Ir al contenido

Ka̱ndíxai̱ ña̱ ndákanixi̱ní Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ni̱i̱

Ka̱ndíxai̱ ña̱ ndákanixi̱ní Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ni̱i̱

Ka̱ndíxai̱ ña̱ ndákanixi̱ní Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ni̱i̱

IIN TA̱ DOCTOR KÁʼA̱NRA XA̱ʼA̱ ÑA̱ NDO̱ʼORA

YI̱ʼI̱ XI̱NDIKAI̱ ti̱xin iin auditorio ña̱ hospital ta ndákanii̱ nu̱ú na̱ doctor ndáaña kúú ña̱ ndo̱ʼo iin ta̱a ta̱ xi̱kumií iin tumor. Saá ni̱ka̱ʼi̱n xíʼinna “kivi kachiyó, ta̱ ta̱a yóʼo ni̱xi̱ʼi̱ra xa̱ʼa̱ ña̱ naní hemólisis (ña̱ ndíʼi-xa̱ʼa̱ ña̱ naní glóbulos rojos ku̱ñu iin na̱ yiví) ta saátu xi̱kuumiíra ña̱ naní insuficiencia renal aguda, na̱ yiví kúúmiína ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱a̱ʼání ni̱i̱ ku̱a̱ndee ku̱ñuna”.

Iin ta̱ profesor sáa̱níra nda̱kundichira ta ni̱ka̱ʼa̱nra “¿Á kúni kachiún ña̱ suvi ni̱i̱ tá kítáʼan xíʼin ku̱ñura nda̱kiʼinra?”. Saá nda̱kuii̱n yuʼúra: “Su̱ví ña̱yóʼoví kúú ña̱ kúnii̱ kachii̱”. Saá ni̱na̱ʼi̱ sava na̱ʼná nduchú-ini ta̱ ta̱a yóʼo nu̱úna ta ni̱ka̱ʼin: “Yóʼo náʼa̱ ña̱ xi̱kuumiíra lisis [ña̱ ndi̱ʼi-xa̱ʼa̱] ku̱a̱ʼání glóbulos rojos nduchú-inira ta xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo ki̱xáʼa kúúmiíra ña̱ naní insuficiencia renal aguda”. a Na̱ yiví ki̱xáʼa xítona nu̱úi̱, ta ki̱xáʼa yíʼviníi̱. Ña̱ nda̱a̱, iin doctor ta̱ sa̱kán ki̱xáʼava kúi̱ soo ta̱kán xa̱a̱ xi̱xininíra, nisaá kǒo níkivi ndandikó-inii̱ xa̱ʼa̱ ña̱ ni̱ka̱ʼi̱n.

Tá ku̱u ña̱yóʼo, su̱ví testigo Jehová níxikui̱. Ka̱kui̱ ku̱i̱ya̱ 1943 chí Sendai, ña̱ ndíka̱a̱ chí norte ña̱ Japón. Yivái̱ xi̱kuura patólogo xíʼin psiquiatra, xa̱ʼa̱ ña̱kán nda̱kaxii̱n kaʼvii̱ ña̱ koi̱ doctor. Tá 1970 tá ku̱a̱ʼa̱n u̱vi̱ ku̱i̱ya̱ ña̱ káʼvii̱ ti̱ndaʼíi̱ xíʼin ñá Masuko.

Ki̱xáʼi̱ sákuaʼi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ naní Patología

Nani xi̱kaʼvii̱ ñá Masuko kúú ñá xi̱kachíñu ña̱ va̱ʼa ni̱ʼíndi̱ ña̱ kuxundi̱. Xi̱kutóoníi̱ koi̱ doctor; xi̱ndakandaní-inii̱ xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱xitoi̱ ña̱ va̱ʼaní na̱kuva̱ʼa kuñuyó. Soo, kǒo níndakanixi̱níi̱ ña̱ íyo iin na̱ i̱xava̱ʼa ndiʼi ña̱yóʼo, nda̱kanixi̱níi̱ ña̱ sakuaʼakai̱ xa̱ʼa̱ ña̱ koi̱ doctor sákusi̱íña-inii̱. Tá sa̱ndíʼíi̱ ka̱ʼvii̱ ki̱xáʼakai̱ sákuaʼi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ naní patología, na̱ káʼvi ña̱yóʼo kúú na̱ xíto nda̱chun kúú ña̱ kíʼin kue̱ʼe̱ miíyó ta ndáaña ndóʼoyó xíʼin ña̱yóʼo.

Ki̱xáʼa xíka-inii̱ xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱a̱ndee ni̱i̱ na̱ yiví tá xi̱kaʼvii̱ xíʼin ku̱ñu na̱ xi̱xiʼi xíʼin kue̱ʼe̱ cáncer. Tá kéʼéna operación xíʼin iin na̱ yiví na̱ kúúmií cáncer ku̱a̱ʼání ni̱i̱ na̱yóʼo xíta, ta xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo kivi kiʼinna inka kue̱ʼe̱ ña̱ naní anemia, ta ndúndeékaña tá kéʼéna ña̱ naní quimioterapia xíʼinna. Ta xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo káʼa̱n na̱ doctor ña̱ xíniñúʼu ndakiʼinna ni̱i̱. Soo, yi̱ʼi̱ xi̱ndakanixi̱níi̱ ña̱ xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo kamaníka ndáya̱ʼa kue̱ʼe̱ cáncer inka táʼví ku̱ñu na̱ yiví. Soo vitin kúnda̱a̱-iniyó ña̱ kivi kiʼin na̱ yiví yóʼo ña̱ naní inmunosupresión, ña̱yóʼo kúni̱ kachiña ña̱ kivi ndikó tuku na̱ yiví kuumiína kue̱ʼe̱ yóʼo ta nda̱a̱ kivi xa̱a̱na kuvina. b

Ku̱i̱ya̱ 1975 saá ku̱u ña̱ na̱túʼi̱n xíʼinndó tá xa̱ʼa̱, ta̱ profesor kán xi̱kuutura hematólogo, xa̱ʼa̱ ña̱kán kǒo níndakanda̱-inii̱ ña̱ ni̱sa̱a̱níra tá ni̱ka̱ʼi̱n ña̱ ni̱xi̱ʼi̱ ta̱ ta̱a kán xa̱ʼa̱ ña̱ nda̱kiʼinra ni̱i̱. Soo, nisaá nda̱kundeévai̱ ni̱ka̱ʼi̱n xa̱ʼa̱ ña ku̱u, tándi̱ʼi kǒo nísa̱a̱kara.

Kǒo kuumiíkayó kue̱ʼe̱ ni ña̱ kuviyó

Tiempo saá iin ñá testigo Jehová ñá xa̱a̱ chée ni̱xa̱ʼa̱nñá xi̱toñá ñá síʼi̱. Tá nátúʼun ñá hermana kán xíʼin ñá Masuko ni̱ka̱ʼa̱nñá ki̱vi̱ Jehová ta ñá Masuko ni̱ndakatuʼúnñáña ndáaña kúni̱ kachiña. Ñá hermana kán nda̱kuiinñá: “Saá naní Ndióxi̱ ta̱ nda̱a̱”. (Tá ni̱xi̱yo loʼo ñá síʼi̱ xi̱kaʼviñá Biblia, soo nu̱ú Biblia ña̱ xi̱kaʼviña na̱samana ki̱vi̱ Ndióxi̱ ta nda̱chinúuna “TÁTA”). Ki̱vi̱ saá ku̱ndaa-iniñá ña̱ íyova ki̱vi̱ Ndióxi̱.

Ñá Masuko ki̱xáʼañá káʼviñá xíʼin ñá hermana kán. Ta iin ki̱vi̱ ki̱ʼva ka̱a̱ iin naʼa ndi̱kói̱ ña̱ ni̱xa̱ʼi̱n hospital, ta ñá Masuko kúsi̱íní-iniñá ni̱ka̱ʼa̱nñá xíʼi̱n: “Biblia káʼa̱nña ña̱ kue̱ʼe̱ xíʼin ña̱ xíʼi̱yó ndiʼi-xa̱ʼa̱ña”, tasaá nda̱kuiin: “Iin ña̱ va̱ʼaníva kooña”. Tasaá ni̱ka̱ʼa̱nkañá: “Xa̱a̱ ku̱numí ki̱xaa ñuyǐví xa̱á, ña̱kán viíní kuniñúʼún tiempo ña̱ kúúmiíún”. Xíʼin ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nñá nda̱kanixi̱níi̱ ña̱ xi̱kuni̱ñá sandákoi̱ ña̱ kúi̱ doctor ta xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo ni̱sa̱a̱níi̱ ta va̱ása viíka níxikitáʼanndi̱.

Soo, ñáyóʼo kǒo níndakava-iniñá, saáchi xi̱ka̱ʼa̱nñá xíʼin Ndióxi̱, xinandukúñá texto ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia ña̱ va̱ʼa na̱ʼa̱ñá ña̱yóʼo nu̱úi̱. Iin texto ña̱ nda̱kanda̱ní-inii̱ xíʼi̱n xi̱kuu Eclesiastés 2:22 xíʼin 23: Ña̱yóʼo káchiña “¿Ndáaña ndákiʼin iin ta̱a xa̱ʼa̱ ña̱ ndeéní káchíñura ta chíka̱a̱níra ndee̱ ña̱ keʼéra chiñura saáchi kúni̱ra kuumiíra ku̱a̱ʼání ña̱ʼa? [...] Ni tá ñuú kǒo ndákindeéra. Saátu ña̱yóʼo kǒo ndáyáʼviña”. Ña̱yóʼo kúú ña̱ xi̱keʼévai̱, saáchi káʼñu xíʼin ñuú xi̱kachíñui ta kǒo níxikusi̱í-inii̱.

Tá julio ña̱ 1975, iin domingo xi̱ta̱an ñá síʼi̱ ki̱tañá ña̱ ku̱ʼu̱nñá salón na̱ testigo Jehová, saá chi̱ka̱a̱-inii̱ ña̱ ku̱ʼi̱n salón xíʼinñá, ta iin ku̱a̱ʼa̱n-iniñá tá xi̱niñá yi̱ʼi̱, ndiʼina va̱ʼaní nda̱kiʼinna yi̱ʼi̱. Nani saá ndiʼi domingo xi̱xa̱ʼi̱n reunión, ta tá ni̱ya̱ʼa iin yo̱o̱ saá ki̱xáʼa iin ta̱ hermano káʼvira xíʼi̱n. Ñá síʼi̱ nda̱kuchiñá tá ni̱ya̱ʼa u̱ni̱ yo̱o̱ ña̱ na̱túʼunna xíʼinñá xa̱ʼa̱ Jehová.

Kándíxai̱ ña̱ káʼa̱n Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ni̱i̱

Saá ku̱ndaa-inii̱ ña̱ káʼa̱n Biblia xíʼin na̱ ndásakáʼnu Ndióxi̱ ña̱ ‘kǒo kuniñúʼu[na] ni̱i̱’ (Hechos 15:​28, 29; Génesis 9:4). Yi̱ʼi̱ ki̱xáʼa xíka-inii̱ ña̱ su̱ví ña̱ va̱ʼa kúú ña̱ nde̱e ni̱i̱ miíyó ña̱kán kǒo ní ixayo̱ʼvi̱ña xíʼi̱n kandíxai̱ ña̱ káʼa̱n Ndióxi̱. c Nda̱kanixi̱níi̱: “Tá íyo iin ta̱ i̱xava̱ʼa miíyó, ta ña̱yóʼo kúú ña̱ káʼa̱nra, ña̱yóʼo kúú ña̱ va̱ʼava”.

Saátu ku̱ndaa-inii̱ ña̱ ku̱a̱chi ta̱ Adán kúú ña̱ kíʼin kue̱ʼe̱ miíyó ta xíʼi̱yó (Romanos 5:12). Tiempo saá ki̱xáʼi̱ káʼvii̱ xa̱ʼa̱ ña̱ naní arteriosclerosis. Tá kúchéeyó tu̱chi ku̱ñuyó á ti̱toʼonyó ndútéʼeña á ndúndakúña ta saátu ndúndíkaña, ta xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo kíʼin kue̱ʼe̱ níma̱yó, xi̱níyó xíʼin nduchú-iniyó. Yi̱ʼi̱ xi̱ndakanixi̱níi̱ ña̱ ndóʼoyó ndiʼi ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ ku̱a̱chi ta̱ Adán. Tasaá kǒo níkutóokai̱ kaʼvii̱ xa̱ʼa̱ ña̱ medicina saáchi ku̱nda̱a̱-inii̱ ña̱ iinlá Jehová kúú ta̱ sándi̱ʼi̱-xa̱ʼa̱ kue̱ʼe̱ xíʼin ña̱ xíʼi̱yó.

Tá marzo ña̱ ku̱i̱ya̱ 1976 tá ni̱ya̱ʼa u̱xa̱ yo̱o̱ ña̱ ki̱xáʼi̱ sákuaʼi̱ xa̱ʼa̱ Biblia, saá nda̱koi̱ ña̱ káʼvii̱ universidad ña̱ xi̱ndika̱a̱ ti̱xin hospital. Nda̱kanixi̱níi̱ ña̱ kǒo ndani̱ʼíkai̱ chiñu ña̱ kachíñui, soo, tándi̱ʼi nda̱niʼivai̱ iinña. Tá xa̱a̱ ndi̱ʼi nda̱kuchii̱ yo̱o̱ mayo ña̱ ku̱i̱ya̱ 1976 ku̱ndaa-inii̱ ña̱ va̱ʼaníka kuniñúʼi̱ ña̱ tákui̱ tá ná koi̱ precursor (iin na̱ precursor kúú na̱ nátúʼun xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱ ku̱a̱ʼá tiempo), ta ki̱xáʼi̱ kúi̱ precursor tá julio ña̱ ku̱i̱ya̱ 1977.

Kǒo yáʼandosói̱ ña̱ káʼa̱n Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ni̱i̱

Tá 1979 nda̱kiʼinndi̱ ku̱a̱ʼa̱nndi̱ iin congregación ña̱ ndíka̱a̱ chí Chiba, ñuu yóʼo xi̱kuma̱ní ku̱a̱ʼání na̱ natúʼun xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱. Nda̱niʼíi̱ iin chiñu nu̱ú kivi kachíñui̱ loʼo ki̱vi̱ ti̱xin iin hospital. Ki̱vi̱ nu̱ú ña̱ ki̱xáʼi̱ káchíñui̱ nda̱taka iin tiʼvi na̱ doctor na̱ íxaa opera na̱ yiví ta ki̱xáʼana ndáka̱tu̱ʼúnna yi̱ʼi̱: “Xa̱ʼa̱ ña̱ kúún testigo Jehová, ¿ndáaña keʼún tá ná kixa̱a̱ iin na̱ yiví na̱ xíniñúʼu nde̱e ni̱i̱?”.

Xíʼin ña̱ to̱ʼó ni̱ka̱ʼi̱n xíʼinna ña̱ kándíxavai̱ ña̱ ndákanixi̱ní Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ni̱i̱ ta ni̱ka̱ʼi̱n xíʼinna ña̱ kǒo kuniñúʼi̱ ni̱i̱ xíʼin na̱ yiví. Tá xa̱a̱ ni̱ya̱ʼa iin hora ña̱ nátúʼi̱n xíʼinna, ta̱ kíʼin kuenta xíʼin na̱ íxaa opera nda̱kuiinra: “Kúnda̱a̱va-inii̱. Soo, tá ná kixa̱a̱ iin na̱ yiví na̱ ni̱xi̱ta ku̱a̱ʼání ni̱i̱, miíndi̱ xíni̱ ndáa ki̱ʼva chindeétáʼanndi̱ xíʼinna”. Xi̱ka̱ʼa̱nna xa̱ʼa̱ ta̱ doctor yóʼo ña̱ kǒo xíínra nasamara ña̱ ndákanixi̱níra xa̱ʼa̱ iin ña̱ʼa, soo, tándi̱ʼi na̱túʼunndi̱ xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo va̱ʼa ki̱xáʼandi̱ kítáʼanndi̱, ta ndiʼi tiempo i̱xato̱ʼóra ña̱ kándíxai̱.

Íxato̱ʼíi̱ ña̱ ndákanixi̱ní Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ni̱i̱

Naní ndóokandi̱ chí Chiba, chí Ebina ki̱xáʼana íxava̱ʼana Betel xa̱á ña̱ kuumií na̱ testigo Jehová chí ñuu Japón. Ñá síʼi̱ xíʼin miíi̱ iin ki̱vi̱ nu̱ú ña̱ iin semana xi̱xa̱ʼanndi̱ Betel yóʼo ña̱ va̱ʼa kotondi̱ á íyo iin na̱ voluntario na̱ kúúmií kue̱ʼe̱. Tá ni̱ya̱ʼa yo̱o̱ ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinndi̱ ña̱ ku̱ʼu̱nndi̱ kachíñundi̱ ndiʼi tiempo chí Ebina, ta yo̱o̱ marzo ña̱ 1981 nda̱kiʼinndi̱ ku̱a̱ʼa̱nndi̱ veʼe nu̱ú xi̱ndoo tóo yáʼaka quiniento na̱ voluntario. Tá xi̱ta̱an xi̱ndakatai̱ baño, ta tá xi̱ku̱aá xi̱keʼíi̱ chiñu ña̱ doctor.

Iin ñá chi̱ndeétáʼi̱n xíʼin xi̱kuu iin ñá misionera ñá xi̱naní Ilma Iszlaub ña̱ ke̱e ñuu Australia ta ki̱xaañá ñuu Japón ku̱i̱ya̱ 1949. Ñáyóʼo xi̱kuumiíñá leucemia ta na̱ doctor ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinñá ña̱ si̱lóʼo yo̱o̱ kutakuñá. Ñá Ilma kǒo níxiinñá ndakiʼinñá ni̱i̱ ña̱ va̱ʼa ku̱a̱ʼáka tiempo kutakuñá, ta ni̱ka̱ʼa̱nñá ña̱ xi̱kuniñá kooña Betel nda̱a̱ ná kuviñá. Tiempo saá kǒo níxi̱yo ta̱tán ña̱ chindeétáʼan xíʼin ña̱ glóbulos rojos ña̱ ndukuaʼákaña, tá kúú ña̱ naní eritroproyetina, ta sava yichi̱ ni̱i̱ñá xi̱nuuña u̱ni̱ á ku̱mí gramo (iin na̱ yiví ki̱ʼva 12 á 15 gramo kúúmií ni̱i̱na tá íyo va̱ʼana) soo, chi̱ka̱a̱níi̱ ndee̱ ña̱ chi̱ndeétáʼi̱n xíʼinñá. Tá ni̱ya̱ʼa u̱xa̱ ku̱i̱ya̱, tá yo̱o̱ enero ña̱ 1988 saá ni̱xi̱ʼi̱ñá, soo kǒo nísandákooñá ña̱ kandíxañá Jehová ni ña̱ kandíxañá ña̱ káʼa̱n tu̱ʼunra nda̱a̱ ki̱vi̱ ni̱xi̱ʼi̱ñá.

Ti̱xin ndiʼi ku̱i̱ya̱ yóʼo sava na̱ voluntario na̱ káchíñu betel ña̱ Japón yóʼo xa̱a̱ kéʼéna operación xíʼinna, ta na̱ doctor xa̱a̱ ndátana na̱yóʼo ta kǒo ni̱i̱ xíniñúʼuna, ta iin chiñu va̱ʼaní kéʼéna. Sava káʼa̱nna xíʼi̱n ña̱ ku̱ʼi̱n kotoi̱ ndáa ki̱ʼva ndátana iin na̱ yiví, ta sava yichi̱ chíndeétáʼi̱n xíʼinna ta ndátai̱ na̱ yiví. Táxii̱ tíxa̱ʼvi ndaʼa̱ na̱yóʼo xa̱ʼa̱ ña̱ íxato̱ʼóna ña̱ ndákanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ni̱i̱. Ta xa̱ʼa̱ ña̱ kítáʼi̱n káchíñui̱ xíʼinna va̱ʼa nátúʼi̱n xíʼnna xa̱ʼa̱ ña̱ kándíxai̱. Iin na̱yóʼo xa̱a̱ nda̱kuchina ta ndu̱una testigo Jehová.

Na̱ doctor chíka̱a̱na ndee̱ ña̱ kǒo kuniñúʼuna ni̱i̱ tá íxaa operana na̱ testigo Jehová, ta ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ chíndeétáʼanña xíʼinna ña̱ viíka keʼéna chiñuna. Xa̱a̱ xítona ndáaña va̱ʼa kúú ña̱ ndákiʼinna xa̱ʼa̱ ña̱ kǒo ndátaanna ni̱i̱ na̱ yiví, saáchi sava estudio ña̱ xa̱a̱ kéʼéna náʼa̱ña ña̱ kamaka ndáʼa na̱ yiví ta kǒo ni̱i̱ nde̱e miína.

Ndákundeíi̱ sákuaʼi̱ nu̱ú ta̱ xíniva̱ʼa

Ndákundeéi̱ sákuaʼakai̱ xa̱ʼa̱ ña̱ʼa xa̱á ña̱ tává na̱ doctor, soo saátu ndákundeíi̱ sákuaʼakai̱ xa̱ʼa̱ mií doctor ta̱ xíni̱ va̱ʼaka, ta̱ kúú Jehová. Jehová xítora ña̱ ndíka̱a̱ níma̱yó xíʼin ña̱ ndákanixi̱níyó ta kǒo kíʼinra kuenta xíʼin ki̱ʼva ña̱ náʼa̱yó (1 Samuel 16:7). Ta saátu kéʼé yi̱ʼi̱, saáchi kǒo ndíʼi kuití inii̱ xa̱ʼa̱ kue̱ʼe̱ ña̱ ndóʼo na̱ yiví, saáchi ndíʼi̱tu inii̱ xa̱ʼa̱ miívana, tasaá va̱ʼaníka chíndeétáʼi̱n xíʼinna.

Vitin ndíka̱kai̱ káchíñui̱ Betel, ta ña̱ sákusi̱íka-inii̱ kúú ña̱ chindeétáʼi̱n xíʼin inkana ña̱ sakúaʼana xa̱ʼa̱ Jehová ta kunda̱a̱-inina ndáaña ndákanixi̱níra xa̱ʼa̱ ni̱i̱. Tá xa̱a̱ káʼi̱n xíʼin Jehová ta̱ kúú Doctor ta̱ xíni̱ va̱ʼaka, káʼi̱n xíʼinra ña̱ kama ná sandíʼi-xa̱ʼa̱ra kue̱ʼe̱ xíʼin ña̱ xíʼi̱yó.—Ña̱ na̱túʼun ta̱ Yasushi Aizawa.

[Nota]

a Nda̱a̱ táki̱ʼva káchi ña̱ libro Modern Blood Banking and Transfusion Practices (Métodos modernos de almacenamiento y transfusión de sangre), ña̱ ka̱ʼyí ñá doctora Denise M. Harmening, kivi kuu ña̱ káʼa̱nna xíʼin “reacción transfusional hemolítica tardía [...] tá ku̱ñu na̱ yiví kǒo ndákuniña ni̱i̱ ña̱ ku̱a̱ndee ku̱ñuna á tá ñúʼu se̱ʼena á tá ndákiʼinna ña̱ káʼa̱nna xíʼin transplante”. Tá kúú ña̱yóʼo, na̱ doctor kǒo kívi ndakunina tá íyo iin ña̱ʼa ña̱ tavá kue̱ʼe̱ xíʼin na̱ yiví “tá sa̱kán kíxáʼa xítona ndáa ni̱i̱ kúú ña̱ kivi nde̱e miína”. Nda̱a̱ táki̱ʼva káchi ña̱ tutu Dailey’s Notes on Blood (Apuntes de Dailey sobre la sangre), “ni loʼoní ni̱i̱ ná ndakiʼin na̱ yiví soo tá kǒo kítáʼanña xíʼin kuñuna kivi ndoʼona ña̱ naní [hemólisis]. Tá va̱ása viíka káchíñu nduchú-iniyó, ku̱ñuyó kíxáʼaña kúyaku̱a̱ña saáchi nduchú-iniyó va̱ása viíka ndáya̱kunña ni̱i̱yó”.

b Ña̱ tutu Journal of Clinical Oncology, ña̱ ka̱na yo̱o̱ agosto ña̱ ku̱i̱ya̱ 1988 ni̱ka̱ʼa̱nña: “Na̱ yiví na̱ ndóʼo kue̱ʼe̱ cáncer tá ndákiʼinna ni̱i̱ tá kúma̱níka ndatanana, i̱yoníka ña̱ kuvi na̱yóʼo nu̱úka na̱ kǒo ku̱a̱ndee ni̱i̱”.

c Tá kúni̱kaún kunda̱a̱-iniún ña̱ káʼa̱n Biblia xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo koto folleto ña̱ naní ¿Cómo puede salvarle la vida la sangre?, ña̱ ta̱vá na̱ testigo Jehová.

[Ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa na̱ʼná]

“Ni̱ka̱ʼi̱n xíʼinna ña̱ íyova inka ki̱ʼva ta chikai̱ ndee̱ ña̱ chindeétáʼi̱n xíʼin na̱ yiví ña̱ va̱ʼa ndaʼa̱na”

[Ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa na̱ʼná]

“Xa̱a̱ xítona ña̱ íyo ku̱a̱ʼá ña̱ va̱ʼa ndákiʼinna tá kǒo ndátaánna ni̱i̱ inka na̱ yiví”

[Na̱ʼná]

Chí ni̱nu: ndákanii̱ ña̱ káʼa̱n Biblia nu̱ú na̱ yiví

Chí ndaʼa̱ kuaʼa: xíʼin ñá Masuko tiempo vitin