Li kʼusitik tsjakʼ jkʼelvunetike

¿Mi chchʼamik sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼ li stestigotak Jeovae?

Li stakʼobile jaʼ ti muʼyuk ta jchʼamtik chʼichʼ li stestigoutik Jeovae. Jchʼunojtik lek ti muʼyuk onoʼox chjel li smantal Dios ta sventa li chʼichʼe. Pe li avie, xuʼ xa xichʼ chʼakel ta chanib smukʼta chʼakbenaltak li chʼichʼe. Li ta jujun smukʼta chʼakbenaltak taje xuʼ xichʼ chʼakel ta mas bikʼitik ti jaʼ xa li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe. Jaʼ yuʼun, vokol van chkʼot ta nopel kuʼuntik mi ta jchʼamtik o mi muʼyuk, yuʼun li jun yajtsʼaklom Kristoe maʼuk noʼox tsnop kʼusi sbalil tstabe o li kʼusi xibal sba xuʼ snuptan mi la xchʼam li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe. Li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti skʼan stsak ta venta kʼusi chal Vivlia xchiʼuk ti kʼu yelan xil sba xchiʼuk li Diose.

Jamal tajek kʼusi chal Vivlia ta sventa li chʼichʼe. Sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntike, jkʼeltik batel kʼusi chal li Vivliae, li kʼusitik kʼotemik ta pasel ta voʼnee xchiʼuk li kʼusi chalik doktoretike.

Li Jeova Diose laj yalbe Noe ti skʼan akʼo tsotsuk skʼoplal xilik li chʼichʼe (Jenesis 9:3, 4). Li mantaletik laj yakʼbe j˗israeletik li Diose laj yakʼ ta ilel ti toj chʼul chil li chʼichʼe, xi laj yale: ‹Mi oy ta stiʼ chʼichʼ junuk j˗israel o junuk jyanlume, ta melel ta jkontrain ti buchʼu tstiʼ chʼichʼe›. Mi oy junuk j˗israel ti muʼyuk chchʼunbe smantal li Diose, xuʼ van xchan yuʼun li yantike, jaʼ yuʼun xi laj yal li Diose: «Persa ta jmil li ta steklumale» (Levitiko 17:10). Ta tsʼakale, kʼalal jaʼo te tsobolik ta Jerusalen li jtakboletik xchiʼuk li moletike, laj yalbeik skʼoplal ti akʼo ‹jtsʼik jbatik li ta chʼichʼe›. Taje toj tsots skʼoplal, yuʼun mi ta jtiʼtik chʼichʼe, xkoʼolaj ti chijmulivajutik o ti chkichʼtik ta mukʼ jecheʼ diosetike (Echos 15:28, 29).

¿Kʼusi smakoj li kʼusi laj yal jtakboletik xchiʼuk li moletike? Li yajtsʼaklomtak Kristoe muʼyuk la slajesik mi jaʼuk laj yuchʼik li chʼichʼe xchiʼuk muʼyuk la stibeik sbekʼtal jkotuk chonbolom ti muʼyuk malbil xchʼichʼele. Jech xtok, te tsakal skʼoplal li veʼliletik ti yichʼoj chʼichʼe, jech kʼuchaʼal li morongae. Mi oy buchʼu jech la slajes taje, yakal xa me tspʼajbe li smantal Diose (1 Samuel 14:32, 33).

Jutuk mu skotoluk li krixchanoetik li vaʼ orae muʼyuk chopol chaʼiik ti tslajesik li chʼichʼe. Taje jaʼ jech chakʼ ta aʼiel li kʼusi la stsʼiba li Tertulianoe (ti kuxi kʼalal echʼem xa ox chib sien jabil ti ay ta balumil li Jesuse). Kʼalal laj yaʼi Tertuliano ti ch˗albat skʼoplalik ti tstiʼik chʼichʼ li yajtsʼaklomtak Kristoe, laj yal ti jaʼ noʼox junantik krixchanoetik chuchʼik chʼichʼ kʼalal tspas stratoike. Laj yal xtok ti oy buchʼutik chuchʼbeik xchʼichʼel li krixchanoetik ti chchamik ta paskʼop li ta sirko ta Romae, yuʼun jaʼ la chkolik˗o li buchʼutik tsakbilik ta tupʼ˗ikʼe.

Li yajtsʼaklomtak Kristoe chopol tajek chilik ti vaʼ yelan tspasik li yan krixchanoetike (akʼo mi oy jlom jromaetik ti jaʼ jech tspasik ta skoj ti tskʼan chpoxtajike). Xi to la stsʼiba li Tertulianoe: «Muʼyuk onoʼox ta jlajesbekutik xchʼichʼel chonbolometik kʼalal ta jtsob jbakutik ta veʼele». Li jromaetike yolbaj xa chakʼbeik slajes yajtsʼaklomtak Kristo li veʼliletik ti yichʼojan chʼichʼ sventa skʼelik mi tukʼ chakʼ sbaike. Xi to la stsʼibae: «¿Kʼuxi xa noʼox ti tslajesbeik xchʼichʼel krixchano ti muʼyuk tstibeik xchʼichʼel chonbolometik li [yajtsʼaklomtak Kristoe]?».

Avie, ep krixchanoetik muʼyuk tstaik ta nopel kʼusi chal Vivlia mi ch˗albatik yuʼun doktor ti skʼan xichʼik chʼichʼe. Li stestigoutik Jeovae mu jkʼan xijchamutik, pe oy ta koʼontontik xtok ti jchʼunbetik smantal Jeova ta sventa li chʼichʼe. Jaʼ yuʼun chaʼa, ¿kʼuxi xuʼ jchʼunbetik smantal Dios ta sventa chʼichʼ li avie?

Kʼalal echʼ xa ox li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, li doktoretike jaʼ te lik stunesik tal li chʼichʼ sventa xpoxtavanike. Pe li stestigoutik Jeovae jnaʼojtik xa onoʼox ti chopol chil Dios taje xchiʼuk jech˗o jchʼunojtik avie. Li avie, li doktoretike mas xa xchanojik ti kʼutik yelan tstikʼik li chʼichʼe. Jutuk mu skotoluk li chʼichʼ tstikʼike jaʼ xa te tslokʼesik tal jun li ta chanib smukʼta chʼakbenaltake: 1) glóbulos rojos, 2) glóbulos blancos, 3) plaquetas o 4) plasma (ti jaʼ yaʼlel jchʼichʼeltike). Li doktoretike tstsakik ta venta kʼu yelan li jun jchamel sventa snaʼik bu junukal xchʼakbenal tstikʼbeik. Ta skoj ti xuʼ xichʼ chʼakel li chʼichʼe, li doktoretike xuʼ jaʼ xa noʼox stunesik jun xchʼakbenal chʼichʼ sventa xpoxtaik jayvoʼ jchameletik. Li stestigoutik Jeovae jchʼunojtik lek ti chopol chil Dios li xchʼamel chʼichʼe akʼo mi jun noʼox li ta smukʼta chʼakbenaltake. Ta skoj ti muʼyuk chkichʼtik chʼichʼ li stestigoutik Jeovae, muʼyuk ta jkuchtik chamel jech kʼuchaʼal sida xchiʼuk hepatitis ti jaʼ te ta jtatik li ta chʼichʼe.

Akʼo mi jech, li ta jujun mukʼta xchʼakbenaltak chʼichʼe xuʼ to xichʼ bikʼtal chʼakilanel xtok. Ta skoj taje xuʼ van xi ta jakʼbe jbatike: «¿Kʼuxi tstunesik xchiʼuk kʼuxi xuʼ jnaʼtik mi ta jchʼamtik o mi muʼyuk?».

Li chʼichʼe ep tajek kʼusi yichʼoj. Kalbetik skʼoplal li plasmae ti 90% jaʼ voʼe, ep kʼusitik yichʼojan jech kʼuchaʼal hormonas, sales inorgánicas, enzimas xchiʼuk nutrientes, te tsakal skʼoplal minerales xchiʼuk azúcar. Li plasma xtoke yichʼoj kʼusitik sventa tsikub˗o chʼichʼ yoʼ mu xa xmal˗o lokʼele (coagulación de la sangre), yichʼoj proteína jech kʼuchaʼal albúmina xchiʼuk kʼusitik tskolta jbekʼtaltik sventa mu xij˗ipaje. Li doktoretike ep kʼusitik tstunesik˗o li proteinaetik tslokʼesik ta plasmae. Jech kʼuchaʼal liʼe, oy jun proteína te chichʼ lokʼesel tal li ta plasmae, xuʼ xichʼ sikubtasel˗o chʼichʼ sventa mu xa xmal lokʼele. Li doktoretike te tslokʼesik tal jun proteína ti gammaglobulina sbi ti te chlokʼ tal ta xchʼichʼel jun krixchano ti muʼyuk ip sventa xpoxtaik junantik jchameletike. Jech xtok, oy to yan proteinaetik ti te tslokʼesik tal li ta plasma ti tstunesik li doktoretik sventa xpoxtavanike. Pe li jaytos la jkʼelbetik tal skʼoplal ti te tslokʼesik tal ta plasmae chakʼ ta ilel ti xuʼ to xichʼ bikʼtal chʼakilanel li jujun xchʼakbenal chʼichʼe.

Xuʼ xakʼel li «Preguntas de los lectores» li ta revista La Atalaya ta 1 yuʼun noviembre ta 1978 xchiʼuk ta 1 yuʼun oktuvre ta 1994. Li buchʼutik tspasik poxile tslokʼesik talel poxiletik ti muʼyuk yichʼoj chʼichʼe ti jaʼ xa kʼotem ta xkʼexol li poxiletik ta voʼne ti yichʼojan chʼichʼe.

Jech kʼuchaʼal stakʼ bikʼtal chʼakilanel li plasmae, jaʼ jech stakʼ bikʼtal chʼakilanel ek li yan smukʼta chʼakbenaltak chichʼe (glóbulos rojos, glóbulos blancos xchiʼuk plaquetas). Kalbetik skʼoplal li glóbulos blancos ti chichʼ lokʼesbel sbikʼtal chʼakbenaltak kʼuchaʼal interferones xchiʼuk interleuquinas sbie ti chichʼ tunesel sventa xpoxtaik kanser xchiʼuk chameletik ti chichʼ tael ta viruse. Li kʼusitik tslokʼesik tal ta plaquetae jaʼ tstunesik sventa xpoxtaik˗o li yayijemale xchiʼuk ta tsʼakale chlik lokʼanuk talel poxiletik ti yichʼoj li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe (taje jaʼ to noʼox slikebal). Li poxiletik taje maʼuk li smukʼta chʼakbenaltak chʼichʼe, pe te lokʼem tal li ta sbikʼtal chʼakbenaltake. ¿Mi xuʼ van jchʼamtik li poxiletik taje? Mu xuʼ xkalkutik mi tana o mi moʼoj. Li Vivliae muʼyuk chalbe skʼoplal li poxiletik taje, jaʼ yuʼun ta jujuntal skʼan jnoptik mi chkichʼtik o mi muʼyuk.

Junantik yajtsʼaklom Kristoe muʼyuk ta xchʼamik li poxiletik ti pasbil ta chʼichʼe mi jaʼuk li sbikʼtal chʼakbenaltak ti xuʼ xpoxtaatik˗o ta jtosuk chamele. Jech tspasik ta skoj ti jech chaʼibeik smelolal li smantal Dios ti skʼan stsʼik sbaik li ta chʼichʼe. Jaʼ tstsakik ta venta li mantal akʼbatik j˗israeletik ti skʼan smalik ta balumil li chʼichʼe (Deuteronomio 12:22-24). ¿Mi yuʼun te to tsakal skʼoplal sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼ li ta tekstoe? Te tsakal skʼoplal. Yuʼun sventa xichʼ meltsanel li gammaglobulinae, li kʼusitik tsikub˗o jchʼichʼeltik sventa mu xmal batele xchiʼuk yan kʼusitike, jaʼ te chichʼ lokʼesel tal li ta chʼichʼe. Jaʼ yuʼun, junantik yajtsʼaklomtak Kristoe muʼyuk chchʼamik li poxiletik taje, yuʼun xkoʼolaj ti jaʼ chchʼamik chaʼiik li chʼichʼe o li chanib smukʼta chʼakbenaltake. Skʼan me jtsaktik ta mukʼ li kʼusi kʼotem ta nopel yuʼunike.

Junantik yajtsʼaklomtak Kristoe jelel kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunik. Muʼyuk chchʼamik ek li chʼichʼe mi jaʼuk li glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas xchiʼuk plasma, pe chchʼamik li poxil ti yichʼoj li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe. Pe ta jujuntal skʼan snop li yajtsʼaklomtak Kristo mi ta xichʼik o mi muʼyuk li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe. Kalbetik skʼoplal junuk yajtsʼaklom Kristo ti chchʼam ti xichʼ tikʼbel gammaglobulina ti lokʼem tal li ta plasmae, pe taje maʼuk skʼan xal ti ta xchʼam jtosuk poxil ti lokʼem talel li ta glóbulos rojos o glóbulos blancos. Jaʼ yuʼun, ¿kʼu yuʼun oy jlom yajtsʼaklomtak Kristo ti chichʼik li poxiletik taje?

Li ta «Preguntas de los lectores» li ta revista La Atalaya ta 1 yuʼun junio ta 1990, chalbe skʼoplal li kʼusi chkʼot ta stojolal jun meʼil ti xchiʼuk yole, chal ti tsjelubtasbe junantik proteína ta sbe xchʼichʼel li yol ti xchiʼuk toe, li proteína taje te lokʼem talel ta plasma. Li meʼile tsjelubtasbe sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼ li yol sventa mu x˗ipaje. Kʼalal chlaj batel yip li glóbulos rojos li ta sbekʼtal neneʼe, tsjelubtasbe smeʼ xchiʼuk jaʼ xa te tsjip lokʼel li meʼile. Ta skoj ti tsjelubtasbe sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼ yol li jun meʼile. Jlom yajtsʼaklomtak Kristoe chkʼot ta nopel yuʼunik ti xuʼ xichʼik jtosuk li ta sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe.

Ta skoj ti jelel kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunik li yajtsʼaklomtak Kristo mi ta xchʼamik o mi muʼyuk li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe, ¿mi jaʼ van skʼan xal ti muʼyuk tsots skʼoplale? Moʼoj. Tsots tajek skʼoplal. Oy kʼusi ti jpʼel ta yoʼontonik li stestigotak Jeovae, muʼyuk ta xchʼamik li chʼichʼe mi jaʼuk junuk li ta smukʼta chʼakbenaltake. Li Vivliae xi chalbe mantal li yajtsʼaklomtak Kristoe: «Akʼo xatsʼik˗o abaik ta stojolal li kʼusitik milbil ta smoton santoetike, ta sventa li chʼichʼe [...] xchiʼuk ta sventa li mulivajele» (Echos 15:29). Pe kʼalal jaʼ chkalbetik skʼoplal li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe, jujun yajtsʼaklom Kristo ta snop lek baʼyel xchiʼuk ta spas orasion mi ta xchʼam o mi muʼyuk, jech kʼuchaʼal chakʼ chaʼi li sjol yoʼontone.

Epal krixchanoetike ta xchʼamik kʼusuk poxilal jaʼ noʼox mi kolik ta orae, mu sventaikuk mi batsʼi chʼichʼ o junuk poxil ti pasbil ta junuk li ta chanib smukʼta chʼakbenaltak chʼichʼe xchiʼuk mu sventaik kʼusi vokol xuʼ snuptanik ta tsʼakal. Li yajtsʼaklomtak Kristoe ta onoʼox skʼan ta xkolik ek, pe oy to kʼusi yan tstsakik ta venta. Li stestigotak Jeovae tstojik tajek ta vokol ti ta xichʼik kʼelel xchiʼuk chabiel yuʼun li doktoretike, pe ta snopik baʼyel mi ta xchʼamik o mi ta spʼajik jtosuk poxtael. Pe kʼalal ch˗akʼbatik junuk poxil o junuk poxtael ti yichʼoj chʼichʼe, tsnopik baʼyel li kʼusi chal Diose xchiʼuk ti kʼu yelan xil sbaik xchiʼuke (Salmo 36:⁠9).

Jpatoj koʼontontik ta stojolal Jeova jech kʼuchaʼal spatoj yoʼonton li jtsʼibajom yuʼun salmo ti xi laj yale: «Yuʼun jaʼ kʼakʼal xchiʼuk eskudo li Jeova Diose; chakʼ ta ilel slekil yoʼonton xchiʼuk smukʼulal. Li Jeovae muʼyuk tsjalanbe kʼusi lek li buchʼutik tukʼ yoʼonton chanavike. [...] Xmuyubaj noʼox li buchʼu tspat yoʼonton ta atojolale» (Salmo 84:11, 12).

[Rekuadro]

LI KʼUSITIK XUʼ XAJAKʼBE LI DOKTORETIKE

Mi chavichʼ operasion o mi chavichʼ junuk poxil ti yichʼoj chʼichʼe, xi xajakʼbe li doktore:

Skotol li buchʼu tspasbeikun operasione, ¿mi snaʼojik ti jaʼ stestigoun Jeovae xchiʼuk ti mu jkʼan ta jyalel tstikʼbeikun chʼichʼe (glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas xchiʼuk plasma)?

Mi chanop ti yichʼoj plasma, glóbulos rojos, glóbulos blancos, o plaquetas li poxil chavichʼe, xi xajakʼbe li doktore:

Li poxil chavakʼbeikune, ¿mi yichʼoj junuk li ta chanib smukʼta chʼakbenaltak chʼichʼe? Mi jaʼ jeche, ¿kʼusi yichʼoj ta melel?

Li poxil chkichʼ ti yichʼoj chʼichʼe, ¿kʼu yepal chkichʼ tikʼbel xchiʼuk kʼu yelan tstikʼik?

Mi chal jol koʼonton xuʼ jchʼam li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe, ¿kʼusitik xuʼ xibal sba xkʼot ta jtojolal?

Mi chal jol koʼonton ti mu jchʼam li sbikʼtal chʼakbenaltak chʼichʼe, ¿mi oy yan poxiletik ti xuʼ jchʼame?

Skʼan ta jnopbe lek skʼoplal kʼusi ta jpas, ¿kʼusi ora xuʼ xkalbot?