo. Mu 2008 Bakamonyi babiji, ba Cenk Atasoy ne ba Arda Sarkut, batwajijile nkalata ya kwijizhanya ku kipamo kya UN, ne kwamba kuba’mba bakulumpe ba mu kyalo kya Turkey kechi banemekele luusa lwabo ne, na mambo a kutwajijila kumanyika bantu na mambo a kukana kwingila mingilo ya bushilikale. Kwesakana na muzhilo ye balengele pa 19 March mu 2012, kipamo kya UN Human Rights Committee kyaambile kuba’mba, “bano banabalume bakaine mingilo ya bushilikale kwesakana na byo baitabilamo.” Kabiji kwibamanyika ne kwibakwata ke kubula kunemeka jiwi jabo ja mu muchima kabiji ke kulala muzhilo nambala 18, jifuka 1 mu mizhilo ya International Covenant on Civil and Political Rights.”

Nga kyalo kya Turkey kyaubapo ka pa bino byo bebakambizhe? Kyatwajijila kupamo bano bantu babiji mambo, bebeta na kwamba ano mambo jina pa ñondo pa ñondo * nangwa kwibamanyika ne kwibayanjisha.

Bakamonyi ba kwa Yehoba mu Turkey bakebesha bingi kwikela mwayila mafunde a mu Baibolo. Kamonyi yense wafwainwa kwisajilapo aye mwine bya kuba inge bakulumpe ba mu kafulumende bamwita kuba’mba atwele bushilikale. Ba Feti Demirtaş ne Bakamonyi bakwabo baambishatu kuba’mba kutwela bushilikale ke kulala mizhilo ya mu Baibolo ne konauna jiwi ja mu muchima.

Bano bansongwalume babena kuketekela kafulumende kutalapo bulongo pa ano mambo abo. Kochi wa ECHR ne kipamo kya UN Human Rights Committee baketekela kuba’mba kyalo kya Turkey kikalondela mizhilo pa kuchiba mambo ne kubila monka mukebewa, ne kulengela bakulumpe mu mukafulumende kunemeka luusa lwa bakana kutwela bushilikale. Inge kino kyalo kya Turkey kikobe bino popo kikanemeka luusa lwa bantu kwesakana na mizhilo ya kipamo kya Council of Europe yaamba pa luusa lwa bantu.

^ jifu. 10 Kino kechi kyo kimye kitanshi uno kochi wa ECHR kyo amba ano mambo a mu kyalo kya Turkey aamba pa bakana kutwela bushilikale ne. Mu 2011 mu November, kochi wabingishe Bakamonyi ba mu Turkey, ba Yunus Erçep, bo bapelemo mambo pa bimye 41 a bumbanzhi pa myaka kukila pa 14 na mambo a kukana kwingila mingilo ya bushilikale mu kyalo kya Turkey.

^ jifu. 14 Katataka papo kafulumende wabujile bashilikale kutwezhanga bashilikale panyuma ya bañondo basatu.