Amual ti dungu

Ngünechen tañi Dungu rumel felequei

Ngünechen tañi Dungu rumel felequei

Ngünechen tañi Dungu rumel felequei

Afmatufali ñi caletuquenon chem no rume ñi huirintucünuel ti Biblia cuifi mu. 1.900 tripantu cuifi huirintucucünui com tati Biblia. Tüfa deumangefui papiro mu, fei tüfa entungequei anümca mu. Ca huirintucungefui pergamino mu, fei tüfa entungefui trülque culliñ mu. Cafei tati Biblia huirintucungei quiñeque quehun müte dungungehuenolu fachantü. Cuifi mu, quiñeque ülmen huentru ca quiñeque loncolechi religioso ayüfingün ñi apümafiel tati Biblia.

FENTREN tripantu rupalu rume, ¿chumngelu feipiafuiñ Biblia tati doi quimniengeelchi lifru ñi mülen? Feula inaduamaiñ epu dungu.

Fillque lifru Biblia mu ñi rulpangeel

Pu israelche cuñiutucuquefuingün tati doi cuifique lifru mülelu Biblia meu ca fillque rupa rulpacünuquefuingün tañi feipin. Tati pu rey mülelu Israel mapu mu huercüngei “ñi huirintucual tüfachi ley quiñe lifru mu, tuulu feichi ley mu ñi nieel pu sacerdote Levi tuhun-ngelu” (Deuteronomio 17:⁠18).

Pu israelche ayüfuingün ñi papeltual Ngünechen tañi Dungu, fei tüfa mu tati pu escriba rume yafüluhuingün ñi cüme rulpacünual ti Huirin Chillca ñi feipin. Cuifi mu quiñe huentru poyefilu ta Jehová, Esdras pingefui, “quisu copista ngequefui, adümuuquefui Moisés ñi Ley dungu, feichi ley ñi elcünuel Chau Jehová, pu israelche ñi Ngünechen” (Esdras 7:⁠6). Feichi 500 puulu 900 tripantu taiñ mülen antü mu, pu masoreta rulpacünuingün ti Hebreo Huirintucun ñi feipin, fei tüfa ti Antiguo Testamento. Pu masoreta ñi huelulcaunoal tañi rulpacünun raquintuquefuingün chi letra, ñi femün mu pu masoreta quelluntucui ñi cambialenoal chem no rume ti cuifi huirintucuelchi dungu. Femngechi incañpefingün ti Biblia ñi feipin, fei ñi apümcangenoal.

168 tripantu petu ñi mülepanon Jesus, tati rey Siria mapu mu Antíoco Cuarto ayüniefui ñi apümafiel Palestina mapu meu com ti rulpacünuelchi Hebreo Huirintucun (Escrituras Hebreas). Cuifi mu, feichi pu caiñetufilu ta Biblia lüpümfingün ca teifücafingün fillque Huirin Chillca. Tati lifru The Jewish Encyclopedia pingelu feipi: “Pu soltau elfalngelu ñi apümafiel ti Huirin Chillca rume yafüluhuingün ñi cüme enturpual tañi cüdau, feichi mu com pu che nielu quiñe Biblia langümngequefuingün”. Femngelu rume pepi apümcalafingün com tati Huirin Chillca ñi niefel pu judio mülelu Palestina mapu mu ca caquelu mapu mu cütu.

Deu huirintucungelu tati Nuevo Testamento (Escrituras Griegas Cristianas) pu che eluhui tañi rulpacünuafiel feichi huirin ñi feipin, rulpacünuingün quiñeque carta, profecia ca quiñeque nütram. Ngüneduamnge tüfachi dungu: tati apostol Juan huirintucui tañi lifru Efeso huaria mu cam inafülcülelu feiti mu, Evangelio de Juan pingei tañi lifru. Huelu Egipto mapu mu fütra camapulelu rume, pengei quiñe rulpacünuelchi chillca entungelu Juan tañi lifru mu, “tüfa rulpacünungei 50 tripantu rupalu Juan ñi huirintucünuel com tañi lifru”, piquei pu adümuucülelu. Tüfachi dungu pengeli quiñeque cristiano camapulelu rume, niefuingün quiñeque rulpacünuelchi chillca entungelu Biblia mu.

Ngünechen tañi Dungu puhui fentren mapu mu, tüfa quelluntucui ñi petu müleal tati Biblia fentren tripantu rupalu rume ñi lan ta Jesus. 23 conchi febrero 303 tripantu mu, tati emperador Roma mapu mu Diocleciano pingelu adquintuquefui tañi pu hueichafe ñi malocontufiel quiñe iglesia, fei ñi lüpümafiel ti rulpacünuelchi Huirin Chillca. Feichi emperador huercüi ñi lüpümngeal com tati Huirin Chillca, fei ñi mülehuenoal Roma mu quiñe cristiano no rume. Femngelu rume, quiñeque Huirin Chillca lüpümngelai, fei rulpacünungei tañi feipin ñi doi Huirin Chillca müleal. Fanten mu, petu mülei epu Biblia deumangelu pichi rupalu Diocleciano tañi caiñetufiel tati Biblia. Quiñe tüfachi Biblia mülei Roma mapu mu ca ti cangelu Inglaterra mu mülei.

Petu pengelai tati doi cuifique huirintucun tati Biblia mu, huelu fentrelei tati rulpacünuelchi huirin Biblia mu tripalu. Quiñeque tüfa rume cuifi tuhun-ngei. Rulpacünungelu Biblia tañi feipin, ¿cambialequetui? Quiñe huentru adümuucülelu William Henry Green feipi tati Escrituras Hebreas mu: “Ngelai quiñe lifru no rume fütra cuifi tuhun-ngelu ñi cüme rulpacünungeel ñi feipin Biblia mu reque”. Cangelu quim huentru Sir Frederic Quenyon pingelu feipi: “Huirintucungelu ti Nuevo Testamento pichin tiempo rupalu rulpacünungei ñi feipin ti fillque lifru mülelu ti Nuevo Testamento mu. Feimu quimfali llemai, taiñ llohun Ngünechen tañi Dungu chumngechi tañi huirintucucünungeel tati doi cuifi Huirin Chillca mu. Feimu rüfngei ca manelfalngei ñi feipin com ti lifru mülelu ti Nuevo Testamento mu. Tati Biblia manelfalngei ca trürlai chem lifru mu no rume” pi tüfachi huentru.

Rulpadungungei caque quehun mu

Biblia trürlai caque lifru mu rume, rulpadungungelu cai fentren quehun dungu meu. Feimu fei tati doi quimniengeelchi lifru ñi mülen, tüfa coneltulei Chau Ngünechen tañi ayüqueel mu, femngechi com pu che fill quehun dungulu tañi rüf quimaeteu ca poyeaeteu (Juan 4:⁠23, 24, Traducción del Nuevo Mundo; Miqueas 4:⁠2).

Tati hunen rulpadunguelchi Biblia Hebreo Huirintucun, fei tati Septuaginta, rulpadungungei griego quehun mu. Tati pu judio mülenolu Palestina mapu mu ca quim griego dungulu rulpadunguingün tüfachi Biblia. ¿Chumül deumacünungei ti Septuaginta? 200 tripantu cuifi petu ñi mülepanon Jesus, huirintucucünungelu com tati Biblia, patacaquechi tripantu rupalu hula rulpadungungei caque quehun dungu meu. Cuifi mu, quiñeque rey ca sacerdote catrütufingün tati pu che ñi nieal ti Biblia, quellulafingün tati pu che ñi quimürpuafiel ta Jehová, doi mai catrütufingün ñi rulpadungungeal ti Biblia quisu engün tañi quehun mu.

Feichi mu ti Iglesia ca ti gobierno ayülafuingün ñi rulpadungungeal tati Biblia pu che tañi quehun mu. Huelu quiñeque huentru eluhuingün ñi femal langümngeafulu rume. Femngechi femi quiñe huentru William Tyndale pingelu, quisu rulpadungucünui tati hunenque quechu lifru mülelu ti Escrituras Hebreas, tati Pentateuco ca pingelu. Fütra caiñetungelu rume, fei tati hunen huentru ñi rulpadungucünuel tati Biblia inglés quehun dungu mu. Cafei Inglaterra mapu mu, fei tati hunen huentru ñi tucucünuel Chau Dios ñi üi Jehová Biblia mu. Cafei cangelu quim huentru ñi rume caiñetueteu ti Iglesia Católica, fei ta Casiodoro de Reina pingelu, España tuhun-ngelu. Quisu petu rulpadungulu quiñe Biblia huincadungun mu, feipingei tañi langümngeal femngechi femle. Tañi cüme enturpual tañi cüdau mülefui ñi amual Inglaterra, Francia, Holanda ca Suiza mapu mu.⁠ *

Fentecünungequelai ñi rulpadungungequeel ta Biblia fentren quehun dungu mu, entuhuiringequei millonque Biblia. Fütra caiñetungelu rume ta Biblia, apümngequelai ñi feipin, doi mai tati doi quimniengeelchi lifru ñi mülen fanten mu. Feimu rüfngei ñi feipin ti apostol Pedro feipilu: “Tati cachu ta ancüquei ca ñi rayen ta llancoquei, huelu Ñidol Ngünechen tañi dungu rumel felequei” (1 Pedro 1:⁠24, 25).

[Quimngeal dungu]

^ parr. 14 Tati Biblia ñi rulpadungucünuel Casiodoro de Reina tripai 1569 tripantu ca inaduameyeu Cipriano de Valera 1602 tripantu mu.

[Adentun pagina 12 ca 13 meu]

Fillque papel ñi huirintucünuel pu masoreta

[Adentun pagina 13 meu]

Tüfachi papel pengeli Lucas 12:⁠7: “Llicalequilmün. Eimün ta doi faliimün fentren pichique üñüm meu”.

[Cheu tuhuingün fill adentun pagina 13 meu]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin